Қазақстан археологиясы
жүктеу/скачать 2,7 Mb.
|
Учебник. Археология Казахстана
| Орталық, Шығыс және Батыс Қазақстан қалалары. Жібек жолының Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу арқылы өтетін негізгі арқауынан жол тарамдалып, терістік пен шығысқа қарай, Орталық және Шығыс Казақстан аудандарына, кейін Сарыарқа атымен мәлім болған Дешті Қыпшаққа, Ертіс жагалауы мен Алтайға, Моңғолияға асып кеткен. Осы арамен атты көшпелілер тайпалары жүретін дала жолы өткен. Сөйтіп малға, жүн мен теріге, металға (мыс, қалайы, күміс, т.б.) бай Орталық Қазақстан аймағы сауда-саттық байланыс жүйесіне, оның ішінде халықаралық жүйеге тартылып, көптеген керуен сүрлеулері арқылы Жібек жолы торабымен тоғысады.
Жолдың Отрардан таралған бір желісі Арсубаникеттен өтіп, Арыстанды, Шаян алқаптарына, сосын Каратаудың жатаған белесінен асты; ал Шауғар мен Ясыдан шыққан желісі Тұрлан асуынан асты; Сауран мен Сығанақ тармағы, Янгикент тармағы – бәр-бәрі тұс-тұстан Орталық Қазақстан жазығына шығып, Сарысу мен Қеңгір, Торғай мен Есіл бойларына баратын болған. Сол аймақтан орта ғасырлардың: Болған-ата, Жаманқорған, Нөгербек-Дарасы, Домбауыл, Милықұдық, Ормамбет сияқты қала-жұрттарының қалдықтары табылған. Әсілі, орта ғасыр дереккөзерінде айтылатын Жұбын, Конгликет, Ортау мен Кейтаг сияқты қалаларды, Гарбиан мен Бақырлытау сияқты кен орындарын осы маңайдан іздеген жөн. Янгикенттен шыққан жол солтүстік-шығысқа қарай Білеуті өзенінің жағалауына қарай жетіп, Қоңырат пен Қарсақпай аудандарына келгендігі анықталған. Орталық Қазақстанға Сарысу жолы деп аталатын жол жүрген болатын: Отырардан шығып Шауғар мен Тұрлан асуы арқылы Ақсүмбеге, Сарысу төменгі ағысы мен өзенді жоғары бойлай Ұлытауға (Кендірлік тауы), одан кейін Есіл мен Ертісті бойлай Сібірге жеткен. Басқа бір жол – Бетпақдала шөлі арқылы Жезқазған ауданына өткен. Тағы бір жол – «Хан жолы» - Тараздан шығып Таластың төменгі ағысы бойымен Мойынқұм құмы мен Бетпақдала арқылы Атасу өзенінің жағалауына барған. Тараздан шыққан тағы бір сауда жолы Адахкес пен Дех-Нуджикес қалалары арқылы Ертіс жағасына, қимақтар қағанының сарайына барып, одан әрі асып, Енисейдегі қырғыздар еліне тартатын болған. Орталық Қазақстанның жақсы зерттелген қалаларының бірі Бұзоқ (Бұзұқ), ол Астана қаласының шетінде орналасқан. Қаланың ХІ-ХІІ ғасырларда қалыптасқандығын және ХІҮ ғасырға дейін мұнда тіршілік жанданғандығын қазба жұмыстары көрсетіп берді. Қала аумағынан сыпасы бар жертөле бөлмелері аршылып, бекініс құрылыстары, ХІІІ-ХІҮ ғасырларға жататын бейіті зерттелген. Аршылған қабірлер арасында қару-жарақпен және мол әшекейлермен жерленген әйел адамдардың да қаңқасы кездеседі. Іле алқабы Орталық Қазақстанмен Шу-Іле тауының теріскей жоталарымен жүріп Шуға шығады да, сосын оның бойын қуалап барып, Сарысу өзені жағалауына шыққан. Жолдың өзге бір желісі Теріскей-Іледегі Шеңгелді маңынан шығып, Көктал мен Бояулы керуен сарайлар арқылы Балқаш өңіріне, сосын Іледен тарайтын Ортасуды жиектеп, сол арадағы Ақтам қала жұртының орнын басып, көлдің түскейінен 8 шақырым бұгаз арқылы теріскейіне шығады. Керуендер бұғазды кешіп етіп, Тоқырауын өзенінің құярлығына жуық жерден шығады да, оның бойын қуалап, әрі Ұлытау жоталарына қарай кетеді деп топшылауға болады. Теріскей-Іле жолының