«ҚАЗақстан-2050» стратегиясы

1. Конкурс среди студентов и магистрантов высших учебных заведений Республики Казахстан на лучшую работу по вопросам избирательного права и избирательного процесса в Республике Казахстан (далее - Конкурс) проводится в рамках реализации Плана Центральной избирательной комиссии Республики Казахстан по правовому обучению молодежи на 2012-2013 годы.

2. Цель Конкурса - повышение уровня профессиональной подготовки, электоральной культуры, общественно-политической активности молодежи, реализация творческого потенциала студентов и магистрантов, активное вовлечение их в избирательный процесс.

3. Конкурс проводится в два этапа с 10 января по 31 мая 2013 года:

1) первый этап - в областях, гг. Астана, Алматы с 10 января по 15 апреля 2013 года. Конкурсные работы принимаются в период с 10 января по 1 апреля 2013 года;

2) второй этап - на республиканском уровне с 10 по 31 мая 2013 года.

4. В Конкурсе принимают участие студенты и магистранты высших учебных заведений Респуб лики Казахстан или коллектив авторов, в составе которого должно быть не более пяти студентов и магистрантов, обучающихся по очной форме обучения.

5. Организационное обеспечение проведения Конкурса осуществляет Центральная избирательная комиссия Республики Казахстан при содействии Министерства образования и науки Республики Казахстан (по согласованию).

6. Настоящее Положение и материалы о Конкурсе будут размещены на интернет-ресурсе Центральной избирательной комиссии Республики Казахстан www.election.kz.

2. Номинации, требования и критерии оценки конкурсных работ

7. Конкурс проводится по трем номинациям:

7.1. Научная работа по вопросам избирательно го права и избирательного процесса в Республике Казахстан по следующим темам:

1) особенности избирательного права Республики Казахстан;

2) роль политических партий в совершенствовании избирательного процесса;

3) правовой режим деятельности средств массовой информации в период проведения избирательной кампании;

4) институт наблюдателей в избирательном процессе;

5) финансирование избирательной кампании: основы правового регулирования и практика;

6) повышение правовой культуры участников избирательного процесса как один из способов обеспечения избирательных прав и свобод человека и гражданина в Республике Казахстан;

7) формы и методы повышения электоральной активности молодежи;

8)роль судебной практики в развитии и совершенствовании избирательного права Республики Казахстан;

9) усовершенствование системы регистрации избирателей, составления и актуализации списков избирателей.

72. Лучший слоган избирательной кампании.

7.3. Лучший видеоролик на тему выборов.

8. Конкурсные работы представляются на государственном и (или) русском языках. При необходимости перевод работ на государственный или русский язык обеспечивается жюри Конкурса.

9. Научная работа должна представлять собой актуальное исследование по тематике конкурса, содержать обоснованные выводы, а также предложения по совершенствованию законодательства о выборах, ссылки на использованную литературу и другие источники, список которых должен прилагаться.

Объем работы не должен превышать 24 страницы печатного текста.

Научные работы оформляются с учетом следующих параметров:

1) поля слева - 2,5 см, поля справа - 15 см, верхнее поле - 2,5 см, нижнее поле - 2,5 см;

2) шрифт «Times New Roman», № 12, с полу торным интервалом;

3) в приложениях может быть использован шрифт меньшего размера, но не менее № 10.

Нумерация страниц, включая приложения, производится в середине верхнего поля листа без знаков препинания. Первая страница документа не нумеруется.

10. Лучший слоган избирательной кампании должен кратко, точно и образно отражать значение выборов, их общенациональный характер и важность волеизъявления каждого гражданина страны.

Для участия в данном туре представляется текст слогана с пояснениями на листе формата А4. В конкурсе не участвуют слоганы, которые уже были использованы ранее в избирательных кампаниях.

11. Видеоролик может носить информационный или мобилизационный характер. Информационный ролик в краткой и доступной форме должен отражать значение выборов, а также содержать наиболее важные для избирателей сведения о них.

Мобилизационные ролики призваны побуждать избирателей принять самое активное участие в голосовании.

Видеоролики могут быть графические, постановочные, постановочно-графические, мультипликационные. В представленных для участия в Конкурсе видеороликах должны четко определяться рекламная идея ролика, ключевые проблемы и цель. Хронометраж видеоролика от 5 до 30 секунд.

1) наименование номинации конкурса;

2) наименование темы конкурсной работы;

3) фамилия, имя, отчество автора;

4) адрес места жительства (с обозначением почтового индекса);

5) контактные телефоны;

6) курс, факультет, вуз.

В случае если работа подготовлена группой авторов, то указываются сведения о каждом студенте и магистранте.

13. Работы, присланные на Конкурс с нарушением настоящего Положения, жюри не рассматриваются.

Работы, присланные на Конкурс, не рецензируются, не возвращаются и могут быть использованы в работе по повышению правовой культуры избирателей и организаторов выборов.

Текст работы присылается на электронном и печатном носителях.

14. Критерии оценки конкурсных работ:

1) соответствие тематике конкурса;

2) актуальность;

3) высокий научный уровень;

4) практическая значимость рассматриваемой темы работы;

5) самостоятельность в изложении материала.

3. Порядок проведения Конкурса

15. Для проведения и подведения итогов кон курса создаются два состава жюри:

1) жюри по подведению итогов конкурса среди студентов и магистрантов _______________________________________

(наименование области, гг. Астана и Алматы)

на лучшую работу по вопросам избирательного права и избирательного процесса в Республике Казахстан. Состав жюри утверждается председателем областной, городов Алматы и Астаны избирательной комиссии;

2) республиканское жюри по подведению итогов Конкурса среди студентов и магистрантов высших учебных заведений Республики Казахстан на лучшую работу по вопросам избирательного права и избирательного процесса в Республике Казахстан. Состав республиканского жюри утверждается распоряжением председателя Центральной избирательной комиссии Республики Казахстан.

В состав жюри включаются преподаватели высших учебных заведений, представители Центральной избирательной комиссии Республики Казахстан, члены избирательных комиссий.

Состав жюри, местонахождение, контактные телефоны публикуются в средствах массовой информации.

16. Заседание жюри считается правомочным, если в заседании принимает участие простое большинство его членов. Жюри принимает свои решения открытым голосованием. При равенстве голосов голос председателя жюри является решающим.

Жюри может принять решение о том, что ни одна из представленных на Конкурс работ не является призовой.

17. Итоги областного, гг. Астаны и Алматы Конкурса жюри подводит до 15 апреля 2013 года включительно.

Областные, гг. Астаны и Алматы жюри направляют в республиканское жюри до 10 мая включительно работы, занявшие призовые места. К работам, победившим в Конкурсе, прилагаются сопроводительное письмо и копия протокола заседания жюри по подведению итогов Конкурса.

18. Республиканское жюри подводит итоги Конкурса до 31 мая 2013 года. Решение жюри является окончательным.

4. Награждение и вручение премий участникам Конкурса

19. Для участников Конкурса в областях, гг. Астане и Алматы учреждаются 13 призовых мест:

по первой номинации - первое по каждой из девяти тем научных работ;

по второй номинации - первое, второе, третье призовые места;

по третьей номинации - первое место.

20. Конкурс, проводимый на республиканском уровне, устанавливает 3 призовых места и определяет одного победителя.

21. Организаторам конкурса предоставляется право учреждать специальные призы для участников Конкурса.

22. В поощрении победителей и в оплате рас ходов, связанных с подготовкой и проведением Конкурса, могут принять участие государственные, местные исполнительные и представительные органы, политические партии, общественные объединения, неправительственные и другие организации, занимающиеся вопросами гражданского образования и просвещения избирателей, средства массовой информации.

23. Церемония награждения с вручением призов победителям Конкурса проходит до 15 июня 2013 года.

24. Лучшие работы по предложению жюри могут быть опубликованы в республиканских и региональных средствах массовой информации.

 //Кызылординские Вести.-2013-30 марта.-С.13

63

Дәстүрлі қазақ қоғамында да Ұлыс күні – Наурыз жыл басы саналған. Халықтың мифологиялық түсінігі бойынша 21 наурыз түні даланы Қыдыр аралайды. Ұлыс күні қазақ елі үшін әрқашан қасиетті, киелі саналған. Халық таза, жаңа киімдерін киген. Ауылдың ер адамдары бір-бірімен қос қолдасып, төс қағыстырады; әйелдер құшақтасып, бір-біріне игі тілектер айтады. Бірін-бірі мерекеге арнап дайындалған наурыз көже ішуге шақырады. Оған қойдың басы мен сүр ет салып пісірілуі – қыс тағамымен қоштасуды, құрамына ақтың қосылуы – жаз тағамымен қауышуды білдіреді. Әдетте, осы күні адамдар арам пиғыл, пендешілік атаулыдан тазарып, ар-ожданы алдында арылады. Ауыл ақсақалдары араларына жік түскен бауырлас ел, руларды, ағайын, дос-жарандарды бір дастарқаннан дәм таттырып, табыстырған, жалғыз жарым жетімдерді үйлендіріп, жеке отау еткен. Кембағал, мүгедектерді жақын туыстарының қарауына арнайы міндеттеп тапсырған. Жұтқа ұшырап қиналғандарға жылу жинап берген. Алтыбақан басында ән айтылып, күй тартылады. Дәстүрлі ұлттық ойындар (көкпар, аударыспақ, күрес, қыз қуу, алтыбақан, тең көтеру, т.б.) ойналады. Таң ата көпшілік биік төбенің басына шығып, атқан таңды қарсы алады. Дәстүр бойынша Наурыз мейрамын бүкіл ауыл-ел болып, әсіресе жастар жағы түгелдей таң шапағатын

64

қарсы алудан, тазаланған арықтарға су жіберуден, ағаш отырғызып, гүл егу рәсімін өткізуден бастаған. Қызықшылық онан әрмен халық ойындарымен («Айқыш-ұйқыш», «Ақ серек пен көк серек», «Алқа қотан», т.б.), ән салып, би билеумен, ақындар айтысымен, «Қызғалдақ» мерекесімен, қазақша күреспен, ат жарысымен жалғасып кете беретін де, түнге қарай «Алтыбақан» айналасындағы тамашамен аяқталатын. Наурыздан кейінгі 2-ші күні жұрт жаппай көктемгі егіске кірісетін. Малшы қауым да төл алуға қатысты қарекетімен айналысатын. Наурызды кейінге қалдыра тұратын ауылдардың өзінде де мейрамнан кейінгі 2-ші күні жаппай егіске кірісетін. Наурыз айының 22-күні Наурыз мейрамы жаңа жыл екенін қазақ баласының көбі біледі. Наурыз туралы көптен бері, жыл сайын газеттерде жазылып келеді. Бұл мейрам бүкіл ұлтқа ортақ. Наурыз ұлт мейрамы болғандығының үстіне оның тарихи маңызының тереңдігі бар. Ызғарлы қыстың кетіп, жан иесі өмір қуатын туғызған жыл, жаздың келетіндігіне барлық жаратылыспен қатар қазақ елі де қуанатын.

