Қазақстан археологиясы
жүктеу/скачать 2,7 Mb.
|
Учебник. Археология Казахстана
| Сауда мен тауарлар. Жібек жолы әуелгі кезде қытай жібегін шетелдерге шығаруға қызмет еткен. Сосын реті келген кезде Рим мен Византиядан, Үндістан мен Ираннан, Араб халифатынан, кейінірек Еуропа мен Русьтен осынау күре жолмен мирри мен ладан, жасмин суы мен амбра, кардамон мен мұсқат жаңғағы, жень-шень мен питонның өті, кілемдер мен маталар, бояулар мен минералдық шикізат, гауһар мен яшма, янтарь мен маржандар, піл сүйегі мен «балық сояулары», құйма күміс пен алтын, ұлпандар мен теңгелер, садақтар мен жебелер, семсер мен сүңгілер, т.б. көптеген заттар әрлі-берлі тасылып жатқан. Жібек жолымен саудаға салу үшін Ферғананың атақты «тері қан боп шығатын» сәйгүліктері мен араб арғымақтарын, түйелер мен пілдерін, мүйізтұмсықтар мен арыстандарды, ілбіс пен жайранды, қаршығалар мен тауықтарды, тоты құстар мен түйеқұстарды алып жүрген. Жібек жолы арқылы жүзім, шабдалы мен қауындар, бұрыш, қалампырлар, қант, көкөніс пен жемістер, әртүрлі көктер әлемге таратылған. Дегенмен сауданың ең басты жібек болған. Алтынмен бірге ол халықаралық валюта да болды, оны хандар мен елшілерге тарту еткен, жалдамалы әскерге жалақы етіп берген, мемлекеттік қарызды сонымен төлеген. Керуен жолымен тасылатын жібек пен басқа да тауарлардың бір бөлегі қазақ даласының қалаларында қалып отырған. Археологиялық олжалар соның айқын айғағы.
Мәдениеттердің өзара ықпалы. Тауарларды, қолданбалы өнердің, сәулет өнері мен қабырға суретінің мәдени үлгілері мен эталондарын таратумен бірге, Шығыс пен Батыс елдеріне саз бен би өнері де, сахналық ойындар да кеңінен таратылып отырған. Шетел оркестрлері сарай қызметіндегі кісілер құрамына енгізілген. Мәселен, Сюань Изунь патша 30 мың сазгер ұстаған. Түрік қағанының Суяб төңірегіндегі ордасында елшілерді қалай қабылдағаны жөніндегі сипаттама сақталып қалған. «Қаған, – деп жазады сол сияпатты көзімен көрген будда сопысы Сюань Цзянь, – шарап әкеліп, саз ойнауға әмір етті... сосын бір үзілмей, металл сыңғырымен сүйемелденген жатжерлік саз әуезі тамылжып төгілді де тұрды. Және ол жабайылардың сазы болғанымен, тыңдаушылардың құлақ құрышын қандырып, жаны мен ойын жадыратып отырды». Иран, соғды мен түрік актерлері әлем хореографиялық мәдениетіне көптеген жаналықтар енгізеді. Мәселен, Константинопольде Шығыс артистері жиі-жиі өнер көрсетіп тұрады. Жібек жолы бойынан әртүрлі жердегі ескерткіштерді қазған кездері мәдениеттердің дамуын және өзара бірін бірі байытуын дәлелдейтін көптеген материалдық дәйектер табылған: бишілер мен биші әйелдерді, маскалы актерлерді, түйе үстіне жайғасып отырған музыкалық ансамбльдерді бейнелейтін Тан дәуірінің терракота топтамасы – осының айғағы. Мұндағы көптеген артистердің бет бейнесінен Орта Азия халықтары өкілдері екені көрініп тұр. Пенджикенттің, Варахша мен Топырақ қаланың және Шығыс Түркістанның қалаларындағы салтанат залдарында сақталып қалған қабырғалардағы суреттерде сазшылар мен актерлер бейнеленген. Биші әйелдің ағаштан қашалған таңғажайып мүсіні Пенджикенттен табылған. Сырдария бойындағы Кедер қаласында қазба жүргізген кезде X-XI ғасырлардағы артистің қыш маскасы кездескен. Терракота маскалар Құланнан да табылған. Дін соқпақтары. Жібек жолымен діни идеялар да кең таратылып отырған, ал кейбір миссионерлер өз дінін тіпті теңіздің арғы бетіндегі елдерге барып таратқан. Зерттеушілердің пікіріне қарағанда, Қытайға буддизм Үндістаннан Орта Азия мен Қазақстан арқылы барған. Бұл әрекет б.