Қазақстан археологиясы
Қауыншы мәдениетінің ескерткіштері
жүктеу/скачать 2,7 Mb.
|
Учебник. Археология Казахстана
| Қауыншы мәдениетінің ескерткіштері
Бұл мәдениет қоныстар мен некропольдар, жерлеу ғұрпы, қыш ыдыстары бойынша бөлінген. Өз атауын Ташкент қаласы маңындағы Қауыншы қаласының атынан алған, мұнда 1933, 1935 және 1937 жылдары археолог Г.В.Григорьев алғаш кең көлемде қазба жүргізген болатын, ол алынған керамикалық материалдарды даму бойынша Қауыншы-1 және Қауыншы-2 деп екі кезеңге бөлген еді. Бірінші кезеңді ол б.з.б. ІІ-мыңжылдық соңынан б.з.б. І-мыңжылдыққа дейін, екіншісін сақ заманымен – б.з.б. VІ ғасырмен мерзімдеді. Кейіннен С.И.Тереножкин Қауыншы-1 кезеңін б.з.б. ІІ-І ғасырларға жатқызды, ал Қауыншы-2 кезеңін б.з. шебімен белгіледі. Ал белгілі ғалым С.П.Толстов өз кезегінде Қауыншы-1 кезеңін б.з. І-ІІ ғасырларымен мерзімдеген еді. Жаңа ескерткіштердің ашылуына орай біртіндеп Қауыншы мәдениетінің шекарасы анықталды: оңтүстік-шығыста – Ангрен-Шыршық-Келес алаптарынан Құрам жотасына дейін кіретін Ташкент жазирасы, батыста – Сырдария өзенінің сол жақ жағалауы. Солтүстік-шығыста бұл ауданға піскем, Шатқал мен Талас аңғарларындағы аудандар кіреді. Зерттеушілердің пікірінше, қауыншы мәдениеті Келес өңірінде кеңінен таралған. Қауыншы мәдениетінің керамикасын зерделеген Л.М.Левина оның дамуындағы үш кезеңді бөліп көрсетеді: б.з. І-мыңжылдық шебінен ІV ғасыр бас кезі; ІV-VІ ғасырлар және VІІ-ІХ ғасырлар. Шардараға жақын жердегі Ақтөбе қонысы қауыншы мәдениетінің жақсы зерттелген ескерткішінің бірі болып табылады. Ол Сырдарияның сол жақ жағалауында орналасқан. Қала орны үш жағынан дуалмен (жалмен), ал Сырдария жағынан пахса қабырғамен қоршалған. Қала орнының орталығында орналасқан биіктігі 20 метрге жуық сопақша төбе ерекше көзге түседі. Төбе аумағында және Ақтөбе-2-нің басқа бөліктерінде қазба жұмыстары жүргізілген. Қазбалардың біреуінен Сарай үйі толық аршылды. Ол тікбұрышты, көлемі 28х18,5 м болып шықты. Сарай шаршылап жатқан бес жайдан, кіру кешені мен құрылысты батыстан шығысқа қарай орап өтетін екі дәлізден тұрған. Оның орталығында шаршы зал (3,6х3,6 м) бар, ол басқа жайлардың барлығымен арка арқылы өтетін жолдармен байланысқан. Бір кездерде оның төбесі жалпақ етіп жабылған. Зал қабырғаларының биіктігі қазіргі кезде 6 метрге жетеді. Зал еденінің ортасында құдық бар. Үй солтүстік-батыс бұрышқа салынған, мұржасыз камин үлгісіндегі ошақпен жылытылған. Залдың айналасына орналасқан жайлар доғалана иіліп, ал олардың біреуі күмбезделіп жабылған, бұл күмбез Орта Азия мен Қазақстандағы ертедегі үлгімен жабылған күмбездердің бірі болып табылады. Ғимарат конструкциясында шатыр маңызды рөл атқарады, оған баспалдақ және төбедегі тесік арқылы шығуға болатын еді. Қазба барысында б.з. І-мыңжылдық бас кезіндегі ескерткіштерге ұқсас керамиканың бай жиынтығы: көзелер, саптыаяқтар, табалар, хумдар, шүмекті құмыралар жиналды. Керамикалық ыдыстардан басқа І-ІV ғасырларға жататын ұршықбастар, жебелердің үш қыры бар ұңғылы ұштары, алтын сырға, бір жүзді пышақтар, сүйек ұршықтар, қола сақина, қызыл шыныдан көз салынған алтын қапсырма табылды. Сарай кешенінің мерзімін белгілеу үшін күмбезді жайға жерленген адамның табылуының ерекше маңызы бар. Мүрде батыс қабырғаны бойлата қойылған, ағаштан жасалған торлы табытқа жерленген. Мүрде басы батысқа қаратылып, шалқасынан жатыр. Керек-жарақтары да ерекше: ағаштан жасалған екі ыдыс, көз салып, қара тас орнатылған, күміс пен алтын құймасынан жасалған сырға, қорамсық пен садаққа арнап жасалған қап (футляр), сүйекпен әрленген ағаш садақ, темір қанжар, екі темір айылбас жатты. Құрал-саймандарға қарағанда, адамды ІV-V ғасырларда жерленген деп айтуға әбден болады, демек қоныс өмірінің жоғарғы хронологиялық шегі б.з. ІV ғасырдың бас кезіне жатады. Қауыншы мәдениетінің бірінші кезеңіне топырақ үйіндісінен тұратын обалар мен олардың астындағы дәлізді катакомбалар тән. Катакомбалар ішіне бір немесе ұжымдық қабірлер қойылды. Қару-жарақ болмайды. Екінші кезеңіне тән нәрсе – қоыстар санының артуы. Катакомбалар мен олардың ұзын өсімен перпендикулярлы дәліздермен (дромостармен) қатар бүйірлі және топырақ шұңқырға жерленген қабірлер пайда бола бастайды. Жеке адам жерленген қабірлер саны едәуір арта түседі. Қабір құрал-саймандар арасында қару-жарақ пайда бола бастайды. Ыдыс-аяқ жиынтығы бірінші кезеңдегі тұрпатты (пішінді) қайталайды. Бұл сол баяғы ұстағышты науа еді, алайда «өгіз басы» қойылған тұғырларды қой бастары бейнеленген тұғырлар алмастырады. Осы уақытта керамикада жетіасар мәдениетінің белгілері байқала түседі: мойын тұсына кедір-бұдыр салу, денесін жалтырату, ернеуіне шүмек орнату. Үшінші кезеңге оның соғдылық мәдениетке жақын болуы тән. Мәселен, керамикаға штампты ою-өрнек салына бастады. Біздің заманымыздың алғашқы ғасырларындағы қауыншы мәдениетін зерделеуде Сырдарияның оң жағалауында, Шардара аймағында орналасқан қорымдардың мол материалдары көп септігін тигізеді. Шәушіқұмнан мейлінше көп (57 дана) обалар зерттелінген. Мұнда негізгі жерлеу түрлерінің бәрі ұшырасады: камерасы дәлізге (дромосқа) перпендикуляр орналасқан І-типтегі катакомба; ІІ-типтегі катакомба – дәліздің жалғасы болып табылатын камералар; бүйірі қазылған молалар; қарапайым топырақ молалар. Бір аумақта түрлі құрылысты молалар болуы осы дәуірдің өзіндік ерекшелігі болып табылады және ол барлық аудандардан ұшырасады. Қорымдарды қалдырған тұрғындардың іргелес аймақта орналасқан қоныстармен орнатқан тығыз байланыстары айқын байқалады. жүктеу/скачать 2,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|