Қазақстан жаңа заман тарихты пәнінен оқу-әдістемелік кешені
жүктеу/скачать 5,72 Mb.
|
| Сот құрылысы. Қазақ далаларының Ресейге қосылуына байланысты Үкіметті жаңа жердегі соттық бөлімдерінің құрылысының мәселесі толғандырды. Себебі ол халықтың өміріне араласуымен қатар, тек олардың жағдайына ықпал жасау ғана емес, сонымен қатар екі халықты қосуға тырысты.
Билік ету мақсатына жету үшін заңды мәселелерді терең зерттеу қажет. Себебі ол қырғыз далаларының соттарының құрылысына қажет. Далаларда ұщқырлы тас өндіру әдісі 1734 жылы Статтық Кеңесші Кирилловқа оның Кіші Ордаға шекаралық істерді бақылау үшін жіберілгенде берілді. Бұл заңдылықтың маңыздылығына қарай келесі қажет: «Сотқа және әділ сотқа қатысты халықтың әдет-ғұрпын қадағалау, халық қалай және неге қуанышқа бөленеді, ал кінәлілерге айып салады, осылайша сотта бекітудің себебі қандай дін және нәсіл болмасын әділ сотқа ие болады.» Осылайша, Патшайым Анна Иоанновнаның заңдылығының негізінде халықтың дәстүрі бойынша соттық істерді қарастыру қырғыздарға тапсырылды. 1784 жылы Барон Игельстремнің бұрынғы басшысының шекаралық экспедицияға қарамастан Оренбургқа шекаралық сотта істерді талқылау бойынша халық соты далада 50 жыл бойы қызмет істеді. Бұл сот Империяның заңдары негізінде шешімдер қабылдады. Бұл заңның мақсаты- Орда халықтарының орыстармен жақындасуы және істерді тез және дұрыс шешу. Тәуелсіз шекаралық сот, кейін II инстанция сотының атағын алған, оның аппеляциясы бойынша орданың өзінде ерекше жазалау мақсатқа қойылды. Бұны алғашқы уақытқа қырғыздардың өзінен құрып, оларға рухани магометандық заңға хаттанушыны берді. Кәдімгі құқықтан сотқа тез арада айналу нәтижесінде барлығына бірдей заңдар негізінде қырғыз халқына үлкен әсер етті: қырғыздар орыс сотынан бас тартты: шекаралық сотта қырғыздарға қатысты істер қозғалған жоқ. Басышылар мен әкімшілік тұлғалар сот билігін өз қолдарына алды. Себебі, сот қызметінің маңызы әлсіреді. Халық басшылардың ықпалынан қысымға душар болды. Осылайша, сот Империяның жалпы заңдарының негізінде екі халықтың бірігуіне емес, керісінше олардың ыдырауына әкеліп соқтырды. Белгіленген соттың елдерде жүзеге асуы тәжрибе жүзінде мемлекеттік қате болып саналды. Бұл жағдай Бахметева жерінің бұрынғы басшысын істің бұндай жағдайы туралы мәлімдеуге мәжбүр болды. Оның 1799 жылғы 25 мамырдағы рапорты бойынша Шекаралық экспедиция және Шекаралық сот Шекаралық Комиссия деген атпен бір жерде құрылуына ең алдымен мыналар себеп болды: Шекаралық сот мақсатына жетпейді және қазыналық ақшаның артық жұмсалуы. Генерал Бахметевтің жалпыға бірдей заң негізінде соттың далада қолдануы қолайсыз жайлы арызына қарамастан ол өзі екі халықтың бір жерге бірігуіне байланысты пікірдің қателігін түсінді. Шекаралық Комиссияның құрылуынан қырғыз халқа ешқандай пайдалы өзгерістер көрмеді, себебі барлық заңды істер бұрынғы жерде жүзеге асты. Осы жағдай негізінде Орынбор қырғыздарының даладағы қызметінің азаматтық соты келесі екі қызметті жүзеге асырады: А) Халықтық сот- әдет-ғұрып бойынша бұл сотқа мынадай істер жатады, олардың ақысы 50 