Қазақстан археологиясы
жүктеу/скачать 2,7 Mb.
|
Учебник. Археология Казахстана
| Савроматтар, сарматтар
Б.з.б. ҮІІ ғасыр мен б.з.б. ІІІ ғасырда Қазақстанның батыс өңірін савроматтар, кейіннен сарматтар мекен етті. Зерттеушілердің пікірінше, скиф және савромат тайпаларының тікелей ата-бабалары андронов және қима мәдени-тарихи қауымдастықтарының ескерткіштерін қалдырған тұрғындар арасынан шыққан. Авестада сайрима атауы кездеседі. Көне грек дереккөздерінеде савроматтар туралы айтылатын толымды ақпараттар бар, соларды сайримдермен салғастыруға болатын сияқты. Бірақ «савроматтар» да, «сақ», «скиф», кейіннен «түрік» терминдері секілді авторлар тарапынан екі мағынада қолданылды. Біріншіден, тайпаның өз атауы ретінде, екіншіден – тілі мен мәдениеті туыстас тайпалардың үлкен тобын біріктіретін термин ретінде. Олар туралы Геродот былай деп жазады. Аңызға қарағанда, савроматтар скиф жігіттерінің амазонкалармен некесінен туған. Амазонкалар Фермодонт түбіндегі шайқастан кейін эллиндерге тұтқынға түсіп, үш кемемен Қара теңіз арқылы жіберілді. Жүзіп келе жатқан кезде амазонкалар барлық ер адамдарды өлтіреді, және де кеме желкенін басқаруды және ескектер пайдалануды білмегендіктен, ұзақ уақыт толқынмен жүзді. Соңынан Меотида көлінің жанындағы еркін скифтердің жеріндегі Кремнаға келеді. Келген жауынгер әйелдермен соғысқаннан кейін скиф жігіттері олармен некеге тұрды және өздерінің мүліктерінің бір бөлігімен амазонкалар тұрағына өтті. Бірақ амазонкалар өз күйеулерін скиф елінен Танаистың арғы бетіне өтулерін өтінді, мұны олар жігіттерінің әкесін өлтіргендіктен әрі елге үлкен зұлымдық әкелгендіктен бұл жерде тұру санасына кері әсер ететіндігімен түсіндірді. Жігіттер бұған келісімін береді. Танаистен өткеннен кейін олар үш күн шығысқа және Меотидадан үш күн солтүстікке қарай жүреді. Келген соң, осы өлкеде тұрақтап қалады. Археологиялық олжалар мұны растайды. Дон мен Еділ өзендері аралығында, Еділдің сырты мен Оралда зерттеушілер савроматтармен салғастырған біртұтас археологиялық мәдениеттің болғандығы анықталған. Бұл аңызда савроматтар туралы қызықты бірнеше мағлұматтар бар және ол ең алдымен әйел адамдардың ерекше жағдайын көрсетеді, олар атты салт мініп жүрген, садақ атып, сүңгілерді лақтырған, ер адамдармен бірге аңға шыққан, тіпті жорыққа шығып, ерлермен бірдей киім киіп жүрген. әйел адамдардың жұмысына үйренбеген. Ешқандай қыз жауды өлтірмей тұрмысқа шықпаған. Мұндай өмір сүру дағдысын савромат әйелдері ілкіден жүргізіп келген. Геродот баса көрсеткен бұл аңызда савромат әйелдерінің ерекше қоғамдық жай-күйі шынайы бейнеленген деуге болады. Савромат тайпалары батыста Қара теңіз жағалауындағы скифтермен көршілес тұрды, олармен сауда жүргізді, әскери одақтар құрды немесе әскери қақтығыстарға түсіп отырды. Оңтүстікте сақтар мен савроматтар ахеменидтер уақытына дейін-ақ «Үлкен Хорезм» және «Бактрия патшалығы», Ассирия мен Мидия, ал б.з.б. VІ ғасырдан бастап Персия секілді мемлекеттермен байланыста болған еді. Б.з.б. V-ІV ғасырларда скифтер мен савроматтар арасындағы бейбіт қатынастар бұзылды. Савроматтардың скиф жерлеріне шапқыншылықтары, бәлкім бейбіт өтулері ұзаққа созылды және бұл үрдіс интенсивті түрде өтті, сөйтіп савроматтардың бір бөлігі Еуропаға қоныс аударады. Антикалық дереккөздеріне қарағанда б.