бір желісі Алакөлді батыс жағынан айнала өтіп, Тарбағатай арқылы Ертіске, қимақтар мемлекетінің жеріне жеткен. Тарбағатайда, Ертіс жағалауында қимақтың Банджар, Ханауш, Астур, Сисан секілді қалалары және айналасы бекіністі қамалмен қоршалған, қақпалары темірмен құрсалған орасан зор қала – «қағандар астанасы» орналасқан еді. Қимақтың қалалары сауда жолдары арқылы Енисейдегі қырғыз, Моңғолиядағы ұйғыр қалаларымен, Шығыс Түркістанның көгалды аймақтарымен байланысып отырған. Батысқа қарай Еуропаға, Қырым мен Кавказға жүрген жолдар Аралдың оңтүстік және солтүстік жағалаулары арқылы Жайық-Орал өзені бойындағы қалаларға жеткен. Мұндағы ірі қалалардың бірі Сарайшық болған еді. Ол Батыс Қазақстан аумағындағы ортағасырлық қала. Бұл қала жөнінде ХІҮ ғасыр саяхатшысы Ибн Батута былай деген болатын: «Сарайшық, шық деген кішкантай. Олар, бұлайша, оны Кіші Сарай деген мағынада айтады. Аталмыш қала суы мол Ұлысу деп аталатын өзеннің жағалауында, оның мәні «ұлы су». Онда тура Бағдаттағыдай қайықтан жасалған көпір бар. Бұл қалада аттарымыз арба сүйреген саяхатымыз аяқталды...». Осы және басқа да жазба дереккөздері Азияның өзіндік бір қақпасы болған бұл қаланы Ұлы Жібек жолындағы маңызды орталық ретінде сипаттайды. Сарайшық үйінділері Атырау қаласынан 50 км жерде, Орал өзенінің жоғарғы ағысында. Әлі күнге дейін ежелгі қала орнында тұрған кент Сарайшық деп аталады. Оның аумағында, Орал өзенінің жағалауында Сарайшық қаласы орналасқан. Бірнеше жылдан бері мұнда археологтар жұмыс істеп жатыр. Қала, дереккөздеріне қарағанда, 1227-1254 жылдары ел билеген Алтын Орда ханы Батудың өкімі бойынша қалыптасқан. Дәл осы қалада, тарихи жазбаларға қарағанда моңғол ханы Берке (1257-1266) исламды қабылдаған, бұдан кейін ислам Алтын Орданың мемлекеттік діні бола бастаған. Алайда Сарайшық одан да ерте кезде, яғни Х-ХІІ ғасырларда, моңғолдарға дейін-ақ қалыптасқан деген де пікір бар, дегенмен мұны тек археологиялық ізденістер ғана нақты шешетіндігі анық. Сарайшықтың өркендеуі Алтын Орда тарихымен тығыз байланысты болған еді. Бұл кездегі қалалар аумағы ұлғайып, жаңа қалалар қалыптасып жатты. Олар сауда мен қолөнер орталықтарына айналады, аумақтарында жаңа архитектуралық кешендер бой көтереді, мешіттер, кесенелер, моншалар, керуен-сарайлар тұрғызылады. Көптеген қалаларда монеталар соғылды. Сарайшықта да монета шығаратын сарай жұмыс істеп тұрды. Бұл мекеме құны әркелкі түрлі мыс монеталар шығарды. Бірінің бетіне «Сарайшық қаласында соғылған» деп жазылды, екінші бетіне гүл мен жыртқыш аң, бәлкім арыстан салынды. Сарайшықты қазған кезде шет жақтан әкелінген, соның ішінде Алтын Орда, сондай-ақ Хорезм, Самарқанд, Иран қалаларында жасалған монеталар өте көп ұшырасқан. Қаланың дамуына Сарайшықтың исламды таратудағы идеологиялық орталық болуы да оң әсерін тигізді. Мұнда мұсылман діни қайраткерлері мен уағызшыларының, Алтын Орда хандары мен ақсүйектердің пантеоны (моласы) болды. Дәл осы жерге 1290-1312 жылдары Алтын Орданы билеген Тоқты хан жерленген. Оны белгілі саяхатшы Марко Поло «Батыс патшасы» деп атаған еді. Кейіннен мұнда қазақ ханы Қасым да жерленді. Қазба барысында Сарайшықтан тұрғын махаллалар, үйлер аршылды. Олар шикі кірпішпен тұрғызылған. Әрбір үйде екі-үш бөлмеден болды, олар кан жүйесі бойынша жылытылды. Сарайшықтың бай ғимараттарынының бірі қазылған. Ол порталдан (кірер бөлігі), оны қоршап тұрған бұрыштарында мұнаралары бар дуалдан тұрған. Қаланы мекендеген қолөнершілер сату үшін балық пен құс суреттері бар геометриялық, өсімдік бейнелі ыдыстар; алтыннан, күмістен дайындалған зергерлік бұйымдар; түсті және бағалы тастар салынған сақина мен сырғалар; сүйектен жасалған тарақ, түйме, ілгек-қаусырма, т.