Наурыздың Қазақстандағы тойлануына қарап, оның этностық мейрамнан ұлттық, мемлекеттік мерекеге айналғанына көңіл сенбейді. Мемлекеттік мерекеге айналған Наурыз мейрамын ресми мерекелеу жөнінде соңғы кездері біршама сыни пікір қалыптасты. Соның бірі – «Наурыздың мерекеленуі Жаңа жылдың аталып өту деңгейіндей емес, тар ауқымда өткізіліп жүр» деген пікірлер айтылуда. Бұған қоса, «Наурыз мерекесі бұқаралық сипаттан ажырап, сахналық кейіпке еніп, аздаған жұртшылықтың қызықтауына ғана айналған фольклорлық қойылым көрінісінен аспауда» деген де пікірлер бар. Қысқасы, Наурыз мерекесі уақыт талабы мен егемен елдің өміріне сәйкес

65

бүкілхалықтық идеологиялық көз қуанышқа айналды деуге ертерек. Шынында да, Наурыз жалпыхалықтық мереке­ден гөрі, этнографиялық еске алу күніне айналып барады. Сондықтан да аталмыш мерекені мұндай қарабайырлықтан құтқаратын уақыт келді. Оның өзіне сәйкес атрибуттарын қалпына келтіріп, мерекелік ұғымдары мен мағынасын орнықтыратындай шаралар қажет. Ол үшін оған заман талабына сәйкес оның тарихи нышандары мен атрибуттарын лайықтап, қазіргі адам санасы қабылдайтындай, фольклорлық-этнографиялық ауқымнан жалпықазақстандық мереке дәрежесіне жеткізу қажет. Ең бастысы, Наурыздың қайнар көзін тауып, түпкі кейпін қалпына келтіруге тырысқан абзал. Ресми атап өту дәстүріне 20 жыл толған Наурыз мейрамын мерекелеу үрдісін талдағанда, екі жайтқа тап боламыз: Наурыз мерекесін сағына қолға алған қазақ халқы, өзінің бірнеше мың жылдық тарихы бар мейрамының негізгі көріністері мен мәнінен ажырағандықтан, оның орнын бірыңғай ұлттық фольклормен, сахналаумен толтырды; мерекені фольклорлық сахналау оның бүкілхалықтық мәніне кедергі болып, қазіргі кезде тоқырауға түскен сыңайы бар. Егер біз Наурыздың этностық мағынадан елдік сипатқа тарауын қаласақ, оған нағыз ұлттық мазмұнмен бірге азаматтық мерекелік мағына беру қажет. Бүгінгі өмір салтын меңгере бастаған қазаққа көшпелі өмір үрдісінен туындаған фольклорлық тұрпаттағы дәстүрдің барлығы бірдей сіңісе алмайтындығын ескеретін уақыт жетті. Оның үстіне, Наурызды тек қана қазақтар үшін мерекелеу елдік саяси ахуалға сыйымсыз. Мерекенің мемлекеттік сипаты барын ескеріп, оны жұрттың бәріне бірдей, тіпті ұлты мен тегіне қарамастан, жатырқамай қабылдайтындай, жарқын өмірдің үлгісіне айналатындай шаралар жасау қажет.

//Сыр бойы.-2013.-19 наурыз.-6б.

66

Бақытжан Ахметбек,«Қорқыттану» ғылыми-зерттеу институтының ғылыми қызметкері

Біз бүгін тек кейінгі буын біле жүрсін деген ниетпен Б.Ахметбек жинақтаған айбынды аталарымыздың аты-жөндерін жария етіп отырмыз.

1. Қыпшақ, кейбір деректерде Қожа «Оқшы ата» Көгентүп батыр – (10 ғ. 2-ші жартысы, - 1043)

2. Қоңырат Божбан батыр.

3. Қамбар батыр.

4. Қара Қыпшақ Қобыланды батыр Тоқтарбайұлы. 15 ғ.

5. Божбан Қоңырат Алпамыс батыр.

6. Найман Төлегетай батыр- әулие Сүйіншеұлы – 15 ғ.

7. Арғын Абат батыр Асан қайғы ұлы – 15 ғ.

8. Қожа Бақсайыс атанған (Сайд Камаладдин) батыр – 16 ғ.

9. Шөмекей Шөмен Қаракесек Алшын Бозғұл батыр. 16 ғ.

10. Байғана батыр-мерген – 16 ғ.

11. Қара Қыпшақ Торы батыр – 16ғ.

12. Әлімұлы Алшын Айнық (Қарасақал) батыр Әлімұлы – 16 ғасырдың 2-ші жартысы 17 ғасырдың 1-ші жартысы.

13. Әлімұлы Алшын Сарыбас батыр Айнық (Қарасақал) батыр ұлы – 16 ғасырдың 2-ші жартысы 17 ғасырдың 1-ші жартысы.

14. Әлімұлы Алшын Тегенболат (Қарасақал) батыр Әлімұлы – 16 ғасырдың 2-ші жартысы 17 ғасырдың 1-ші жартысы.

15. Төртқара (Қарамашақ) Әлімұлы Қаракесек Алшын Тоқпан батыр Ораз қажы ұлы – 16 ғ.

16. Төртқара (Қарамашақ) Әлімұлы Алшын Сейтқұл батыр-би- хан Тоқпан батыр ұлы –16 ғ.

17. Төртқара (Қарамашақ) Әлімұлы Алшын Жалаңтөс баһадүр Сейтқұл батыр-хан ұлы (1576-1656).

18. Көтенші (Тәңірберген) Қоңырат Қожамберді батыр Аманбайұлы – 16 ғ. 2-ші жартысы

19. Найман Қаптағай батыр. – 16 ғ.

20. Көтенші (Құдайберді) Қоңырат Кейден батыр Қараша хан ұлы – 17 ғ.

21.Торы Қара Қыпшақ «Көкмұрын» атанған Құдайменді батыр Құлпейісұлы – 17 ғ.

22. Бозғұл Шөмекей Шөмен Қаракесек Алшын Келмембет батыр Келдібайұлы – (1648-1675).

23. Бозғұл Шөмекей Шөмен Қаракесек Алшын Әлдеберлі батыр Келмембет батыр ұлы (1673-?).

67

24. Қара Кете Қаракесек Алшын Қарпық батыр Асанұлы – 17 ғ.

26. Бозғұл Шөмекей Өтебай батыр Әлдеберлі батыр ұлы – 17 ғ.

27. Аққорғандық Қожа Қара шайых - батыр Баһуаддинұлы – 17 ғ. 2-ші жартысы, 18 ғ 1-ші жартысы.

28. Сандаулы Тілік (Қоспенбет) Керейт Ершақ батыр Үсенұлы – 17 ғ.

29. Сандаулы Тілік (Қоспенбет) Керейт Қара Дулат батыр –хан Көне би (Күне) ұлы – 17 ғ.

30. Сандаулы Тілік (Қоспенбет) Керейт Тағыберлі батыр Дулат батыр ұлы – 17 ғ.

31. Тілік (Қоспенбет) «Қосбармақ» атанған Арық мерген-батыр Күнекұлы – 17 ғ. 1-ші жартысы.

32. Тілік (Қоспенбет) «Қосбармақ» атанған Қара мерген-батыр Күнекұлы – 17 ғ. 1-ші жартысы.

33. Тілік (Қоспенбет) Бидас батыр-аталық Тазұлы – 17 ғ. 1-ші жартысы, 18 ғ. 1-ші жартысы.

34. Шекті (Жаманақ) Әлімұлы Қаракесек Алшын Айдарбек батыр Уәріс (Өріс) ұлы - 17 ғ.

35. Шекті (Жаманақ) Әлімұлы Қаракесек Алшын Татыран батыр Айдарбек батыр ұлы – 17 ғ.

36. Шекті (Жаманақ) Әлімұлы Қаракесек Алшын Ардана батыр Айдарбек батыр ұлы – 17 ғ.

37. Шекті (Жаманақ) Әлімұлы Қаракесек Алшын Күлік батыр Айдарбек батыр ұлы – 17 ғ.

38. Шекті (Жаманақ) Әлімұлы Қаракесек Алшын Алтынбай батыр Айдарбек батыр ұлы – 17 ғ.

39. Барлыбай Бозым (Шөмішті) Табын Балабатыр (Сәдір) батыр Бұлтұлы – 17 ғ 2-ші жартысы, 18 ғ. 1-ші жартысы.

40. Барлыбай Бозым (Шөмішті) Табын Дүйсен (Шоба) батыр Бұлтұлы – 17 ғ. 2-ші жартысы, 18 ғ. 1-ші жартысы.

41. Түйішке Торы Қара Қыпшақ Қожамсүгір батыр Қойбарұлы – 17 ғ. 2-ші жартысы, 18 ғ. 1-ші жартысы.

42. Қожакелді Бозғұл Шөмекей Шөмен Қаракесек Алшын Тұяқ батыр Құттығайұлы – 17 ғ.

43. Бозғұл Шөмекей Шөмен Қаракесек Алшын Полат (Болат) батыр Қайқыұлы – 17 ғ.

44. Алтын Албан Сырымбет батыр – 17 ғ.

45. Қыдыр Тарақты Еркебұлан батыр – 17 ғ.

46. Бозғұл Шөмекей Шөмен Қаракесек Алшын Андағұл батыр Жарылқапұлы – 17 ғ. 2-ші жартысы.

47. Бозғұл Шөмекей Шөмен Қаракесек Алшын Өнтек батыр Жарылқапұлы – 17 ғ. 2-ші жартысы.

48. Қара Кете Қаракесек Алшын Құдайназар батыр-аталық Қарпық батыр ұлы – 17 ғ. 2-ші жартысы 18 ғ. 1-ші жартысы.

68

49. Сарықасқа Бозғұл Шөмекей Алшын Тойқожа батыр Өтебай батыр ұлы – 17 ғ. 2-ші жартысы 18 ғ. басы.

51. Аташал (Есенкелді) Тама Есет батыр-би-тархан Көкі батыр ұлы (1667-1749).

52. Қара Кете Қаракесек Алшын Текей батыр-әулие Қарпық батыр ұлы – (1679-1764).

53. Абақ Керей Барақ батыр-би Шүйіншалыұлы (1650-1740).

54.Торжымбай Жақайым Шекті (Жаманақ) Әлімұлы Алшын Құл батыр-әулие Кенжеғұлұлы (1673-1742).

55. Шұңғыр Алтын Байұлы Алшын Барақ батыр Алсайұлы – 18 ғ.

56. Қожакелді Бозғұл Шөмекей Алшын Арыстанбай батыр Айбасұлы (1693-1748/77).

57. Сейін (Желдер) Бозғұл Шөмекей Алшын Жолай батыр-би Ырсымбетұлы (1700/10-1770).

58. Сейін (Желдер) Бозғұл Шөмекей Алшын Кетебай батыр-би Жолай батыр, би ұлы (1730/40-1815)

59. Ақбура Жақайым Шекті (Жаманақ) Әлімұлы Алшын «Мерген» атанған Назарқұл батыр – 17 ғ. соны, 18 ғ. басы.

