Қазақстан археологиясы
жүктеу/скачать 2,7 Mb.
|
Учебник. Археология Казахстана
| Усуньдердің саяси тарихы
Бұл Қазақстан аумағындағы ірі мемлекеттік бірлестіктердің бірі. Батысты усуньдердің шекарасы Шу мен Талас өзендеріне дейін жетті, тіпті Қаратаудың шығыс беткейлеріне шейін де жетуі ықтимал. Усунь иеліктерінің орталығы Іле мен Шу өзендерінің алабы, Ыстықкөл қазаншұңқыры болды. Усунь терминінің мән-мағынасы әлі күнге дейін анықталмаған. Ол қытайлық иероглифтік жазба бойынша ғана белгілі, қазіргі таңдағы дыбысталуы қазақтың үйсін атты этнонимдерінің бірімен, тайпа атауымен, яғни Ұлы жүз құрамындағы этникалық құрауыш атауымен толық үндеседі. Көптеген зерттеушілер бұл транскрипциядан Орта Азия тарихында кеңінен танымал асиан этнонимін көруге бейім. Бірақ, жаңа зерттеулер асиан терминіне басқаша түсінік беруде: асиан термині ятия этнонимінің диалектикалық нұсқаларының бірі болуы мүмкін, ал оның дәстүрлі көне қытайлық транскрипциясының формасы қазіргі қытай тілінде юечжи болып дыбысталатын иероглифтер болған. Усунь терминінің транскрипциясына қатысты интерпретацияның тағы бір нұсқасы бар. Қазіргі қытай тіліндегі у-сунь болып дыбысталатын екі иероглиф а-сман, яғни «аспан» болып оқылады. Усуньдер үш бөлікке бөлінді: сол қол, орталық, оң қол (әрқайсында он мың әскер болды). Усуньдер ілкіде Орталық Азияда болған күшті этносаяси бірлестіктердің бірі саналды. Усунь мәдениетінің ескерткіштері Жетісу, Ферғана (ішінара) және де Шығыс Түркістан аумақтарына таралған. Б.з.б. ІІ ғасырда 630 мың адамнан тұратын усуньдер атты әскер мен жаяу садақшылардан тұратын үлкен әскер шығара алатын еді. Усунь күнбиінің жеке жасағында және тақтың екі мұрагерінде 30 мың атты әскер болды, олардың әрқайсына әскердің 10 мыңы тиесілі еді. Б.з.б. 73 жылы-ақ усуньдер аумағы сол (шығыс), оң (батыс) және күнби басқаратын орталық сияқты үш бөлікке бөлінді, және де барлығы «оған бағынатын». Усунь күнбиінің резиденциясы Чананьнан (Қытай) 8900 ли қашықтықтағы Чигу қаласында орналасты. Усунь тарихы бір-біріне қарсы тұрған хунну мен Хань (Қытай) саясатының жақтастары арасындағы өзара қырқыстарға толы. Айталық, б.з.б. 60 жылдар соңында хунну патшайымынан туылған күнби Унгуймидің баласы – Уцзюту, патшалық құрып отырған Нимиді (Куанван) өлтіріп, билікті тартып алды да, өзін күнби деп жариялады. Б.з.б. 14 жылы ұлы күнби Цылими кіші күнби Мочжэньцзянның тапсырмасы бойынша өлтірілді. Усунь мемлекетінің өркендеуі б.з.б. 45-14 жылдары елді Цылими басқарған тұсқа сай келесе керек, өйткені ол «билікті қолында мығым ұстаған» еді және де оның иелігінде «мүлгіген тыныштық пен бейбітшілік орнады». Усуньдер қол астына немесе ықпалына бірқатар иеліктер мен тайпалар түскендігі жайлы сөз қозғауға негіз бар. Мысалы, «Цяньханьшуда» усунь «өзіне көптеген иеліктер бағындырып алды», ал «Даваньчжуаньда» - «көрші жатқан ұсақ иеліктерге шапқыншылық жасады» делінеді, мұны Янь Ши-гу «бағындыра салысымен-ақ, вассалдарына айналдырады» деп толықтырады. Мұндай тайпалар мен иеліктер қатарына хюсюнь, гуаньду (цзюаньду), юйту, немесе уш кірсе керек. Басқа мемлекеттермен одақтастық қарым-қатынастарды усуньдер неке арқылы да орнатып отырды. Мәселен, б.з.б. 69 жылы Вэн-Гуйми өзінің Диши есімді қызын усунь билеушісі Кучи Гяньбиньге берді. Усуньдермен одақтасуға мүдделі болған Хань империясы мен хуннулар, күнбилерге қыздарын беріп отырды. Кейбір іргелес жатқан аумақтағы билеушілер дұшпандары шабуыл жасаған кезде усуньдерден жәрдем сұрады. Хань дәуіріндегі династиялық хроникаларда усуньдердің саяси тарихынан алынған фактілердің мазмұндамасы б.з.б. ІІІ ғасырға дейін жетті. Үзік-жарық мағлұматтар кейінгі кездердегі, соның ішінде Ортаңғы империя тұсындағы дерекөздерде кезедседі. «Бэйшу» (Юаньвэй әулетінің тарихы) кітабында 437 жылы усуньдер Хань сарайына елшілер жіберген деп айтылады. Көптеген зерттеушілер усуньдер түрік тілді халық болғандығы жайлы айтады. Дегенмен соңғы уақытқа дейін усуньдердің түрік тілді екендігіне күмән келтіруші көптеген мамандар, оларды қазақ халқынан аластатуға ұмтылып келді. Археологиялық материалдар, әсіресе Жетісу жерінен алынған мәліметтер түрік кезеңіне дейінгі уақытта усуньдердің осы кең байтақ аумақта өмір сүріп жатқандығын дәлелдейді. Онымен тұрмақ, осы мағлұматтар аздап түрік қағандарының бақылауында болғанымен ежелгі усуньдердің мәдениеті бұрынғы өмір сүрген жерлерінде дами бергендігін нақты дәлелдейді. Тіпті б.з. Х ғасырында дереккөздерінің беттерінде усунь атауы кездеседі. Сол себепті де, ежелгі усуньдер мен қазақ халқының құрамына енген үйсіндердің генетикалық байланысы бар екендігі туралы айтуға барлық негіздеме бар. Яғни, ұлтымыз орта ғасырлардағы миграциялық процестер нәтижесінде қалыптасты деген концепция шындыққа жанаспайды. Қазақ халқы – ежелден келе жатқан автохтонды халық. жүктеу/скачать 2,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|