сомнан кем емес, ол жергілікті қырғыз бастықтарының бақылауымен немесе облыс басқармасының сөздік әлемдік соты және облыс билігі өндіріледі. Б) Формальдық-жалпы мемлекеттік заңдар. Сотқа бұл істердің бәрі кіреді. Олардың ақысы 50 сом. Қылмыстық соттың сол салада 4 түрі бар: А) Халықтық сот Бұл сотқа қырғыздардың маңызды емес қылмыстары жатқан, сонымен қатар ұрлықтың 30 сомына дейін кірген Ол облыс белгісімен шығарылады, жоғарыда айтылып өткендей, азаматтық істерге қатысы болғаны Б) Жалпы қылмыстық заңдармен Бұл сотқа қырғыздар ұрлық үшін 30 сомнан астам төлеген В) Әскери-қылмыстық заңдармен Сотқа қырғыздар маңызды қылмыс үшін: кісі өлтіру, сатқындық, орыстарды кепілдікке алу, мемлекетке қарсы қылмыс жасау. Сот әскери сот комиссиялары қатысуымен өтеді. Г) Далалық-қылмыстық заңдармен Сотқа мынадай: почтаға немесе әскери көліктерге және көпестер каравандарына шабуыл жасағанда іс қозғалады. Сот әскери со комиссияларымен бірге өтеді. Осыған байланысты 768 бап IIтом II бөлім жарлықтары облыс Басқару істері бойынша азаматтық және қылмыстық істері Азаматтық және Қылмыстық сот Палаталарына билік жүргізеді. Және оған бағынышты төменгі сот орындары белгіленбеген. Билік жүргізу мен бір сатылы сот қырғыздардың істерін жүргізді. Жоғары жазылғанның ішіндегі 1844 жылы ұсынылған жарғы бойынша халықтық сотқа тән болды. Оның ішінде маңызды еместері де болды., бірақ бүкіл жарлық бойынша азаматтық істер 50 сом және тонау 30 сом қыржысында қаралды. Бірақ бүкіл билердің сөздері облыс Басқармасымен шектеледі. 23 жыл бойы өмір сүріп, 1844 жылы жарлық шекаралық комиссия далада сот билігі пайда болды. Азаматтық істердің көп бөлігін және қырғыздар арасындағы тонау істері Облыс Басқармасы би сотына берілген; халыққа билерді таңдау құқығы берілмейді; жергілікті билік көзі билерді шақырып іс жүргізеді, олар өздері қақтығысқа ұшырайды, жергілікті билік, сотқа араласып, өздері соттың үкімін өздері өзгертеді. Сонымен Сібір даласының заң шығарушы органдары халыққа өз дәстүрі бойынша сот жүргізу құқығын берді. Ең алғаш қарағанда халық өмірімен байланысқан билер соты елде әділ соттың болуына кепіл болды. Бірақ та Граф Сперанскийді далалардағы сот ісін жүргізу туралы жарлығы кері әсер әкелді. Сібір даласындағы билер соты құлады. Сол кезде халық бұрынғы ерекше сыймен және құрметпен иеленген билерді өкінішпен еске алды. Бұл жағдайдың себебі Граф Сперанскийдің халықтың құқықтарын регламенттеу болды. Халықтың өмірімен және ойлау қабілеттерімен байланысқанда ғана сот жақсы нәтиже беретінін заң шығарушы түсінді. Бірақ та сот ісіне би сотын Округтік Бұйрыққа аппеляцияға беру мүмкіндігі көп болды. Округтік Бұйрыққа бір дәрежелі сот пен полиция кірді. Сонымен халық сотының өз еркімен жұмыс істеуі дұрыс нәтижеге жеткен жоқ. Өйткені билердің барлық үкімдері қайтадан шағымға беріле алынды. Халық сотының екпіні 1854 жылы шыққан заң болды. Ол заңдар би атағын кемінде 6 жыл жұмыс істеген сұлтандар мен ауыл ақсақалдары ғана алатын еді және де бұл тұлғалар қағаздармен марапатталған немесе адамдарды үкіметтік органдарға жіберген халықпен