60. Бөлек Шекті (Жаманақ) Әлімұлы Алшын Бақтыбай батыр-би Төлес би ұлы – (1698/1720-1780).

61. Қаратамыр (Емендәулет) Бозғұл Шөмекей Алшын Бәкен батыр Қожасұлы – 18 ғ.

62. Қара Кете Қаракесек Алшын Абақан батыр Текей батыр ұлы – 18 ғ.

63. Матай Найман Бөрібай батыр Сарыұлы – (1694-1756/60).

64. Жақайым Шекті (Жаманақ) Әлімұлы Алшын Бәби батыр-би Қожас әулие ұлы – 18 ғ.

65. Жаппас Байұлы Алшын Баймұрат батыр-би Есенбайұлы – 18 ғ.

(Жалғасы бар). //Сыр бойы.-2013.-16 наурыз.-8-9б.

А.ОРАЗОВА, ҚМУ-дың аға оқытушысы.

ҚАЗАҚ ЖАЗУЫ: Жаңа мүмкіндіктер мен проблемалар
Сыр бойы ғалымдары ойларын ортаға салды
2006 жылдың қазанында Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІІ сессиясында сөйлеген сөзінде: «Латын әліпбиін қарайтын кез келді. Бұл мәселені кезінде кейінге қалдырған едік. Қалай болғанда да, латын әліпбиі бүгін де телекоммуникациялық салаларда басымдыққа ие болып отыр. Сондықтан да, бұрынғы кеңестік елдердің көпшілігінің латын әліпбиіне көшуі де кездейсоқ емес. Мамандар осы мәселені зерттеп, нақты ұсыныстарын жасауы тиіс. Біздің балаларымызды ағылшын тілінде оқытудың өзі латын әліпбиімен байланысты. Ал, біз қазір барлық мектептерде ағылшын тілін оқытамыз. Сондықтан мұнда тұрған қорқынышты ештеңе жоқ», – дей келе, «Қазақ әліпбиін латынға көшіру жөніндегі мәселеге қайта оралу керек. Мамандар жарты жылдың ішінде мәселені зерттеп, нақты ұсыныстармен шығуы тиіс. Әлбетте, біз бұл жерде асығыстыққа бой алдырмай, оның плюстері мен минустарын зерделеп алуымыз керек», – деген еді.

Бұл мәселе биылғы Жолдауда тағы көтерілді. Қазір қоғамда бұл мәселе бойынша жер-жерде қызу талқылаулар өтуде. Осындай ұлт үшін өзекті мәселені Сыр бойы ғалымдары да саралап, өз ойларын ортаға салды.

Дөңгелек үстел басындағы жиынға университет ғалымдары, магистрлері мен студенттері және облыстық тілдерді дамыту басқармасының, облыстық тілдерді оқытудың өңірлік орталығының мамандары, бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері қатысты.

А.Абасилов – филология ғылымының кандидаты, аға оқытушы:

– Құрметті дөңгелек үстелге қатысушылар, біз бұл тақырып бойынша пікір алысуды мынадай сұрақтар төңірегінде өрбітіп, әр мәселе бойынша өз пікірімізді ортаға салсақ, дұрыс болар дейміз:

1.Латын графикасына негізделген қазақ әліпбиі дегеніміз не, оған көшуіміздің қандай қажеттілігі бар?

2.Қазіргі қолданыстағы кириллицадан неге бас тартып отырмыз, оның басты себептері қандай?

3.Қабылдағалы отырған латын графикасына негізделген қазақ әліпбиін халық қалай игереді, қандай проблемалар бар?

4.Өзге елдердің әліпби ауыстыру тәжірибелері зерттелді ме, олардан не аламыз?

5.Әліпби ауыстыру арқылы біз өзіміздің тілімізді, жазуымызды, әсіресе фонетикалық жүйемізді реттеу мүмкіндігіне ие бола аламыз ба, бұл қалай жүзеге асады?

6.Болашақ әліпбиде қанша әріп (таңба) болады, олар біздің дыбыстық жүйемізді толық бере ала ма?

7.Өзге тілден енген сөздерді төл дыбыстарымызбен айтып, жаза аламыз ба, әлде оларға арналған дыбыс қосыла ма?

– Алдымен, «Латын әліпбиіне көшу» деген тіркес халықтың бұл үдерісті дұрыс, өз мәнінде түсінуіне мүмкіндік бермей отыр. Сондықтан бұны «Латын әрпіне негізделген қазақша әліпби» деп, немесе «Жаңа қазақ әліпбиі» деп атағанды жөн көремін. Енді осы жаңа әліпбиге өту не үшін қажет екендігіне келсек, онда: Қазақ тілінің басқа ұлттардың тілі тәрізді дербес тіл екендігін және біздің еліміздің сол қазақ тілін негізгі тіл ретінде тұтынатын тәуелсіз, жеке мемлекет екендігін айғақтау үшін қажет; Қазақстанның әлемдік дамудан өз орнын ойып алуы үшін қажет; түркі әлемімен барынша жақын қарым-қатынас жасау үшін қажет; еліміздегі өмір сүретін ұлттарды бұрынғыдан да топтастыра түсу үшін қажет; ақыр соңында, ғылым мен техниканы терең меңгерген, тілін, елін, сүйетін жас ұрпақтың болашағы үшін қажет.

70

Қай жобаны қолдауымыз керек десек, ф.ғ.д., профессор Әлімхан Жүнісбектің жобасы қолдауға тұрарлық.

Осы жылдың ортасына дейін арнаулы комиссия құрылатыны айтылған. Егер талқылаудың барысы қазіргідей болса, ол уақытқа дейін әліпби және оған қалай, қандай жолдармен өту жайында көптеген ой-пікірлер жинақталады. Менің ойымша, құрылған комиссия «Латын қарпіне негізделген қазақ әліпбиіне өтудің Тұжырымдамасын» жасап халыққа ұсыну қажет. Ол одан әрі талқылауға жатпайтын, халықты осы іске барынша сендіре алатын, орындауға жұмылдыра алатын құжат болуға тиіс деп есептеймін. Мұнан соң комиссия екі-үш ай көлемінде әліпбидің Үкімет бе­кіткен түпнұсқасын ұсынуы қажет. Бірақ, түпнұсқа бекітілгенге дейін кез келген мекеменің өз бетінше әркім ұсынған, бекітілмеген әліпбиді (немесе қазіргі ағылшын әліпбиін) қалай болса солай пайдалануына жол бермеу қажет.

Жыл аяғына дейін мектеп оқушыларынан бастап, бүкіл азаматтарды жаңа әліпбиге үйретудің (таңбаларды жаттау, жазып үйрену, ағылшын таңбаларынан айырмашылықтарын көру, ауызша айтып үйрену) бағыт-бағдарын, әдістемелік құралдарын даярлап, тиісті орындарға (білім беру мекемелеріне, Тілдерді оқыту орталықтарына, Мұғалімдердің біліктілігін арттыру орталықтарына, т.б.) таратуы тиіс.

Жалпы 2017 жылға дейін халқымыздың басым көпшілігі өз бетінше жазып, оқи алатын дәрежеге жетсе, үлкен жетістік болады. 2017 жылдан бастап 2025 жылға дейін бүкіл елімізді жаңа қазақ жазуына көшіріп болудың нақты кезеңдік жоспары жасалынуы қажет.

– Қай қоғамда, қай елде болмасын әліпби ауыстыру – бұл жалпыхалықтық, оның ішінде алдымен ұлттық мәселе. Сондықтан ол – саяси, мәдени, лингвистикалық, әлеуметтік лингвистикалық, әлеуметтік, экономикалық, т.б. жақтан ойланып, толғанып шешетін маңызды әрі күрделі проблема. Олай дейтін себебіміз, ол біріншіден, мемлекеттің тіл саясатының бағытын танытса, екіншіден, төл әліпби, төл жазу қандай да бір ұлттың мәдени құндылығын, бет-бейнесін көрсетеді. Үшіншіден, тілдің табиғатына, даму заңдарына, фонетикалық жүйесі мен грамматикалық құрылысына лайықталып таңдалған, соған сәйкес орфографиялық, орфоэпиялық ережелерін жасауға икемді әліпби жасау лингвистикалық біліктілікті көрсетеді. Төртіншіден, таңдалып алынған әліпбиді қоғам санасы дұрыс қабылдап, тілдің қоғамдағы қызмет етуін толыққанды өтей алуы, тіл тұтынушылардың сол тілді еркін меңгеруіне ықпал етуі, тілдік бөгетті жеңе алуы мәселенің әлеуметтіклингвистикалық қырын танытады. Бесіншіден, әліпби ауыстыру – бұл әрі тілдік реформа жүргізу деген сөз.

– Қазақ жазуының латын графикасына көшуі – қазіргі қоғамның талабы. Әрине, ғылыми тұрғыдан келгенде, кирилл әліпбиі қазақ сөздерін дұрыс бейнелей алмайды деп кінәлаудың реті жоқ. Кей ғалымдарымыз осылай да пікір айтуда. Ал уақыт талабы, қоғам қажеттілігі болғандықтан, жаңа қаріпке көшуді қолға алып, оны дұрыс ұйымдастыру – қоғамның әр сауатты, мәдениетті өкілінің міндеті болмақ. Бұл жерде мәселе – жазудың ережелерін дұрыс таңдап қалыптастыруда. Осы тұрғыдан келгенде, біздің қазіргі қалыптасқан кирилл жазуы тілімізде көптеген олқылықтар әлі күнге дейін болып отырғаны бекер емес. Яғни біздің жазу жүйеміз өткен кеңестік кезеңде де, онан соңғы тәуелсіздік жылдарында да әлі толық орнығып болған жоқ. Бұл жағдай алдағы жаңа жазуға көшкен кезде де ұзақ уақыт бойы сақталуы ғажап емес. Сол үшін де жаңа қаріпке көшпес бұрын әуелі оның ғылыми негізделген, дұрыс жазу нормаларын белгілеп, нақтылап алу керек, осы бағытта халық арасында түсіндірме жұмыстарын жасау жөн болмақ. Онсыз біз өз жазуымызды қиындатып, ала-құлалыққа ұрынуымыз әбден мүмкін.

71

Жазу – аса жауапты іс, өйткені жазу дұрыс қабылданбаса, ол тұтастай тілді өзгертіп жібереді. Мысалы, кезінде қазақ тілінде ерін үндестігі әлсіз деген желеумен жүрөк, көңүл, өмүр тәрізді сөздердің бәрін соңғы езулік «і» әрпімен жазып, осыдан келіп, тіліміздегі сөздердің айтылуы еріндік, жазылуы езулік болып екі басқа қалыптасып кетті. Жаңа жазуда мұны жөнге, жаңа қалыпқа салу дұрыс болар еді дейміз.