б. дайындады. Сарайшық өркендеп тұруды да, құлдырауды да басынан кешірді, ал ХҮІ ғасырда оған Дон казактары қарақшылық шапқыншылық жасады, сол кезден бастап ол қала болуын тоқтатты. Дон казактары алтын іздеп молаларды да ақтарып тастады. Орал өзені бойында тағы бір қаланың қирандылары анықталған. Оны археологтар тауып, зерттеді. Оған Арал маңындағы жол арқылы керуендер келген. Бұл қала шартты түрде Жайық деп аталған. Қала аумағы алдын-ала 7-9 га деп анықталып отыр. Қаланың қолдан соғылған дуалы бар. Оның бөліктері, оры мен жалы сақталып қалған. Қала үстіндегі екі төбешікті қазу барысында, олардың қоныс-жай екендігі анықталды. Құрылыстары шикі кірпішпен тұрғызылған. Тұрғын-жайлары кан жүйесі бойынша жылытылған. Жүйе сыпа астынан өткен. Қазба барысында шаруашылық шұңқырлары, қоқыс төгетін шұңқыр, ташнау (санитарлық-гигиеналық қондырғы) аршылған. Үйлердің жоспары оның құрылысына Хорезм мен сырдария көгалды аймақтарындағы қала мәдениетінің ықпалы әсер еткендігін көрсетеді. Жайық қаласындағы үйлердің құрылысы ХІІІ-ХІV ғасырлардағы Үргеніш, Отырар, Түркістан баспаналарының жоспарымен сәйкес келеді. Өзгешеліктері кейбір интерьер бөлшектері мен жылыту жүйесінде ғана байқалады. Мұнда ХІІІ-ХІV ғасырларда дамыған қала болғандығын, осы жерден табылған монша қалдықтары да растай түссе керек. Қаланы қазған кезде ХІV ғасыр бірінш жартысына жататын монеталар алынған. Монеталар мен керамика материалдары қаланы ХІІІ-ХІV ғасырлармен мерзімдеуге толық мүмкіндік береді. Қаладан шығысқа қарай 1,5 км жерден археологтар қала бейітін тапқан. Онда бұрын сәулетті кесенелер тұрған. Олардың екеуі қазылған. Кесенелердің архитектурасы мен жоспары ортаазиялық кешендерге ұқсас. Бұлар екі камералы кірер аузы бар күмбезді құрылыс. Сыртқы қабаттары оймышталған. Күйдірілген кірпіштен тұрғызылып, глазурь жағылған плиталармен сәнделген. Кейбір плиталарда жазулар бар. Олардың біразы алтынмен жазылған. Рельефті өрнекпен көмкерілген плиталар да кездеседі. Бір кесененің еденіне күйдірілген алты бұрышты плитка төселген. Өкінішке орай, кесене тонаушылар тарапынан бүлінген. Қала атауы капитан Антоний Дженкинсонның 1562 жылы құрастырған белгілі картасына түсірілуі де мүмкін. Онда Сарайшықтан жоғарырақ Жайық өзенінің оң жағалауында Шакафни (Shakafni) атты қала көрсетілген. Бәлкім бұл ағылшын транскрипциясында бұрмаланған атау шығар. Бұл қаланың жергілікті халқы пайдаланған Шаған деген атауы болар, осы атау әлі күнге дейін сақталған. Әзірге қаланың не себепті күйрегендігін нақты анықтау қиын, бәлкім ол 1391 жылы Еділ бойына Әмір Темір жасаған жорықтан кейін қираған шығар, өйткені сол кезде Алтын Орданың барлық ірі қалалары қиратылған болатын. Сөйтіп, Ұлы Жібек жолы ежелгі замандар мен орта ғасырларда Қазақстанның барлық аумағын қамтыды деуге болады. жүктеу/скачать 2,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|