Қазақстан археологиясы
жүктеу/скачать 2,7 Mb.
|
Учебник. Археология Казахстана
| Керамика. Жетіасардағы ежелгі тұрғындардың заттай мәдениеті өзіндік ерекшеліктерімен көзге түседі, бұл ең алдымен қыш құмыра жасау өндірісінен байқалады. Құмыраны отқа күйдіретін пеш қалдықтары табылған. Мәдениет өмір сүрген кездегі бүкіл керамикаға тән нәрсе, онда ерекше біртұтастық пен өзіндік кешендік, пропорция мен ою-өрнек тұрақтылығы, архаизм мен консерватизм сақталған.
Жетіасар мәдениетінің бүкіл керамикасы екі топқа бөлінеді. 1 топ (бірнеше жүз) көзелеріне сұр түсті ангоб жағылған және сыртында күйенің іздері сақталған. Бірінші типке жататын негізгі ыдыстардың түбі жалпақ болып келеді. Ыдыстардың көпшілігі ою-өрнексіз, бірақ кертпекті, денесі немесе иық тұсына жапсырылған бүршік және кейде бүршіктермен жалғасып жатқан жарты ай секілді өрнектері де кездеседі. 2 кезеңнің бас кезінде ғұндардың металл қазандарының тұрпатын (пішінін) түгелдей қайталайтын ыдыстар пайда бола бастайды. Көзе немесе хум сияқты ірі ыдыстар мәдениеттің барлық кезеңдеріне тән. Сыртына қызыл-қоңыр қою ангоб жағылып, жалтыратылған. Олардың барлығы дөңгелек, шар тәрізді тұрпатқа жақын, тік мойынды, ернеуі шағын, диаметрі түбінен бір жарым есе үлкен болып келеді. 2 топтағы ыдыстар арасынан бәрінен де құмыралар кеңінен таралды. Құмыралар денесі қампиған, одан кертпектеле бөлінген ұзын мойыны тік келген, бір-екі білікті, қарапайым шеті әдетте кішкентай үш бұрыш не болмаса дөңгеленген, бір (егер ұстағышы болса), екі су ағарлы. Табақтар мен тостағандар жетіасар ескерткіштерінің (қала, қорым) барлығынан кездесекен. Олар жұқа қабырғалы. Саптыаяқтардың көпшілігінің денесі құмыраларға ұқсас болып келеді. Қару-жарақ, ат әбзелдері. Жетіасар ескерткіштерінен қоладан, сүйектен және темірден жасалған жебе ұштары, күрделі садақтың сүйек жапсырмалары, қанжарлар табылған. Шағын үш қалақты сапты темір жебе ұшұтары сирек ұшырасады. Қола және темір жебе ұштарына қарағанда, сүйектен жасалған жебе ұштары кеңінен таралған. Олар қабірлерден де, қала мәдени қабаттарынан да көптеп кездеседі. Бұл артефактілердің барлығы мұқият жалтыратылып, тегістелген. Кейбірінің тұрпаты оқ сияқты. Бірінші кезеңдегі мәдени қабаттардан екі тесікті мүйізден және сүйектен жасалған сулықтар табылған, мұндай сулықтар б.з.б. І-мыңжылдық орта тұсында және екінші жартысындағы ескерткіштердің материалдарына ұқсас. Сулықтардан басқа табылған ат әбзелдерінің қатарына ірі жануарлардың сүйектерінен дайындалған алдыңғы ердің ішкі бөлігі сияқты зат та жатады. Сүйектен, тастан және металдан жасалған бұйымдар. Әзірге ежелгі жетіасарлық тұрғындардың өз зергерлік немесе шыны жасау өндірісі туралы айтуға мүмкін болмағанымен, күл шоғыры, жарамсыз болып шыққан қола бұйымдардың сынықтары металлургиялық өнеркәсіп жайында сөз қозғауға мүмкіндік береді, ал сүйек ою ісі мен шеберханалар жайлы жануарлар мен балық сүйегінен жасалған көптеген заттардың табылу фактісі де растаса керек. Осындай шеберханалардың бірі Жетіасар-12 қаласындағы тасталған мұнарадан шықты. Онда шеберхана ұйымдастырылып, күрделі садақтардың сүйек және мүйіз жапсырмалары, т.