– Өздеріңізге белгілі, Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын әзірлеу кезінде 30-дан астам шет елдің мемлекеттік тіл саясатын жүзеге асыруға қатысты мәселелерінің құқықтық реттеу тәжірибесі зерделенген болатын. Осындай жұмыстарды ескере отырып, латын әліпбиіне көшкен Өзбекстан, Түркіменстан, Әзербайжан, тағы басқа елдердің тәжірибелерін зерттеп, осы реформаның бұлардағы оң тұстары мен жіберілген кемшіліктерін назарға алуымыз қажет. Сондықтан, бұл мәселе жан-жақты зерттеуді қажет ететін үлкен саяси жоба деп айтуға болады.

Осы орайда, әлемдік деңгейде кең қанат жайған латын әліпбиі – Қазақстан халқын біріктіруші тіл болатынына, ұлттық тілімізді жаңғыртуға септігін тигізетініне сенімім мол.

Г.Ж.Қизатова – филология ғылымының кандидаты, профессор:

– Бұл мәселе тек қана тілдік-лингвистикалық қана емес, мұның психологиялық, ғылыми, философиялық, құқықтық, саяси, экономикалық та жақтарын ұмытпауымыз керек. Сондықтан да бұл туралы сөз еткенде асығыстыққа бой алдырмауымыз қажет. Біздің талқылап отырған проблемамыз ғылыми тұрғыдан үлкен сауаттылықты, жауапкершілік пен ыждағаттылықты қажет етеді.

– Менің ұсынысым, бүгінгі қаралып отырған мәселенің өте өзекті және мұқият ғылыми талдауды қажет ететіндігі себепті бүгінгі дөңгелек үстелге қатысып отырған еліміздің тіл саясатын жүргізуші мемлекеттік органдар өкілдерінен алдағы уақыттарда әліпбиімізді латын қарпіне көшіру мәселесіне байланысты халық арасында түсіндіру жұмыстарын жүргізген кезде аймағымыздағы іргелі де жетекші білім ордасы болып табылатын Қорқыт ата атындағы Қызылорда Мемлекеттік университетінің тіл мамандары мен ғалымдарының мол ғылыми әлеуеті мен мүмкіншіліктерін пайдалануымыз қажет деп ойлаймын.

– Латын әліпбиіндегі басты мәселе – тілдік фактор. Егер біз кирилл жазуында қала берсек, қазақ тілінің өзін-өзі сақтау иммунитеті жойыла береді. Ақырында түбіне жетеді. Кез келген тілден енген сөздерді игеру механизмдері болады. Ол механизмдердің біріне сөзді аудару жатады. Егер ол механизмдер жоқ болса, келесі бір жолы бар, ол – өзге тілден енген сөздердің дыбысталу жүйесін өзінің артикуляциялық базасына салып, өзінше алу. Сондай жолмен біздің тіліміз көптеген тұрмыстық, заттық атаулармен байыды. Мәселен, резеңке, бәтеңке, бөрене, т.б. Солардың бәрі қазір ешбір орыс танымайтындай өзгерген. Кирилл графикасы біздің санамызда орыс жазуын орыс тілінде жазу деген мықты стереотип қалыптастырды. Егер біз латынға көшсек, тілтанушылардың көмегімен жаңағы механизмдер жаңғырмақ. Қазір қараңыздар, қазақ тілінің орфографиясын ашсаңыздар, жарты сөзі қазақ орфогра­фиясының ережесін үйретеді де, жарты сөзі орыс графикасының ережесін үйретеді. Ешбір тілде ондай жоқ. Ең бірінші нәрсе, осы мәселе болу керек.

– Тікелей талқыланып отырған мәселеге көшсек, кириллдегі дүние ескіруде. Ресейдің өзі дамыған Батыс елдерінен 20 жылға кейін қалып отыр. Ал қазіргі біздің жағдайымызда латынға көшу жас буын үшін ешқандай қиындық туғызбайды. Осыған орай, бірнеше ұсыныс білдіргім келеді:

Өзбекстан, Түркіменстан, Әзірбайжан, Түркия мемлекеттеріндегі тілдерді оқыту орталықтарымен байланыс жасау;

Бастауыш сыныптарға латын әліпбиін үйрету үшін сағат санын беру;

Жоғары және арнаулы орта білім беру мекемелеріне де әліпбиге үйрету курстары немесе таңдаулы пәндер енгізу.

Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні: латын әліпбиіне көшу кезең-кезеңімен толық зерделеніп, жүйелі түрде жүргізілуі қажет.

Б.Боранбай – филология ғылымының кандидаты, аға оқытушы:

– Қазақ жазуын латын әрпіне негізделген әліпбиге көшіру жөніндегі мәселе қазіргі таңда қоғамда көп талас-тартыс тудырып жүр. Аталмыш тақырыпқа байланысты бұқаралық ақпарат құралдарында тілші ғалымдардан бастап осы мәселеге бейжай қарай алмайтын күллі зиялы қауым өкілдері де өз үндерін қосуда. Латын әрпіне қазақ жазуын ауыстыруға қатысты Елбасымыз кесімді сөзін айтты, яки күн тәртібінде көшу-көшпеу туралы әңгіме емес, қалай көшу керек, қалай болғанда дұрыс болады деген мәселе тұруы керек деп ойлаймыз. Қазақ жазу тарихында латын әрпінің қолданысы тәжірибеде болған, 30-жылдары осы мәселеге қатысты тілшілермен қатар бүкіл қазақ оқығандары өз пікірлерін білдірген. Ахаңның өзге тілден сөз алмау керек, алған жағдайда тілімізге икемдеп алу керек деген қағидасы осы кезеңде актуальды болса керек. Тіл маманы ретіндегі біздің пайымымызша, дыбыс туралы тіл білімінің қазіргі таңдағы білгірі, осы саланың көшбасшысы профессор Әлімхан Жүнісбек мырзаның жобасына тоқталған абзал.

– Әліпби туралы сөз еткенде профессор Ж.Сәдуақасұлы айтқан латын әліпбиіне негізделген қазақ әліпбиі деген атауды қолдаймын. Белгілі ғалым Ә.Жүнісбек ұсынған әліпби жобасы республикамыздағы бүкіл тілші-ғалымдар тарапынан қолдау табады деп ойлаймын.

Енді 28 әріп пе, әлде 31 әріп пе деген мәселеге келетін болсақ, әрине, 28 әріп тілімізде бар дыбыстардың таңбалары екені мәлім. Х, ф дыбыстарының тілімізге сіңісіп кеткені сонша, ол дыбыстарсыз кейбір сөздердің айтылуы мен жазылуында айырмашылық болады. Кириллицамен жазылған рухани мұрамыз оқылмай қалады деп қорқудың да орны жоқ, шығарма қай әліпбимен жазылса да, қажетті, қызық дүние болса, оқылады. Қазіргі жастар ағылшын, араб, орыс тілдеріндегі шығармаларды ғаламтор арқылы жазу түріне қарамастан, тауып оқып жүргенін білеміз.

А.Абасилов – филология ғылымының кандидаты, аға оқытушы:

– Дөңгелек үстелде сөз болған мәселелерді қорыта айтқанда, әліпби – адамдар ақылдаса отырып жасайтын, тіл дамытудағы саналы әрекеттердің бірі. Қазіргі таңда елімізде әліпби таңдау, оның ішінде латын графикасына негізделген қазақ жазуын жасау мәселесі өткір күн тәртібіне қойылды. Мұны мен қолдаймын.

Латын графикасына көшу арқылы біз тіліміздің табиғатын сақтаймыз, даму заңдылығының бұзылуына жол бермейміз, фонетикалық жүйесін қалпына келтіреміз, орфографиямызды түзеп аламыз, қысқасы, өз сөзіміз өзіміз­дікі болады.
//Сыр бойы.-2013.-16 наурыз.-12б.
Сәуле ТӨРЕХАНОВА, ҚМУ-дің аға оқытушысы

«Өзім ғана» деген қоғамда жетім азаймайды
Қазақ халқы ықылым заманнан жетімін жылатпаған, жесірін далада кездірмеген. Бірақ қазіргі танда жетімдер мен желіккендердің үйлері көбейіп кетті. Қылмыстық ақпараттар БАҚ көздерінен түспей тұр. Соның ішінде «КТК» қоғамның «маскара!» деп үрейленетін бетгерінен бастап баяндайды да, «жақсы жаңалықтармен қауышайық» деп аяқтайды. Жаңалық көрмес бұрын отбасы мүшелерінің өздерін психологиялық тұрғыдан дайындағаны дұрыс сияқгы. Эмоцияға берілгіш, жүйке жүйесі сын көтермейтін жан- дарға оны тындаудың кажеті жок дер едім. Өйткені таяуда ғана өз аймағымызда тіркелген қылмыс туралы ақпарат естіген жұрттың, әсіресе, әйелдер қауымының үрейін ұшырды. Ері араққа тойып алып, әйелін өлімге қиды. Ащы судың кесірінен каншама отбасының береке қашып, адамдар аяулы жандарын тағдыр тәлкегін орағытып, тас түйін етіп шырғалаңға салды десеңші!

Ащы судың қандай азғырушы күш екенін баршамыз түсінсек игі еді. Осы жерде өмірден бір мысал келтіргім келеді. Бір жігітке жабулы есіктен шығу үшін қазіргі қоғамда белең алып тұрған ауыр қылмыстардың ішінен таңдау ұсынылады. Олар: біріншіден, әйел зорлау; екіншіден, адам өлтіру; үшіншіден, араққа мас болу. Сонда жігіт: «Мен біреудің жесірін, аяулы анасын, сүйікті қызын зорлап, зина жасағанша, біреудің әлпештеп өсірген баласын өлімге киып, күнәһар болғанша, ащы суға масайрап, жайыма жүргенім артық», - деп пайымдайды. Бірақ бұл жігіт ойлағандай жеңіл-желпі тандау емес еді. Арақгың уына қаны тулаған жігіт қалай әиел зорлап, оның жетімегін қыршыннан қиғанын білмей қалған екен дейді.

Жетімдер жайы да — осы күнгі өзекті мәселелердің қатарында. Оны билік басындағьлар да, қалың бұқара да бір кісідей талқылап келеді. Жетімханалардың жағдайы — үнемі заң қызметкерлерінің бақылауында. Ең бастысы, жетімнің ақысы сұралып, тексеріліп жатқан жайы бар. Осы жерде мені қоғамда тек қара басының қамын күйттейтіндердің көбейіп бара жатқаны қынжылтады. Өзінің нәпсісін тояттандыруды ғана ойлап, жетімнің ақысына да қол сұғып, көз жасына қалу, «ішем бе, жоқ па, өзім білемін, шаруаң болмасын» деп алып, артынан қан жұтқан қандай өкінішті! Бұл коғамда «өзім ғана» деп өмір сүруге болмайды. Себебі «өзім» деп жасаған » әрекеттің барлығы елде тек жетімхана мен жесірлер санын көбейтетіні сөзсіз. Мәліметтерге назар аударсақ, жетімдер үйі тастанды балалар мен тұл жетімдерге толы екен. Әкесі мен шешесі қайтыс болды делік, сонда «бауырым ғой» дейтін аға- йын-туыстары қайда?! Жаны жайсаң ағайын-туыс пен ру мүшелерінің ішінен қамқоршының жоқтығы өзекті өртейді. Сондықтан «өзім ғана» деп өмір сүрмейік. Бір сәт өзгенің де жайын ойлап қойыңыз! Жазушы Жақау Дәуренбеков айтқандай, «өзім ғана» деген қоғамда жетімхана азаймайды.