сайланып және Округтік Бұйрықтармен бекітілген болу керек. Сонымен қазіргі уақытта қырғыз халқының құрмеиімен иеленген халық соттарының құқықтық мәселерді шешу құқығы беделді ортадан шыққан адамдармен және Округтік Бұйрық чиновниктеріне берілді. Өйткені, мысалы комиссияның мынандай шешіміне әкелді қырғыз даласындағы сот құрылымының негізіне қырғыз халқына жергілікті дәстүр бойынша соттасу берілу керек еді. Халық сотының үлкеюіне әкелуі мүмкін еді бірақ та толық құқықты қырғыздарға бергенмен де үкімет алдағы уақытта халық сотын мемлекеттік бірлік түріндегі ортақ сотқа қосудан бас тартпады; қырғыз халқындағы халық соты, қырғыздардың азаматтық құқығын Ресейдің басқа жерлеріндегі деңгейдегі дәрежеге жеткенше қалу керек. Бұл ойды комиссия өзі жобалаған қырғыз халқындағы халық соты туралы қаулысына енгізгісі келді. Қазіргі уақытта қырғыздарды орыс ұлтына бұрынғы тәртіп негізінде бағындыру екі далада мүмкін емес еді комиссия дауларды аралаған кезде сот құрылымының дұрыс еместігінің салдарынан болған қателіктерді көрді. Сол кезден далалардағы орыс сотынан қырғыздар ғана емес орыстардың өздері алыс болды. Олар қырғыз өміріне шағымданып қырғыз билігінен жерінде болды. Төрешілдік істерді жүргізу қиыншылығы негізінде сол өлкенің өмірімен қарама-қайшы болды. Осының бәрі қылмыстық және азаматтық соттар осы өлкедегі біздің беделіміздің құлауымыздың көзі болды. Қырғыздар бұл соттық істі кінәлілерді жазалау емес оларды жасыратынына сенімді болды. Өкінішке орай соттың екі мағыналы жағы, сол уақытта ол территорияларда 2 сот: казак соты және жалпы заң қызметі болды. Онда 1 орталыққа бағынған Аймақтық бұйрық және Облыстық басқару. Олар бір істі ғана қарайды. Бұл соттың екіжақтылығы біздің халықаралық әдет-ғұрпымызға қайшы келеді. Сібір казак әскерінің қайта құрылды. 1861 жылы бұл жерде өздерінің жеке соты болмады және казакткр жалпы сотқа бағында. Екі жақты соттың жойылуы өте қажет болды. Орынборлық казак әскері 1865 жылы 5 мамырда Орынборлық губерния құрылды. Ол жалпы сотқа және әкімшілікке ешқандай қиындықсыз бағынды. Жергілікті тұр,ындар жалпы сотқа бағында және оларды қайта құру қажет болды. Оларды өз жерлеріне және мінезіне қарап қоныстандырды, Өйткені басқа жерден келген халыққа біздің тұрмысымыз әсер етпеді. Ол орыс сотына жүгінсе де, орыс соты қырғыз арасындағы істерді қырғыз билеріне беру керек болды. Қырғыздарға берілген құқық бойынша олар орыс сотына ешқандай кедергісіз жүгінуіне рұқсат берілді және орыс сотына үйрене бастады. Сол себептен сот барлық халықтарды біріктірді. Сонымен соттың қайта құрылуында комиссия мынадай негізгі бастауларды қарады: 1.Жарғылармен жобаланған халықаралық соттың қайта құрылуы 2.Халықаралық жағдайымен және мінезімен келісілген халықаралық соттың қайта құрылуы 3.Қырғыздардан басқа дала тұрғындарының жалпы сотқа бағынуы 4.Қырғыздар өздерінің істерінің қарауын орыс сотында шешу құқығы. Қырғыз даласында сот ісін жүргізуді анықтап, Комиссия орыс және халық сотын білуді өздерінің парызы деп есептеді жүктеу/скачать 5,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|