з.б. ІV ғасырдан бастап Донның төменгі ағысы, бәлкім Қара теңіздің солтүстік жағалауының бір бөлігі де сарматтарға қарады. Скиф және савромат иеліктеріндегі шекаралық аймақтардағы саяси жағдайды өзгерткен оқиғалар Оңтүстік Орал, Каспийдің солтүстік-шығыс маңы мен Еділдің сыртқы жағындағы көшпелілердің көне замандардағы жылжуынан туындаған жаңғырық болуы да ықтимал. Соңғысы өз кезегінде көшпелілер мен отырықшы халық арасындағы сауда-экономикалық қатынастарды күшейткен Александр Македонскийдің жорығымен де байланысты болуы мүмкін. Дәл осы шығыс көшпелілері Дон мен Еділ өзендері арасындағы халықты жылжытты немесе оларға қосылып кетті, бұл б.з.б. ІV-ІІ ғасырлардағы грек авторларының шығармаларында көрініс тапқан, ендігі жердегі дереккөздерінің беттерінде «сирмат» және «сармат» этнонимдері пайда болып, кейбір контекстерде савроматтарға қарсы қойылады. Б.з.б. ІV ғасыр мен б.з.б. ІІІ ғасыр бас кезіндегі авторларда бір мезгілде «сирматтар», «сарматтар» және «Сарматия» атаулары пайда бола бастайды. Кем дегенде б.з.б. ІV ғасыр соңынан, Оңтүстік Орал мен Еділдің сыртқы жағынан көшпенділердің батысқа қарай жаппай қоныс аудару кезінен бастап шағын отрядтармен Дон мен Днепр өзендерінің аралығына дейін өткен сарматтар скифтерді мазалай бастайды. Мұндай оқиғаларды б.з. ІІ ғасырында өмір сүрген Лукиан Самосатский өз шығармаларының бірінде өте тамаша сипаттап жазып кеткен. Ол сарматтардың күтпеген жерден және тұтқиылдан шабуылдап, скифтерді тырқырата қуғандарын, көптеген ержүрек адамдарын өлтіргендігін, басқаларын тірідей әкеткендерін, олжаны алып кеткендігін жазады. Б.з.б. ІІІ ғасырдан бастап ұзаққа созылған экономикалық дағдарысты басынан өткізген Скифия сарматтардың тегеуіріне шыдай алмады. Үнемі болып тұрған шапқыншылықтар мен Донның төменгі ағысы мен Меотиданың солтүстік-шығыс жағалауы аудандарынан жекелеген сармат тайпаларының кездейсоқ қоныс ауыстырулары скифтердің жаппай миграциясымен аяқталды, бұдан кейін Дон мен Днепр аралығындағы Қара теңіздің солтүстік жағалауындағы даланы сарматтар бақылауында ұстай бастады. Б.з. ІV ғасырында Оралдың далалы аумақтарынан ғұндар өтеді. Ғұндар ордасының құрамында сарматтардың бір бөлігі Гибралтар жағалауына дейін жетеді, басқа бөлігі Қара теңіздің солтүстік жағалауы мен Дон төңірегінде қалыптасқан ерте ортағасырлық жаңа этникалық бірлестіктер құрамына өтеді. Далалы өңірдегі тұрғындардың ең басты және оларды керек-жарақпен қамтамасыз ететін өмір салты көшпелі мал шаруашылығы болды. Сарматтар, негізінен, жылқы мен қой өсірді. Даланың құрғақ жағдайындағы жайылымдарды пайдаланудағы шекті өлшем факторы су көздері болды. Сондықтан да, археологиялық ескерткіштердің көпшілігі ірі су артерияларының бойында орналасуы кездейсоқ емес. Тым континентальды климаттағы қысқы жағдайларда мал өсірушілер рельефі біршама жарылып кеткен малға ықтасын болатын аудандарға көшіп отырды. Батыс Қазақстандағы мұндай аудандар қатарына оңтүстік пен шығыс құм массивтері кіреді. жүктеу/скачать 2,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|