//Халық.-2013.-21 наурыз.-3б.

БЕКЗАТ ӨНЕРДІҢ БИІГІ

Күй жанры мен би өнерін қосқанда сезімге толы, көрермендер тамаша әсер алатындай дүние шығады. Сахнада көркемдігі көз тойдыратын қимылдың үйлесімін табу оңай емес. Көрермен әсер алу үшін, би қоюшы балетмейстерлер тер төгеді. Күйлерді тыңдап, әр бөліміне талдау жасап, оларды заманауи талаптарға сай өңдеп, ізденудің нәтижесінде би қойылымына арнап фонограмма дайындалады. Би ырғақтарын халықтың тұрмыс-тіршілігіне, әдет-ғұрпына, ұлттық ерекшелігіне тән қимылдармен өрнектеу үшін, қойылымға арнап либретто жазу, би кейіпкерлерін таңдау, би қимылдарын ойдан шығарып, комбинация құрып, музыка ырғағына үйлестіреді. Балетмейстер репетитор жұмысын атқарады, орындаушыларды таңдап, олардың әрбіріне жеке би қимылдарын үйретіп, белгілі бір ойластырған би схемасына тізбектейді.

Би қойылымы дайын болған соң сахналық костюм қажет. Костюм эскиздерін ойластырып, суретшімен ақылдасып, киім үлгілеріне керекті түстерді таңдап, киім тіктіреді. Қазақ халқының ұлттық киімдері, сән-салтанаты халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан тұрмыс-тіршілігіне, табиғат жағдайына байланысты бірнеше үлгіге бөлінеді. Би қойылымын жоғары деңгейде көрсету үшін, сахналық әсерлер – жарықтық әсер, декорация, костюм дұрыс болуы керек.

Күй жанры мен би өнерінің байланысу жолдарына тоқталсақ. Мәселен, Қорқыт атаның «Қорқыт», «Желмая», «Тарғыл тана», «Елім-ай», «Ұшардың ұлуы» сияқты күйлерінде табиғи дауыстар, өмір, өлім, тұрмыс туралы философиялық ойлар бар. Қорқыт қобызының үні, Н.Тілендиевтің «Көш керуен» күйі, С.Мұқтарұлының «Қорқыт Ата» дастанынан алынған өлеңдері «Мәңгілік сарыны» атты хореографиялық қойылымға шабыттандырды. Бірінші көріністе Қорқыттың қобыз ойыны, көпшілік қобыз үнін тыңдаушылар және көр қазушылар кездессе, екіншіде Сыр­дария көрінісі, қобыз тартқан Қорқыт пен оны ортаға алған жылан бейнесіндегі бишілер. Бұл хореографиялық қойы­лым арқылы Қорқыттың бейнесі, қобыз ойыны халық жадында мәңгі қалады.

«Дидар», «Томирис» би ансамбльдері Тәттімбеттің «Былқылдағын», Құрманғазының «Балбырауынын», Н.Тілендиевтің «Әлқиссасын» қазіргі заманға сай өңдеуімен шыққан күй әуендерімен, би ырғағымен ұштастырып орындап, көрерменнің ыстық ықыласына бөленуде. Соңғы жылдары Е.Хұсаиновтың орындауындағы «Тұран. Иран», «Қазынай», «Жеті өзек» музыкалық композицияларына арнап би қойылымдарын сахнаға шығардым. «Жеті өзек» музыкалық композициясы мен Р.Таймановтың «Қазақ қызы» әні негізінде «Қайран, қазақтың қыздары-ай» би қойылымы философиялық идеясымен, би пластикасымен, музыкалық магиялық дыбыстарымен ерекшеленді. Ал «Тұран. Иран» музыкалық композициясы сақ аруы Тұмар ханымға арналған. «Тұмар. Ханшайым. Тағдыр» атты би композициясында Тұмар ханшайымның әсем де батыр мінезі, сақ аруларының іс-әрекетін көз алдыңа әкеледі. Ел арасында ауыздан ауызға тарап, аңызға айналған әңгімелерге қандай да болмасын ән, күй әуендерін ұштастырып, керемет сахналық би қойылымдарын жасауға болады.

//Сыр бойы.-2013.- 30 наурыз.-4б

Алдажар ӘБІЛОВ, Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің доценті, филология ғылымдарының кандидаты, Халықаралық ақпараттандыру академиясының академигі.

ҚАРАТАУДАН ТҮСКЕН ЖОЛ
Пешенесіне жазылғанды көріп ғұмыр кешер небір пенде өтпеді дейсің бұл өмірден, алайда, оның бірін ел есінде сақтаса, енді бірін тез-ақ ұмытып кетіп жатады. Міне, сондай ел есінде қалған азаматтардың бірі – Оразбек Мақсұтұлы екені анық. Кездесіп, әңгімелесіп, әдебиет туралы ой бөлісіп жүргеніміз кеше ғана сияқты еді, марқұмның елу төрт жыл ғұмыр кешіп, мына жалғанмен кош айтысқанына да биыл үш жыл болыпты. Осыдан кейін қалай ғана «Зымырап бара жатқан уақыт-ай» демессің.

Оразбек сонау жылдары Жаңақорған өңірінің айтулы азаматы, бір аудан ғана емес, өңір мақтан тұтарлық қазақтың бірі – Алшынбай Тұртанов туралы мақаласына «Қаратаудан түскен құба жол» деп ат қойған екен. Біз бүгін марқұм Оразбек Мақсұтұлын еске алуға арналған дүниеге оның өзі айтқандай «Қаратаудан түскен жол» деп ат қойғанды жөн санадық. Иә, оны білер пенделер үшін, Оразбекті танитын замандастары үшін ол жүріп өткен жолдың әлі де сайрап жатқаны ақиқат.

Оразбек Мақсұтұлының жорналшылық қызметі, оның Казақстан Республикасының мәдениет қайраткері, Қазақстан Журналистер одағы сыйлығының лауреаты екені, аз жазса да саз жазып бірнеше әңгімелерді өмірге әкелгені, аудандық «Сырдария» атты газетте шыңдалғаны, облыстық телерадиокомитеттің тілшісі, редакторы, бас редакторы, облыстық партия комитетінің лекторы, облыстық «Сыр бойы» газетінде тілші, жауапты хатшы, бас редактордың бірінші орынбасары сияқты қызметтер атқарғаны көзі қарақты оқырманға белгілі деп ойлаймыз. Оны еске алған теле­хабарларда марқұмның тәлімгер ұстазы, бірге тумаса да туған ағасындай болған жазушы-жорналшы Жақсылық Рахматулланың, құрдасы ақын Шакизада Әбдікәрімовтің, жары Бибігүлдің және тағы басқалардың айтқан жылы лебіздері, сағынышқа толы іздеулері де, бала күннен бірге өскен досы жазушы Жолтай Жұматтың (Әлмашов), ақын, жорналшы Мұхамеджан Нұрхановтың және т.б. еске алулары да қалың жұртты «Ей, өмір-ай» дегізгені анық. Біз бұл тұста оларды қайталаудан аулақпыз. Марқұм Оразбектің өзіміз аңғарған, өзіміз білген жайларын көңіл кө­зінен өткізбекпіз.

Оразбектің сөз өнері ауылына іңкәрлігі оқушы кезінен басталған. Марқұм екеуіміздің журналистер дайындау жөніндегі бір әңгімемізде мен «Бұл іс орта мектепте басталады ғой, сол кезде қолына қалам алмағанның кейін жақсы жорналшы бола қоюы қиын шығар» дегенді айттым. Ол болса: «Шамасы сен де сол 5-7 кластардан газетті төңіректегенсің ғой» - деп бір күліп алды да: «Бір қызық кез еді ғой. Мақала сияқты бірдеңелерімізді газетке жіберіп, қашан шығар екен деп Жолтай екеуіміз асыға күтіп жүретін едік» - деп ойлана қалды.

Оқушы кезінен-ақ шағын әңгіме, суреттеме, хабарлары аудандық газеттерде жариялана бастаған Оразбектің қолжазбалары оның ең алдымен өлеңге құмар болғанын көрсетеді.

...Көктем келді,

көктем келді шалғынды ап,

Жапырағын көгертіпті талдың да.

Отырып ап саясында ағаштың

«Неткен күн» деп таң-тамаша қалдың ба? – деп жыр төгеді Оразбек 1970 жылы «Көктем келді» атты өлеңінде. Дәптерге мұқият майда әріптермен жазылған өлеңдер соңына жазылған уақытын көрсетіп отыруы, тіпті кейбіріне қол қойып отыруы Оразбектің бала күнінен ісіне мұқият болғанын аңғартады. Жалпы оның өлеңдерінен байқалатын ерекшеліктер ретінде мен мыналарды атар едім: біріншіден, Оразбек көктемді сүйген жан, себебі өлеңдерінің біразы көктемді жырлайды, екіншіден, оның сықаққа бейімдігі.

77

1971 жылы жазылды деп көрсетіліп, қол қойған «Көкіме сықақ», 1973 жылы жазылды деп көрсетілген «Сотқардың сазайы» және т.б. өлеңдері мен шымшымалар топтамасы осының дәлелі.

Кездессем болды,

Ха-ха-ха-ға басады.

«Көмек» десем

Ат-тонын ала қашады, – десе, 1973 жылы «Сауыншы мен сиыр» атты шымшымасында:

«Қарасан келгір» деп,

«Бүйткенше өлгір» деп,

Сауыншы сиырға жекірді.

Шөп дегенді көрмей,

Жемді тоя жемей,

Сиыр да сүт бермеуге бекінді, – деп жазады. Бұлар шымшымаларға қойылар талапқа толық жауап бере алатын дүниелер деп ойлаймын.

Оразбек өлеңдерінің көбісі қолжазба күйінде сақталған, оның барлығы түгелдей керемет шығармалар да емес, алайда, оның балаң, балғын жырларынан автордың өзін көреміз, оның жүрек соғысын аңғарамыз. Жасөсіпірім Оразбекті туған жер – алтын бесік тербетсе, ол туған жерін, Қаратауды жыр бесікте тербетеді. Оныншы сыныпта, яғни 1973 жылдары жазған өлеңдері оның өлеңге біршама төселіп қалғанын, аз сөзбен көп мағына беруге ұмтылысын байқатады. Сөзімізге дәйек ретінде 1973 жылы балаларға арнап жазылған бір ғана шумақтан тұратын «Кемпірқосақ» атты өлеңді алалық.

Марат қатты қуанды,

Көріп кемпірқосақты.

Бара алмай жүрген ағалар

Күнге жаңбыр жол сапты.