з.б. I ғасырда басталған. Шығыс Түркістан мен Қытайға будда дінін таратуда ортаазиялық діндарлар мен миссионерлер, әсіресе соғдылар, парфяндар мен кангюйлер көп еңбек сіңірген. Б.з. II-III ғасырларында буддизм белсенді түрде таратылған, тегі, бұл Кушан империясының Шығыстағы саяси мақсаттарына байланысты болғанға ұқсайды. Ерте ортағасырларда буддизмнің негізгі миссионерлері қызметін соғдылар өз міндетіне алған. Будда дінін Орталық Азияда тарату ісінде солар маңызды рөл атқарады. Шығыс Түркістандағы түріктердің будда мәтіндеріндегі терминдерді талдап тексергенде, олардың соғдының көмегімен алынғаны анықталды. Ұлы Жібек жолы үстіндегі бірқатар қалалардан будда ескерткіштері табылды. Жібек жолы бойымен, Батыстан Шығысқа қарай жылжып отырып, буддизмнен қалмай христиан діні де тараған. V ғасыр бірінші жартысында Шығыс Рим империясында діндар Несторий үмбеттерінің «дінсіз» мазһабы пайда болады. Несторий ізбасарларын Мария бике құдайды емес, адамды туды, Христос тек «құдайдың шапағатынан түскен», оның рухының иесі ғана деп үйретеді. Оның пікірі бойынша, Мария бикені тәңірия демей, Христосты туушы деген дұрыс. Атап айтқанда оның осы жаңалығы қалың көпті әбігер етіп, береке-құтын қашырды. Бұл 325 жылы Никей соборында қабылданған дін бейнесіне қарама-қайшы келеді, ол қағида бойынша, Христос бөлуге болмайтын ипостастың – адамдық және құдайлық киелі қасиеттің иесі болып есептелетін, сол себепті де оның құдай-әкемен біртамырлас екенін жоққа шығаруды ресми шіркеу барып тұрган дінсіздік деп таниды. Несторийдің ілімі 431 жылы Эфес соборында айыпталып, несториандар рақымсыз қаталдықпен қудалана бастайды. Осындай қуғын-сүргіннің салдарынан олар шарасыздықтан Иранға қашады. VII-VIII ғасырларда несториандық ағым Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу қалаларында кеңінен тарайды. Көптеген қалаларда христиан шіркеулері болады. Жамұқат пен Науакет қалаларының мазарларын қазған кезде олардан күміс және қола айқыштары (крестері) бар христиандар қойылғаны анықталды. Қызылөзек қала-жұртынан нефрит айқышының кездейсоқ табылғаны да елге мәлім. Шымкент музейінде Төрткөлтөбе қала-жұртынан табылған, бүйірінде христиандықтың белгісі – айқыш пен көгершін салынған келі қойылған. Таразды қазған кезде VI-VIII ғасырлар қабатынан сирия жазуымен «Петр мен Гавриил» деген жазуы бар қыш саптыаяқ кездесті. Жетісуда христиан қауымының болғаны туралы деректі құлпытастардағы сирия жазуларынан ғана емес, қыш ыдыстардағы, үлкен хумдардың мойындарындағы соғды жазуларынан да байқауға болады. Жібек жолымен III ғасырда Иранда пайда болған манихейлік діні де тараған, ол аз уақыт ішінде жеделдетіп Италиядан Кытайға дейін жайылады. Тұтас алғанда ол зороастризм мен христиан дінінің қорытылуынан туған. Христиан дінінен ол мессиандық идеясын, ал зороастризмнен – жақсылық пен жамандықтың, жарық пен қараңғының күресі идеясын алады. Соғдылар манихейлікті таратуда да жетекші рөл атқарады. VIII-ғасырдың бас кезінде манихейлердің жоғарғы басшысының Самарқандта сарайы болған. Манихейлік дін Орта Азияда ұзақ уақыт бойы өмір сүрген, сонда оның пантеонына, терминологиясына, тіпті концепциясына дейін буддизм қатты әсер еткен. Манихей дінінің өкілдері Жетісу мен Оңтүстік Казақстанда, ең алдымен отырықшы жұрт арасында болған. Ортағасырлардағы Казақстан қалалары тұрғындары арасында б.з.