Қазақстан археологиясы
жүктеу/скачать 2,7 Mb.
|
Учебник. Археология Казахстана
| Қорымдарды қазу. Катакомбалы жерлеу Шардара ауданындағы үш пункттен анықталған. Жаман-Тоғай қорымындағы төрт обадан текпішекті дәлізі бар катакомбалар табылған. Әсіресе қираған №9 оба олажалары қызықты. Камерадан тік бұрышты ұстағышы бар тұғырлы ысталған мыс қазан табылған. Қазан тұрпаты бойынша біздің заманымыздың шебіндегі хунну қазандарына қатты ұқсайды. Келесі бір катакомбадан мойыны тар және спираль тәрізді өрнегі бар қыш құмыра шықты, ол да хунну ыдыстарына тән. Сол жерден аң бейнелерімен нақышталған сүйек айылбас шыққан.
№14 обадағы мүрде катакомбадағы қамыс төсеніш үстінде жатты, сол жағына металл ұштығы мен айқыштығы жоқ ұзын темір семсер қойылған. №14 обадан басқа үш оба біздің заманымыздың шебімен мерзімделген. Ақтөбе қорымынан қазылған барлық обалар І-типтегі катакомбалардан тұрады. Басқа қорымдардан өзгешелігі катакомбаға кірер есік шикі кірпіштермен (40х40х12; 35х35х12 см) өрілген. Молаларда екі және төрт қаңқа болған. Қайтыс болған адамдар шалқасынан, басы шығысқа қаратылып, аздап солтүстікке немесе солтүстік-шығысқа қарай ауытқи жатқызылған. Сірә, катакомбалар отбасылардың қабірханасы болған. Обалар тоналған. Ирек (толқынды) сызықтармен өрнектелген көзелер мен құмыралардың ұстағыштары болды немесе болмады да. Сыр бояу араласқан жұғындыны жағу тәсілі де кеңінен қолданылған. Банка тәрізді, құмыра секілді және конус сияқты ұстағышты саптыаяқтар да сан алуан. Мола құрылысы, жерлеу ғұрпы мен ішінара құрал-саймандарына қарай катакомбалық қабірлер біздің заманымыздың алғашқы ғасырларына жатады. Ақтөбе қорымындағы материалдар онымен көрші тұрған және сол уақытпен сай келетін Ақтөбе-2 қонысының қыш ыдыстары мен бұйымдарына ұқсас болғандықтан, қорым І-ІІІ ғасырлардағы осы қоныстың отырықшы халқына тиесілі болған деген пайымдау жасалды. Катакомбалардың көпшілігі Ақтөбе қорымынан 15 км солтүстік-батысқа қарай жердегі Шәушіқұм қонысы жанында орналасқан Шәушіқұм қорымынан табылған. Сопақша тұрпаттағы катакомбалар батыс-шығыс сызығы бойынша созылып жатыр. Дәліздер тік бұрышты, тар әрі ұзын. Олар, әдетте, текпешекті (сатылы) болып келеді және камераға оңтүстік жақтан жақындайды. Молаларда түгелдей бір адамнан жерленді. Мүрделер шалқасынан жатқызылып, бастары шығысқа қаратылған (аздап солтүстікке немесе оңтүстікке ауытқыған). Қайтыс болған адамның жанына бай құрал-саймандар мен ғұрыптық ас (қой еті) қойылды. Молалардың бірінен лақа балықтың қылтанағы да табылған. Қабірден алынған құрал-саймандарына қарай әйел және ер адам молалары ажыратылады. Ер адамдардың қабірінен металл ұштығы мен айқыштығы жоқ темірден жасалған екі жүзді семсер мен қанжарлар табылған. Тек бір семсерде ғана тік қола айқыштық болған. Жүздерінде іші матамен оралған ағаш қынапқалдықтары сақталған. «Ғұн типіндегі» деп аталатын күрделі садақтан тек сүйек жапсырмалары ғана сақталған. Темір жебе ұштары үш қалақты. Тұрмыс заттары қарапайым пышақ пен тілі жылдам қозғалатын темір айылбастардан тұрады. Ат әбзелдерінен ауыздықтар сақталған. Кейбірі алтын қаңылтырмен жабылған. Әйел адамдардың қабірінен сапты жалпақ қола айналар, жануарлар сүйектерінен жасалған бойтұмарлар, темір сақианалар, жүзіктер, сан алуан моншақтар мен саз балшықтан жасалған ұршықбастар секілді сәндік заттар мен әшекейлер табылған. Қыш көзелер ер адамның да, әйел адамның да қабірлерінен шығады. Камера дәліздің жалғасы болған катакомбаларда кірер есік таспен немесе қамыспен жабылған (ІІ-тип). Мұндағы керамика І-типтегі катакомбалардан табылған ыдыстардан сәл өзгешелеу. Өзіндік құты сауыт (фляга) ерекшеленеді. Жекелген заттардың кейбірі де ерекше. Үшінші типтегі жерлеу ескерткіштері бүйірлі молалардан тұрады. Олардың барлығы аздап батысқа немесе шығысқа қарай ауытқи меридиан бағытта созылып жатыр. Бүйірлі қазбаның қуысы батыс және шығыс қабырғаны бойлай қазылған. Оған кірер ауызға тас немесе шикі кірпіш (39х39х12-15 см) қаланған. Молалардан қару-жарақтар – темір қанжар мен үш қалақты сапты жебе ұштары, садақтың сүйек жапсырмалары табылған. Түбі жалпақ көзелер, ұстағышты саптыаяқтар, т.б. да аршып алынған. Шәушіқұм қорымындағы бүйірлі қабірлердің ІІ-ІҮ ғасырлардағы Төменгі Еділ маңындағы кейінгі сармат және де Ферғана, Ташкент пен Бұхара жазираларындағы ескерткіштермен ұқсастығы байқалады. Мұндай молалар Ташкент жазирасынан, Ахангаран өзені алабынан, Күл-Ата қаласының маңынан да анықталған. Қарапайым топырақ молалар қарастырылған қорымдарда көп кездесе қоймайды. Шәушіқұм қорымындағы екі обадан сары топырақ үйіндісі астындағы бұрынғы жер бетіне салынған тас қоршау табылған. Ер адам жерленген қабірдің бірінен темір семсер бөлшектері, қола сырға мен екі ыдыс – құмыра мен түбі дөңгелек тостаған алынған. Керамика өзге жерлеу типтеріндегі ыдыстардан өзгеше, бірақ кейбір ыдыстар сол типтерге жататын құмыралардай сырланған. жүктеу/скачать 2,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|