Қолжазба Оразбектің 1971 жылдан прозаға да қалам тартқанын көрсетеді. Оның да кейбірі жарияланса, кейбірі жа­рық көрмеген. Ал өлеңдер болса 1974 жылдың шегіне жетіп тоқтайды да, 1971 жылы «Ақ лақ» атты әңгімеден басталып, ел аузынан алынған «Қомағай қоймайды», «Қожанасыр айтыпты» сияқты әңгімелермен, «Қызықты қыс күндері» атты күнделік сипатындағы әңгімемен, «Сырдарияға саяхат» атты суреттеме-пейзажбен, «Ауылым» атты сипаттамамен 1973 жылдарға иек артады. Иек артады да «Көк кесе», «Ерлік» атты әңгімелер, «Гүлдер» атты су­реттеме, «Жолдар алысқа шақырады», «Күнгей», «Еңбек баспалдағы немесе өзім жайлы очерк», «Сыр самалы» атты очерктер өмірге келеді. Бұдан соң шығармашылық 1971 жылы өмірге келген «Болуы мүмкін емес», «Сала құлаш шаш хикаясы» сияқты әзіл әңгімелермен, «Іңкәрлік», «Армандай күткен ақ таңым» әңгімелерімен, 1975 жылы өмірге келген «Бақыт тамшысы», «Жетім шал» әңгімелерімен жалғасып кете береді. Осы тұста айта өтетін бір жайт – өлеңдегі сықақ прозада әзіл әңгіме болып жалғасады, бұл сықақшылық, сыншылық Оразбектің табиғатында бар екенін көрсетеді.

Мұның барлығын тізбелеп отырғанымыз – қалың оқырманға және әдебиет зерттеушілеріне Оразбек Мақсұтұлы мұра­сының мол екендігін жеткізу.

1980 жылдары Оразбек қаламынан көптеген очерк, мақала, суреттемелермен қатар «Тоңмойын» атты әңгіме, «Менің жарық жұлдызым» атты новелла және т.с.с шығармалар өмірге келді. Жалпы қаламгердің шығармашылық тұлғалануы, толысуы ұзақ та, мехнатты, сыры мен қыры мол жол. Оразбек шығармашылығындағы сондай бір ерекше жайт – оның детектив жанрына құмарлығы. Бұған 1993 жылы 23 ақпанда жазылған «Ақырғы аялдама» атты сот очерк, 2008 жылы 30 қаңтарда «Сыр бойы» газетінде жарық көрген «КГБ полковнигінің 100 000 сомы» атты көлемді мақаласы дәлел. Бірде кездесіп, әңгімелескен кезімде өзі де: «Неге ертерек бармағанымды білмеймін, осы құқық қорғау саласына байланысты мәселелер мені қызықтырады» деген болатын. Менің О.Асылбаевпен бірлесе жазған

«Зауал», «Алаяқ» атты хикаяларым «Зауал» деген атпен 2005 жылы жинақ болып шыққанда өзі жүгіріп жүріп, қалалық кітапханада кітаптың тұсаукесерін өткізгенін қалай ұмытармын.

Жоғарыда сыншылық Оразбектің табиғатында бар дегенді айттық қой. Кейде әдемі юморы күлкіге қарық қылатын бізді. Бірде екеуміз полиция полковнигі Орынбек Асылбаевтың үйіне бара қалдық. Орынбек екеуміз шығармашылық бірліктеміз, ал ол Оразбекке туыс іні болып келеді. Оразбек алдында, мен сәл кейіндеу аулаға ене бергеніміз сол еді, бір кішкентай кәнден Оразбектің аяғын тістеп алсын. Жаздық сәкінің үстінде отырмыз, Оразбек шалбарының балағын әрі аударады, бері аударады, сосын басын шайқайды. «Ау, балағыңнан не таба алмай отырсың?» – деймін мен. Сонда Оразбек: «Менің інімнің негізгі мамандығы тергеуші – криминалист қой, оның иті де адамды криминалистше тістейді екен. Мына қарашы, шалбарда із жоқ, бірақ балтырымдағы тістің ізінен қан көрінеді. Тіпті кісі сенбес айтсаң» деп, біраз күлгенбіз.

Қай кезде болмасын редакцияға жолым түссе Оразбектің кабинетіне бас сұғамын. Көретінім – үстел басында қағазға шұқшиған Оразбек, қолда – қалам, ерінде – шылым. Осы көрініс ойға оралса оның «Бір күнгідей болмады-ау» деген естелік мақаласы мен мұндалайды. «Сырдария» газетіне қызметке барғанда танысқан, кейін сыйлас ағасы болған Құлжан Ысмайылов туралы жазған Оразбек: «...Буалдыр көк түтіннің арасынан (үшеуіміз темекіні ертелі-кеш бұрқыратамыз) бізді шырамытпаған ағайын Құлжекеңді танып жатады...» – деп бір өтсе, екінші бір тұста: «Сол бір күндері бүгінгідей адамдар томаға тұйық, ішмерез емес, редакция іші базар іспеттес – ойын-күлкі, ешкімнің ішпыстаны жоқ, жұмыс та жүріп жатыр. Құтекең, Асекең, Бөкең облыстық газетке ауысқан, қатарымызға Жолтай, Сарбұлақ, Жұматәлі, Сергей қосылған» деп Құлжан ағасын сағына еске алады.

Жазуға не шара, біз болсақ бүгін міне, «бір күнгідей болмады-ау» деп Оразбектің өзіне қатысты ой тербеп отырмыз. Оразбек қолжазбасында жазылған уақыты 1974 жылғы 14 февраль деп көрсетіліп Жолтай Әлмашовқа арналған үш шумақ өлең бар.

Жолтайым, менің Жолтайым,

Мәңгілік сені қолдаймын.

Өтініш бар аз ғана

Сонымды саған жолдаймын – деп бастайды да,

Оқыма мені сүйіп те!

Мен үшін барма күйікке!

Түсірме, бірақ, мүрдемді

Өлсем егер биікте! – деп ойын түйеді ол. Тәңір-ай, шамасы АЛЛА салды-ау аузына. Әлде Ақселеу Сейдімбеков ағам көп айтатын «Сұм жүрегім сезеді ғой» деген осы ма екен?!

Иә, Оразбек биікте көз жұмды және сол өз биігінде мәңгі қала бермек. Қаратаудан түскен жол – Оразбектің шығармашылық жолы кейінгі талапкер жастар үшін бағдаршам болары сөзсіз, осылайша жол жалғаса бермек.

//Сыр бойы.-2013.-30 наурыз.-8б.

Кәсіптік білім

Мейрамкүл ИБРАЕВА, М.Мәметова атындағы гуманитарлық колледжінің техникалық пәндер оқытушысы.
БІЛІМ БЕРУДЕ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ
Заман талабына сай мамандардың жоғары жетістікке жетуіне компьютердегі жұмыстың маңызы жоғары. Қазіргі кезде шапшаң жүріп жатқан жаһандану үдерісі әлемдік бәсекелестікті күшейте түсуде. Қазіргі білімнің даму болашағы қоғамның дамуымен қатар үнемі өсіп отыратын ақпарат көлемінің әр түрлі тегімен анықталады. Компьютерге байланысты мамандықты игергендер білімін жетілдіріп, көш алдында болғаны жөн. Өйткені уақыт өткен сайын техниканың жаңаруы мен дамуына сәйкес бағдарлама пакеттері ескіріп, жұмыстың тәсілі өзгереді. Ақпараттық технология жақсы дамығанымен ол оқытудың басты құралы болып есептелмейді. Ол үшін оқу бағдарламасында және оқыту әдістеріне өзгеріс енгізу керек. Жаңа технологияны қолдану оқытушыға дайындық жұмыс­тарына көп уақытты керек етеді. Әрбір оқытушының ізденуді, шығармашылық жұмыс жасауды, алыс-жақын шетел­дердің озық тәжірибелерімен танысуды және оны күнделікті өмірде қолдануды қажет етеді. Студенттерге білім беруде жаңа оқыту технологияларын қолдану, инновациялық бағытта жұмыс жасау заман талабына сай талап етілуде. Қазіргі кезді электрондық WEB оқулықтың қандай екендігі туралы біртұтас ой жоқ.

Электрондық оқулық дегеніміз – мультимедиалық оқулық. Электрондық оқулық пен оқытудың негізгі мақсаты – оқыту процесін үздіксіз және толық деңгейін бақылау, сонымен қатар ақпараттық ізденіс қабілетін дамыту. Білім берудің кез келген саласында электрондық оқулықтарды пайдалану студенттің танымдық белсенділігін арттырып, ойлау жүйесін қалыптастыруға шығармашылықпен жұмыс істеуге жағдай жасайды. Электрондық оқулықтарды пай­далану оқушылардың, танымдық белсенділігін арттырып қана қоймай, логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға шығармашылықпен еңбек етуіне жағдай жасайды. Электронды оқулықтардың, дәстүрлі қағаз кітаптардан айырмашылығы «жанды» болып келеді және педагогика ғылымдарының негізін салушы Ян Амос Каменский тұжырымдаған: «Барлық мүмкін деген нәрселерді қабылдауды сезіммен жүзеге асыру керек, атап айтқанда: қабылдау үшін көруді көзбен; естуді есту қабілетімен; иістерді иіс түйсігімен; дәмге тиістіні дәммен; түйсікке қатыстыны түйсіну жолымен. Егер қандайда болмасын затты бірнеше сезіммен қабылдау керек болса, бірнеше сезімді салу» дидактиканың ережелеріне сәйкес келеді. Студент әр пән бойынша оқу материалын көру арқылы қабылдауды қамтамасыз ететін түрлі суреттер, сызбалар, фотосуреттерді көре алады, тарихи және географиялық карталарды, көркем экспонаттарды және тағы басқа көптеген нәрселерді қарастыра алады. Оқу материалын бірнеше рет көре алу мүмкіндігі студенттің жеке басының ерекшелігіне сай: біреулеріне өмір бойы есте сақтап қалу үшін бір-ақ рет қарап шығу жеткілікті, екіншілеріне материалды бірнеше рет қарап шығу қажет. Бұның барлығы мүмкін, өйткені студент электронды оқулықпен жеке жұмыс жасайды. Электронды оқулық – бұл студентке ғана емес, сонымен қатар оқытушыға да көмек. Осы уақытқа дейінгі білім беру саласында тек мұғалімнің айтқандарын немесе оқулықты пайдалану қазіргі заман талабын қанағаттандырмайды. Сондықтан қазіргі ақпараттандыру қоғамында электронды оқулықтарды пайдаланбай алға жылжу мүмкін емес, сондықтан электронды оқулықтың құрылымы сапалы жаңа деңгейде болуы тиіс.

Жасыл энергия – ЭКСПО-2017-

Табиғаттың қос күші алпауыт қуат береді

Осы уақытқа дейін адамзат мұнай қуатын пайдаланып келді. «Қара алтынды» алмастыратын қуат көзі әзірге толықтай іске қосыла алмауда. Әйтсе де, әлем балама көздерге бетбұрыс жасауда. Қазақстанда өтетін «ЭКСПО-2017» мақсаты тек өз елімізді ғана емес бүікл әлемді экологияға еш залал әкелмейтін табиғаттың өз күшін пайдаланып, одан адамзаттың тіршілігі үшін аса қажет жылу, жарық, таза ауаны алу болып табылады.