б. заттар дайындалған. Мүйіз және сүйек жалтыратқыштар, қырғыштар, тескіштер көп, пышақ пен бігіз саптар, сулықтар, түрлі тұрпаттағы жақсылап жонылған жебе ұштары, айылбастар мен алқалар, сақина мен жұқа шынжыр-моншақтар жетіасарлық оюшылардың жоғарғы деңгейдегі шеберлігін дәлелдейді. Жетіасар қалаларындағы мәдени қабаттардағы үнемі көптеп табылатын олжалар – сүйек тескіштер, тас қайрақтар, жалтыратқыштар, дәнүккіштер, т.б. Жүзі тік және арқа тұсы жайлап дөңестелген темір пышақтардың нашар сақталған бөліктері көптеп кездеседі. Бірен-саран темір ірі қармақ ұштары табылған. Киім-кешек пен әшекейлер. «Жетіасарлықтардың» киімі жөнінде сөз қозғауға мола шұңқырлары мен жер асты сағана-лақыттарынан табылған – кенеп пен жібек маталардан жасалған көйлек, кафтан мен бас киім қалдықтары аздап мүмкіндік береді. Жетіасар-2 қорымындағы №1 сағанадан алтын түсті жібектен дайындалған әйел адамның кафтанында жасыл түсті геометриялық өрнек бар және де алтындатылған теріден жасалған ромб пен үш бұрыш түріндегі жапсырмалармен, күміс тоғалар қатарымен көмкерілген. Жетіасар-12 қорымындағы №1 сағана-лақыттан алынған сары-қоңыр түсті кафтан тері мен қызыл түсті кенеп аппликациялармен өрнектелген және де мойыны мен жиектеріне (белге дейін) жарты шар түріндегі металл тоғалар қатары түсірілген, ал жеңдеріне тігінен Сирияда өндірілген көк шыны бисер моншақтар қатары (кемінде он-оннан үш қатар) тағылған. Күміс және қола тоғалар киімнің кеуде тұсын жиі әшекейлегендігін, кейде жеңін де көмкергендігін басқа жерлеу құрылыстарында сақталған материалдар да растайды. Бірнеше рет кафтан астында қызыл түсті ұзын көйлек болғандығы байқалған. Жетіасар-12 қорымындағы сағана-лақыттардың бірінен бас киімнің бір бөлігі шыққан, оның қою қызыл түсті матасына күмістен және қоладан жасалған тоғалар тағылған, бұл заттың төменгі шеті терімен қапталуы да ықтимал. Бас киімнің көк шыны моншақтармен бірге құйылған жұқа металл пластиналар жіппен тағылған, екі жаққа орналасқан олардың әрқайсы 12-ден. Тері белбеу мен етіктің қалдықтары, етіктің қола айылбасы және тоға-жапсырмалар «жетіасарлықтардың» биік етік киіп жүргендігін дәлелдейді. Жетіасар мәдениетінің әшекейлеріне моншақтар, сырғалар, білезіктер, сақианалар, алқалар, тоғалар кіреді. Қабірлер мен қалалардың мәдени қабаттарынан янтарь моншақ олжалары жиі табылып жатады. Көгілдір түсті мысыр фаянсынан дайындалған дөңгелек қабырғалы моншақтар, цилиндр секілді маржандар, паста және дөңгелек шыны, сонымен қатар шыны көзді, халцедоннан жасалған дөңгелек моншақтар б.з.б. ІҮ-ІІІ ғасырларға және б.