Қазақстан археологиясы
Қала мәдениетінің трансформациясы: дәстүр мен инновация
жүктеу/скачать 2,7 Mb.
|
Учебник. Археология Казахстана
| Қала мәдениетінің трансформациясы: дәстүр мен инновация. Муканна көтерілісі талқандалғаннан кейін Мауераннахрда ислам діні біржола орнықты. Мамун уәкіл болған кезде ол Орта Азия үшін мемлекеттің тірегіне айналды. Орта Азиялық қызмет атқарушы шонжарлар халифтер сарайында барған сайын зор рөл атқарды. Орта Азия мен Таяу Шығыс жедел жақындаса бастайды. Осының бәрі халифатқа қараған түрлі халықтар мәдениетінің елеулі бірлігінің орнауына себепші болып тұра алмайды.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу бұл үрдістен шет қалмады. Сырдарияның орталығы да, Жетісу халифаттының құрамына кірмегенімен, араб халифатының, ал содан соң Саманилер мен Қарахандар мемлекетінің саяси, экономикалық және мәдени қатынастары аясына тартылуы сияқты, Орта Азиядан біршама кейіндеп қалса да, олардың мұсылмандануы едәуір жедел жүріп жатты. Сол кезде қала жағдайы өзгереді. Бірінші кезекте ҮІ-ҮІІІ ғасырларда болғандай, қала феодалдың ордасынан әкімшілік орталыққа, мемлекет өкілі болып табылатын билік ордасына айналды. ІХ ғасырдың басына қарай қаланың елеулі өзгерістерсіз бүкіл ортағасырлар бойы тіршілік еткен үлгісі қалыптасты. Қала мәдениетінің дамуында жаңа дін – ислам маңызды рөл атқара бастады. ҮІІІ ғасырдың соңы мен ІХ ғасырдың орта кезін сипаттайтын дерек көздері Оңтүстік Қазақстан халқы исламдана бастағанын баяндайды. 840 жылы Нұқ ибн Асад Испиджабты бағындырады. Оның бауыры Ахмет ибн Асад Шауғарға жорық жасап, бірнеше мыңдаған адамдарды ұрып-соғады. Жаулап алу соғыстары ислам дінін таратуға бағытталған еді. 766 жылы Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда саяси билікті басып алған қарлұқтар ислам мәдениетінің ықпалына түскен болатын. Олар ислам дінін Махди халиф тұсында қабылдаған деген пікір де бар. Бірақ бұл олардың шағын бөлігіне қатысты болса керек, себебі 893 жылы Исмайл ибн Ахмет Таразды басып алып, «бұл қаланың бас шіркеуін мешітке айналдырды». Х ғасырдың басында қарахандар әулетінің негізін қалаушы Сатұқ ислам дінін қабылдады, ал оның ұлы Боғра-хан Харун б. Мұса 960 жылы исламды мемлекеттік дін деп жариялады. Мұсылман діні бірінші кезекте қалаларда таралды. Ибн Хордадбек Фарабтың бас қаласы Кедердегі мұсылман топтары туралы айтады. Ибн-Хаукаль Фараб, Кенже мен Шаш аралығында көшіп жүрген мұсылман түріктер туралы хабарлайды. Әл-Макдиси Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың Х ғасырдың аяғындағы қалаларын атай келіп, мешіттерді қалалардағы міндетті құрылыстардың бірі ретінде атайды. Исламның таралуымен қатар қала халқы арасында пұтқа табынушылық әлі де сақталады. Зерттеушілер Орта Азия халықтары үшін ислам олардың рухани-діни түсініктерін толық ығыстырып шықпағанын атап өтеді. Мұны археологиялық материалдар да нақты дәлелдеп отыр. Сырдария аймағында ертедегі уақыттан бері қойға табыну аңғарылатыны туралы бұрын да жазылған. Бұл бейне зороастрлық фарнға (құтқа) байланысты. Түрлі халықтарда фарн таяу кезге дейін асқан береке-байлық, бақыт, денсаулық, қаскөй күштерден қорғаныс және үй-ішінің гүлденуі рөлін атқарып келгені мәлім. Отырықшы ортада да бұрынғысынша ертедегі орта ғасырларда атап өтілген отқа табыну таралды. Ертедегі діни наным дәстүрлері Жетісуда ерекше күшті болды. Онда исламның таралуына қарамастан, бұрынғысынша зороастризм, несториандық түсініктегі христиан діні, буддизм сақталып қалады. Халық арасында шаманизмнің және басқа ертедегі түріктер діндерінің дәстүрлері күшті болды. Несториандықтың таралғанын несториандық жазулары бар қайрақтардың табылуы да дәлелдейді, бұл моңғолдар келгенге дейінгі уақытқа жатқызылады. Х ғасырда Жетісуда манихей дінінің көзқарасы күшейді. Мұсылман қаласы мәдениетінің қалыптасуында із қалдырған ертедегі дәстүрлердің сақталуын айта келіп, зерттеліп отырған аймақтың ІХ-Х ғасырлардағы қалық және көшпелі мәдениетті Шығыс мәдениетінің біртұтас тізбегіндегі буындардың бірі болғанын тағы бір атап көрсеткен жөн. жүктеу/скачать 2,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|