Жалпы, адамның тірлігі үшін алдымен таза сапалы тамақ саф ауа, жылу қажет. Ал джип, кең сарай, ұшақ, материалдық басқа да құндылықтар осы үшеуінен кейін ғана қажет. Онда да жұрттың бәріне бірдей емес.»- дейді ҚР инженерлік академиясының бірінші вице-президенті Нәдір Кәрімұлы Каримов.-Осыдан үш жыл бұрын Елбасы Павлодар облысына жұмыс сапары барысындажылыжайды тамашалаған болатын. Дизель отынымен жылытылатын жылыжай шынымен де өте үлкен. Елбасы осындай жылыжайларды болашақта барлық облыс орталықтарының маңайына салу арқылы халықты көкөніспен қамтамасыз ету керектігін айтты. Өздеріңіз білесіздер, кеңес үкіметі кезінде үлкен жылыжайлардың бәрі болды, бірақ кейіннен дизель отынының қымбаттығынан олар жабылып қалған. Петропавлдағы жылыжайды көріп тұрып, маған бір ой келді.Мұнай өнімдері өте қымбат. Мына жылыжай да болашақта тоқтап қалады-ау деп іштей ойладым. Павлодар облысына барып, келгеннен кейін Алматыда жылыжайға қатысты үлкен халықаралық көрме болды. Бізде бір бутикті алып сол халықаралық көрмеге өзіміздің күн сәулесін пайдаланып, энергия алатын макетімізді апарып қойдық. Онымен жылыжайды жылытуға болады. Содан көрме аяқталар күні кешке жігіттер телефон шалды. «Нәдір Кәрімұлы тезірек көрмеге жетіңіз, біздің макетке қызығушылық танытып жатқандар көп» деп. Мен де тез жеттім Әкімдер мен сол кездегі ауылшаруашылық министрі бар. Олар біздің жылыжайға байланысты макетімізді көрді. Бір жағынан бутиктің маңдайшасына «Инженерлік академия» деген жазу бар, оның жылыжайға қатысы қанша деген ой да бар. Олардың бәрі менен бұл макет қолданыста бар ма деп сұрады. Мен ол үшін қаражат керек дедім. Сонымен іс бітті дейді ғалым.

Нәдіровтың пікірінше, бүгінгі салынып жатқан екі-үш гектарға созылып жатқан ғұмыры қысқа болады. Жылыжайлар көлемі неғұрлым шағын болғаны дұрыс, біз тәжірибе жасағанбыз. Жылыжайлардың көлемі 50-60шаршы метрден аспауы керек. Ал бір-екі гектар жылыжайды жылыту және оптимальды температрада ұстап тұру үшін қаншама энергия керек

екенін білу шарт. Оған орасан дизель отыны қажет. Біріншіден жылыжайдың көлемі 60шаршыдан аспау керек. Екіншіден оларды жылыту үшін балама көзден басқа запаста тұратын тағы бір энергия көзі болуы тиіс. Күннің көзі шықпай немесе жел тұрмай қалған жағдайда дизель отыны дайын тұру керек. Сондажылыжай да токтамайды, энергия көзі де үнемделеді. Бұрынғыдай көп дизель отыны кетпейді. Ал ірі калалар маңынан көп жылыжайлар салу қажет болса оларды салуға болады, тек арасын бөліп-бөліп, 60 метр шаршыдан метрден асырмай салу керек. Сонда ғана олардың әрқайсысын жеке-жеке қалыпты температурада ұстап тұруға болады.

- Сонымен, жоғарыда мен айтып кеткен «Атакентте» өткен жылыжайлар халықаралық көрмесіне қойылған біздің күн сәуімен жүмыс істейтін жылыжайымыз бәрін қызықтырды. Біз мәселені жетілдіре түстік.

Халықаралық тәжірибені зерттедік, сөйтіп, өзіміздің гелиожылыжайымызды жасап шықтық. Өнертабысымызды патент алуғаұсындық. Оны да жетілдіре түсіп, «бүкілодақтық гелиожылыжай» деген атау бердік. Кейінірек көкөкөніс өсіретін жергілікті кәсіпкерлерді жинап алып, олардың пікірлерін тыңдап, «автономды бүкілодақтық геожылажай» жасап шықтық. Өткен жылы патент алып, ол туралы Білім және ғылым министрлігіне хабарладық.

Біздің жасаған жылыжайымызды қондыру үшін тек қаражат қана емес, территория да қажет. Менің есіме жас натуралистер стансасы түсті. Оның директорымен кездесіп, «біздің ортақ министріміз Бақытжан Жумағұлов Ұлттық инженерлік академияның президенті де. Ал мына өнертабысы сол инженерлік академия шеңберінде жасалды. Сондықтан бізге сізбен бірігіп, осыны жүзеге асыру керек» дедім. Бүгінде біз бірігіп, оның өзіндік құнын төмендетуге жұмыс істеудеміз. Мұндай жүйе ұзақ жылдар жұмыс істейді. Алғашында, әрине, шығын болады, есесіне кейін тегін энергия көзіне ие боласың. Алыстағы аудандар мен шалғайдағы ауылдарға электр сымдарын тарту қымбат. Оның үстіне тиімсіз де екенін өмірдің өзі көрсетуде. Жол-жөнекей тасымалдау кездерінде қаншама энергия шашылады, далаға кетеді. Сондықтан да еуропалық елдерде біздікіндей сала құлаш желілер жоқ. Тек автономдық энергия көздеріне кешірілуде.

Ал енді біздің гелиоқондырғыларымыздың шетелдіктердікімен салыстырғандағы айырмашылығына келетін болсақ, шетелдік қондырғылар күн сәулесін ол тек тастөбеде тұрған кезде ғана ұстайды. Яғни күн тура қондырғыға түскен кезде ғана. Ал біз оны күні бойы ұстауға тырыстық. Ол үшін спутниктік байланысқа арналған антеннаны еске түсіретін табақ қондырғы жасап, оны күннің сәулесін шағылыстыратын пленкамен қаптадық та, оның дұрыс жұмыс істеп тұрғанын хабарлап керсетіп тұратын құралмен жабдықтадық. Күн көзі шыға салысымен, құрал (датчик)

Күн сәулесінің түсуін қадағалап, соның соңынан еріп отырады., сөйтіп оның әрбір сәулесін барынша ұстап қалуға жұмыс істейді. Сонымен қатар біз тек күннің ғана емес, желдің энергиясын да қатар пайдаланылатын гибридтік жүйені жасамақпыз. Қазір соған жұмыс істеудеміз. Біздің даламызда желден көп нәрсе жоқ екенін білесіздер. Яғни гибридтік жүйе күн мен жел және дизель дизельотынынң энергиясын компьютер арқылы ортақ

агрегатқа байлап, олардың кезек-кезегімен жұмыс істеуіне мүмкіндік беретін болады. Ал бұл енді баламалы энергетиканы пайдалану бойынша мәселесіне түбегейлі өзгерістер енгізеді деген сенімдеміз- дейді академик Нәдіров.

Азык-түлік кауіпсіздігіне аса мән берілмесе болмайтынын, әлем халыктарының ширек пайызы ашаршылықты бастан өткеріп отырғаны жер бетіндегі алпауыт, тоқ елдерді де мазасыздандыра бастады. Болашақта - дағдарыс осы салада орын алмас үшін барлық амалдарды карастырып,жеріміздің кеңдігін пайдаланып, біз тек өз елімізді ғана емес, өзгелерді де азык-түлікпен қамтамасыз етуге атсалысуымыз керектігін Елбасымыз айтып келеді. Соңғы екі жыл болды, «Энергетика туралы» Заңның қабылданғанына. Оның бір пункітінде энергоүнемдеуші технологияларды дамыту туралы айтылған.

ҚР инженерлік академиясының заң шыға салып, сол пунктте көрсетілген мақсатты бірден тізгінде ұстап алып, сол мақсатта жұмыс істеуге жұмылды. Ең үлкен екі сала - азық-түлік проблемаларын шешуде және мұнай салаларына баламалы энергетиканы пайдалану. Азық-түлік проблемаларына келетін болсақ, бүкіл жеміс пен көкөністің көршілес елдерден келіп жатқаны белгілі. Қытайдан келген помидор мен қиярдың сапасымен таныспыз. Кезінде Есік пен Қапшағайда жақсы жылыжайлар болған. Олардың барлығы жабылып қалды, басты себебі олар дизель отынымен жұмыс істеп, мұнай өнімдерінің бағасы күрт өсіп кеткен кезде шығынға белшесінен батып, тоқтап қалуға мәжбүр болды. Инженерлік академия осы ақтандақтарымыздың орнын толтыруға бел шеше жұмыс істеуде. Оның бәрін дұрыс жолға қоюға академия ғалымдарының қуаты мол. Тек қолдау мен көмек көрсетілсе болғаны.

Кейде осы біз неге тек шетелдік технологияларға құмармыз, өзіміздікін неге дамытуға атсалыспаймыз деген сауалдардың оқырмандар көңілін толғандыратыны рас. Бүгінгі күні де тағы да немістердің энергетикалық технологиясына қызығушылық танытып отырмыз. Өзгені өзімізден артық санаудың нәтижесінде ғылымымыздың жетістіктері тек жоба күйінде қалып, патент алудан ары қарай аспай отырмыз. Тіпті қазақстандык ғылыми жобаларды алдымен шетелдік сарапшыларға ұсынып, солар мақұлдаса ғана өзіміздің мойындайтынымыз да ақылға сыймайтын нәрсе екенін түсіне алмай келеміз.Қай мемлекет өз ғылыми жетістіктерін өзгелерден талқылауына жайып салып, жария етеді? «ЭКСПО- 2017»-де ұсынатын жасыл энергетикамызды күнібұрын шетелдіктердің сарабына беріп, ертеңгі күні олар өз табыстарымызды өзімізге үлгі етіп ұсынып жүрмесе болғаны.

//Класстайм.-2013.-27наурыз.-5б.

Өз кезегінде Джузеппе Сала Астананың ЭКСПО-2017 көрмесін өткізу орны болып сайлануын қуана қабыл алып, алдағы әлемдік деңгейдегі іс-шара тек Астананың ғана емес, тұтас Қазақстанның да дамуына қосымша серпін береді, деп атап өтті. Ол Италия тарапы ЭКСПО-2017 көрмесін дайындау мен өткізуде Қазақстанға қажетті көмек көрсетеді деп сендіріп, Миланда өтетін ЭКСПО-2015-тің тақырыбы «Планета үшін тағам, өмір сүруге қуат» болғандығын айтып, мұның қазақстандық көрменің тақырыбымен үндес екендігіне назар аударды.

Келіссөздер барысында тараптар Миландағы ЭКСПО-2015 және Астанадағы ЭКСПО-2017 көрмелерін дайындаудағы қызметті үйлестіру жөнінде бірлесіп жұмыс жасау қажеттілігі атап өтілді. Ұйымдастырушылық мәселелер жөнінде ақпаратты жедел түрде алмасу мақсатында, екі елдің көрмелерді дайындаумен айналысатын мемлекеттік органдары мен ұлттық компаниялары арасында тұрақты байланыстарды жүргізу туралы келісімге қол жеткізілді.