б. VII-VI ғасырларда ежелгі Иран аумағында туған (кейбір мамандар қола дәуірінде Қазақстан аумағында қалыптасқан дейді) зороастрлық діннің де өкілдері болған. Оның әдет-ғұрпы бойынша әлемнің төрт нәрсесі – су, от, жер мен ауа киелі деп қатты құрметтеледі. Зороастр діні ескерткіштерін Орта Азиядан, Соғдыдан, Сырдария қалалары мен Жетісудан кездестіруге болады. Олар мұнара секілді құрылыс қалдықтары, әдетте от мұнараларына ұқсайды. Олар Костөбе мен Қызылөзек қала-жұртының топографиясында сақталған. Алайда Орта Азия мен Қазақстанда зороастрлықтың қағидаға айналған үйреншікті түрі емес, айрықша түрі таралған. Ол жергілікті мәжусилік байырғы дін мен отқа, ата-бабалар аруағына, жануарларға – қойға, ат пен түйеге табынушылықпен сіңісіп, бірге өріліп кеткен. Осы дінге байланысты табылған нәрселер: мүрдені оссуарийлерге – қыш жәшіктерге, хумдарға салып жерлеу, өлікті жер бетіндегі бейіттерге — наустарға қою, сүйекті үйіп жерлеу сияқты болып келеді. Зороастр дініне байланысты көптеген табынудың жосын-жоралғылары Қазақстан қалаларында ислам пайда болғаннан кейін де сақталып қалды. Мысалы, Тектұрмас, т.б. ескерткіштерден бұл көрініс анық байқалады. Дегенмен Қазақстанда бел алған ислам бірте-бірте христиан дінін де, будда дінін де, зороастр дінін де, жергілікті тәңіріге табынушылықты да ығыстырып, ысырып тастады. Жаңа «хақ» дін Жібек жолының көптеген қалаларында біржолата орнықты. VIII-IX ғасырлар оқиғаларын баяндайтын деректер Оңтүстік Қазақстан халқының жаппай ислам дініне кіргенін жазады. 840 жылы Нұқ ибн Асад Испиджабты бағындырады. 859 жылы оның інісі Ахмед ибн Асад Шауғарға жорық жасайды. 766 жылдан бастап Жетісуға және Казақстанның оңтүстігіне саяси өктемдігін жүргізген қарлұқтар мұсылман мәдениетінің ықпалына өзгелерден гөрі бұрынырақ түседі. Олар исламды тіпті Махди халифтың (775-785) кезінде қабылдады деген де пікір бар. Алайда бұл пікір олардың белгілі бір бөлігі жөнінде ғана болса керек, өйткені 853 жылы Исмаил ибн-Ахмад Таразды алғанда «оның басты шіркеуін мешітке айналдырады». X ғасырдың бас кезінде Қарахандар әулетінің негізін салушы Сатұқ исламды қабылдайды, ал оның ұлы Бограхан Харун б. Мұса 960 жылы исламды мемлекеттік дін деп жариялайды. Жаңа дін біртіндеп көшпелілер арасына да тарайды. XI-XIII ғасырларда ислам дінінің қыпшақтар арасына таралғаны жөнінде де мәліметтер бар. IX ғасыр мен XIII ғасыр бас кезі аралығындағы ескерткіштерге археологиялық қазбалар жүргізген кездері сол аймақта мұсылмандардың калалық мәдениетінің құрылып, қалыптаса бастағанын байқалады. Тараз бен Меркеде христиан шіркеулері мешіттерге айналдырылады. Исламды ұстанатын халық саны көбейген сайын қалаларда үлкен мешіттер салына бастайды. Сөйтіп, осы кездерден бастап Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу аймағында ислам мәдениеті таралды. Мұны ортағасырлық қалалардан аршылған мешіттер мен медреселердің орындары да айғақтайды. Исламды тарату заманы кезінде Орта Азия мен Қазақстан қалаларында пайда болған құрылыстар қатарына қоғамдық моншалар да жатады. IX-X ғасырлардың екінші жартысында өлікті жер қазып қабірге қою, шикі кірпіштен мола жасап қою ғұрпы өзгертіліп, мәйіттің басы құбылаға қаратылып қойылатын болады. Қабірге әртүрлі заттар қойылмайтын болады. Мұсылмандардың ең ертедегі қорымы Отырар көгалды аймағында IX-X ғасырларға пайда болған, ал Борана қаласындағы мұсылмандық қорым X ғасырға жатады. жүктеу/скачать 2,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|