з. алғашқы ғасырларынан белгілі. Жетіасар ескерткіштерінен сақина олжалары сирек табылған. Сүйектен, темірден және қоладан дайындалған білезік қалдықтары да кездесіп қалады. Жетіасар кешеніндегі толып жатқан қола сырғаларды екі типке жатқызуға болады: ұштары бір-біріне кіріп тұрғандай пішіндегі сақина түріндегі және ортаңғы бөлігі шығыңқы жүзік сияқты. Бірінші кезеңнің соңына жататын қабірлердің бірінен сапасы төмен алтыннан жасалған көлемді сырға аршып алынған, оның қола иіні мен шыны орнатқышы болған. Осы кезеңге күмістен және қоладан дайындалған белбеу ұштарын, дөңгелек және сопақша жоспардағы тілі жылдам қола және темір айылбастарды да жатқызуға болатын сияқты. Бірінші кезеңнің соңына екі серіппелі пластина фибула (түйреуіш) да жатады, мұндай бұйым ІҮ ғасырда Польшадағы пшевор мәдениетінде де кеңінен таралған. Қола айналар басқа да көптеген заттар сияқты қабірлерден де, қалалардың мәдени қабаттарынан да табылған. Әдетте бұл жалпақ диск, көбіне шеті шығыңқы және дискпен бірге құйылған сапты. Культық бұйымдарға, сірә, аң-құс түріндегі қола алқа-бойтұмарларды жатқызуға болатын сияқты. Саз балшықтан және алебастрдан адамның қарапайым түрінде жасалған пұттар да табылды, олардың бір бөлігі боялған. Бірінші кезеңге парфяндық гемма да жатады. Халцедоннан дайындалған сасанидтік геммалар да бар. Мысыр, Сирия, Үндістан елдерінде өндірілген тас және шыны моншақтардың, сонымен қатар жібек маталардың, кейінгі парфян және сасанидтік геммалардың табылуы жетіасарлықтардың кеңінен жолға қойылған сауда байланыстарын да айғақтайды. Шаруашылық, әлеуметтік ұйымдасу. Қалаларда тіршілік еткен тұрғындардың шаруашылығы кешенді сипатта еді, олар балықшылық пен аңшылық аздап орын алған мал өсірумен және егіншілікпен айналысты. Тұрмыс қарекетінде маңызды рөл атқарған мал шаруашылығы түліктер арасында ірі мүйізді қараның көбірек өсірілуімен сипатталынады. Тұрғынжайлар бірінен түйе мен үй шошқасы сүйектерінің бірге табылуы да қызығушылық туғызады. Егіншілік те маңызды болды. Ирригациялық құрылыс іздері Қуаңдария алабының барлық аумағынан анықталған, барлық мәдени қабаттардан шыққан дәнүккіштер, тары мен арпа дәндері егіншілік маңызын айғақтай түседі. Сондай-ақ бірқатар қалалардың маңынан су жиналатын алаптар анықталған. Оны өзен суларының азаюы нәтижесінде адамдар жасауға мәжбүр болса керек. Балық қылтанақтары мен қабыршақтары, балық аулайтын ілгек, сонымен қатар түз тағыларының сүйектері тұрғынжайлардан көптеп аршып алынған, бұл «жетіасарлықтардың» натуралды шаруашылығында балықшылық пен аңшылық едәуір орын алғандығын айғақтайды. Алғашқы кезеңде жетіасар мәдениеті Сырдарияның орта ағысындағы (қауыншы және ең алдымен отырар-қаратау) аудандардағы мәдениеттермен тығыз байланыста болды. Соңғы екеуімен жетіасар мәдениетін көп ортақ дүниелер (қала салу ісі, керамика дайындау, т.б.) байланыстырады. Бұл ортақ белгілер белгілі бір дәрежеде физикалық-географиялық жағдайға байланысты шаруашылық типінің бірдей болуымен де түсіндіріледі. Ұзақ уақытқа созылған тығыз қарым-қатынас орнатқан жетіасар мен отырар-қаратау мәдениеттерінің тұрғындары этносаяси байланысқа кеңінен түсіп отырды. жүктеу/скачать 2,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|