Сапар барысында қазақстандық делегация ЭКСПО-2015-тің құрылыс алаңымен танысты. Италия үкіметі Миландағы ЭКСПО-ны дайындауға 13,2 млрд. еуро бөлді. Мұның сыртында 14 млрд. еуродай тікелей инвестиция жасалады деп күтілуде. Көрме өтетін күндері Милан қаласы 20 млн. адамға дейін қонақ қабылдамақ. Көрменің жалпы алаңы 110 гектарды құрайды. Көрме өткізу үшін Expo Village жаңа тұрғын қалашығы, бірқатар жаңа қонақ үйлер мен ірі кемпинг салынады. Қатысушы елдердің павильондары 4 категорияға (A, B, C және D) бөлінген. Бірқатар үйлер мен ғимараттар, соның ішінде ресми рәсімдер мен қабылдаулар өтетін Италия сарайы, мәдени іс-шараларды өткізуге арналған 24 мың көрермен сиятын арена, 8 мың көрермен сиятын амфитеатр құрылысы жоспарлануда. Көрме Милан мен Ломбардия үшін ғана емес, жалпы ел үшін ең ірі оқиға болады және Италияның экономикалық дамуына қосымша серпін береді деп күтілуде.

Сенбі, 16 наурыз 2013 2:11

Сонымен қатар, қазақстандық делегация Германияның нысандар салу және құрал-жабдықтар өндірісі салаларымен айналысатын «Bosch Termotechnik», «Vaillant Group», «Viessmann Willo Se» секілді жетекші компанияларының өкілдерімен кездесулер өткізді. Неміс компаниялары Астанада ЭКСПО-қалашығын салуда пайдалануға болатын, «жасыл» технологиялар пайдаланылған соңғы үлгідегі жаңалықтарының тұсаукесерін ұйымдастырды.

Өткізілген кездесулер қорытындыларында неміс компаниялары басшыларының Қазақстанға сапарларын ұйымдастыру туралы уағдаластықтарға қол жеткізілді. Сондай-ақ Қазақстанда туризм инфрақұрылымдарын дамыту, осы салада Германияның тәжірибелерін пайдалану мәселелері талқыланды.

1960 жылы алғаш рет ұйымдастырылған «ISH – Optimum Combinatoin of Water and Energy 2013» көрмесіне әлемнің түрлі елдерінен 2000-нан астам компания қатысуда. Көрменің басты тақырыбы – «Энергияның тиімділігі, қуат үнемдеу, ауыз сумен қамтамасыз етудегі қауіпсіздік, қайталама қуат көздерін пайдалану арқылы жылыту және суыту».

//Егемен Қазақстан.-2013.-16 наурыз.- 2б.

Олег БОЛДЫРЕВ

Мало кто знает, что Наурыз – это не только праздник, почитаемый во всем мире, но и важная дата для половины астрономов мира. В день весеннего равноденствия в Северном полушарии Земли наступает астрономическая весна – наиболее удобный период для проведения вечерних наблюдений. О космических сюрпризах газете “Класс Time” рассказывает профессор, заведующий лабораторией физики Луны и планет Астрофизического института им. В. Фесенкова Виктор ТЕЙФЕЛЬ.

Не скатиться бы в мракобесие

– Виктор Германович, астрономы тоже отмечают день весеннего равноденствия?

– Для нас Наурыз является неофициальным, но долгожданным праздником. С этого момента день становится длиннее, чем ночь, а весна уже полностью входит в свои права. На полюсах в это время Солнце движется точно по горизонту в течение суток. Жаль, что прекратил свою деятельность Лицей космического природоведения в Алматы, основателем которого и научным руководителем был наш сотрудник – Карим Ибрагимов. Например, сейчас можно увидеть комету Пан Старс. Это очень яркая комета, которая наблюдается в марте на фоне сумеречного неба, примерно в 10 градусах над горизонтом на западе. Кроме того, сейчас в вечернее время четко виден Юпитер, а в ночное – Сатурн.

– Думаю, что даже те планеты-гиганты, которые вы сейчас назвали, знает сегодня не так много молодых людей...

– Не только мы, но и российские ученые настаивали, чтобы астрономию вернули в школьную программу. Иначе мы и дальше будет пожинать плоды мракобесия. Различные слухи о приближении планет-убийц типа Нибиру или взрыва Солнца – это обскурантизм на фоне отсутствия элементарных знаний по астрономии. Кстати, в Казахстане много любителей ночного неба. В Алматы, например, существует клуб любителей астрономии, и порой он нам кое в чем помогает.

Казахстанская астрономия – это часть мировых знаний о космосе, начиная от исследования земной атмосферы до поиска и анализа далеких галактик. Вообще, космос заслуживает самого пристального внимания: на Марсе случаются необычные пылевые бури, на Юпитере и Сатурне – аномальные ураганы. И это не говоря уже о звездах, яркость и спектр которых постоянно меняются. Как раз наш институт непосредственно изучает галактики с нестационарными, активными ядрами. Например, если снимать спектр ядра Сайертовских галактик, то можно увидеть изменения в излучении и поглощении света. Немало проблем и в изучении общего строения Вселенной, чем занимаются наши космологи.

О поясах и странных звездах

– Какие научные открытия XXI века вас впечатлили больше всего?

– Открытий было сделано довольно много благодаря космическим телескопам. Ведь они не зависят от земной атмосферы. Тот же телескоп Кеплера, который занимается поиском планет возле других звезд, впечатлил открытием пояса Коэпера. Этот пояс находится примерно на орбите Плутона, который некогда считался планетой. И знаете, почему это небесное тело потеряло статус планеты? Недавние исследования показали, что Плутон в диаметре меньше Луны. Более того, таких “плутонов” в поясе Коэпера огромное множество. Поэтому самая дальняя планета Солнечной системы перешла в разряд карликов.

Ну и одно из грандиозных открытий произошло совсем недавно – в 2007 году. Титан – спутник Сатурна – по размерам не так уж велик, зато его атмосфера плотнее земной в 1,5 раза. Такой эффект создается азотом и азотно-метановой атмосферой. Метан из-за низких температур выпадает в виде дождей, а те, в свою очередь, наполняют реки и озера. Более того, аппарат “Кассини”, который находится на орбите Сатурна, сбросил на Титан зонд. И теперь в руках ученых есть подробное изображение ландшафта. Данные “Кассини”, чья миссия успешно выполняется, подробно картографируются. Да, еще забыл сказать про полет “Вояджера” – величайшее достижение астрофизики: этот космический аппарат пролетел мимо всех планет-гигантов. Сейчас известно, что “Вояджер” уже вышел за пределы Солнечной системы и до сих пор подает какие-то признаки “жизни”. Другое дело, что эти сигналы идут очень долгое время, ведь даже солнечный свет доходит до Земли через 8,5 минуты.

– Знаю, что ваш институт АФИФ находится на 77 меридиане. Такое расположение было выбрано не случайно?

– 77-й меридиан, конечно, не выбирался специально, а просто совпал с тем предгорьем, на котором академик Василий Григорьевич Фесенков нашел подходящее место для строительства обсерватории. Хотя во многом это символично.

– Сейчас очень модно “дарить” звезды с неба. Это, конечно, романтично, но законно ли?

– К сожалению, некоторые мошенники действительно наживаются на продаже звезд. Однако это совершенно незаконно – названия звездам давным-давно не присваиваются. Сириус, Альдебаран, Вега – имена этих светил нам достались еще от древних арабов и греков. Остальные тысячи звезд имеют порядковые номера согласно каталогу. Конечно, кроме уникальных – например, звезды Барнарда, которая летит в космосе с огромной скоростью.

Обойдемся без Брюса Уиллиса

– Каждый год мы слышим о грядущем апокалипсисе, но он до сих пор не настал. Как вы думаете, почему люди верят во всю эту чепуху?

– Суеверия имеют очень давнюю природу. Древние люди, не имевшие телескопов для изучения небесных тел, обожествляли звезды, созвездия. Они верили, что светящиеся точки на небе могут каким-то образом оказывать влияние на людей. Отсюда, кстати, и появилась лженаука – астрология, которая захламляет головы наивных.

– Челябинский метеорит, который наделал столько шума, все-таки заставляет задуматься: неужели гибель цивилизации настолько реальна?

– На этот счет можно строить самые разные гипотезы. Мы видели не один американский фильм про конец света или вторжение инопланетян. Но все это из области фантастики. Поверьте, нашу цивилизацию просто так уничтожить невозможно – для этого нужны грандиозные катаклизмы, которые убили бы все живое на Земле. Другое дело, что есть определенные опасения по поводу столкновения крупного астероида с Землей. Это может вызвать если не глобальную, то локальную катастрофу, в результате которой погибнут тысячи людей. Однако вероятность такого “небесного ДТП” очень низка. Как ни странно, но челябинский метеорит подогрел интерес к космическим проблемам не только рядовых людей, но и чиновников. Власть имущие стали понимать, что астрономия – наука важная и в нее нужно вкладывать деньги.

– Правда, что сверхзвуковой самолет прогремел бы не слабее челябинского болида?

– Действительно, если СУ-32 пролетит вблизи городских кварталов, то ударная волна повыбивает стекла не хуже метеорита. Однако астероид врезался в Землю с гораздо большей скоростью, поэтому и ударная волна была в разы мощнее. Чтобы предотвратить такие столкновения с космическими телами, создаются специальные обсерватории. Правда, погодные условия не позволяют вести непрерывные наблюдения. Поэтому станции слежения расположены в различных уголках Земли. Впрочем, большая часть малых планет для нас безопасны, так как вращаются вокруг Солнца между границами Марса и Юпитера.

– Если человечеству будет угрожать гибель от астероида, как спасаться?

– Брюса Уиллиса с командой, конечно, посылать не нужно, он нас не спасет – достаточно атаковать астероид тактическими ядерными боеголовками. Они вызовут небольшое отклонение малой планеты от траектории. Но для этого нужно обнаружить астероид на большом расстоянии. И точная наука астрономия нам в этом со временем поможет. Еще существует другой способ спасения Земли: можно послать специальную ракетную установку, которая прикрепится к астероиду и своими реактивными двигателями сместит его с орбиты.

– В последнее время человечество подвержено еще одной истерии – боязни пришествия инопланетян…

– Вероятность того, что мы не одиноки, безусловно, есть: в последние десятилетия очень много внимания уделяется поиску обитаемых планет. И если раньше открывались планеты-гиганты – в несколько раз больше нашего Юпитера, то сейчас ищут и находят “близнецов” Земли. Хотя размеры планеты еще не определяют возможности существования на ней жизни. Планета должна находиться на оптимальном расстоянии от светила, получать от него достаточно тепла и света, и в то же время звезда не должна ее испепелить, как Солнце сжигает Меркурий.

– И традиционный вопрос: есть ли жизнь на Марсе?