Қазақстан жаңа заман тарихты пәнінен оқу-әдістемелік кешені
Мақсаты: Қазақстан жерінің Ресей рыногінің шикізат көзіне айналдырудағы Ресей экономикалық-саяси отарлау саясатының мәнін ашу. Көрнекілігі
жүктеу/скачать 5,72 Mb.
|
| Мақсаты: Қазақстан жерінің Ресей рыногінің шикізат көзіне айналдырудағы Ресей экономикалық-саяси отарлау саясатының мәнін ашу.
Көрнекілігі: электронды оқулық. Безендірілген Қазақстан тарихы. 3 бөлім. ХІХ-ХХғғ. Тоғысындағы Қазақстан. Лекция 1. Қазақстан тұрғындарының этнодемографиялық сипаты. Қазақ ауылдары өміріндегі өзгеріс. XIX ғасырдың аяғы - XX ғасырдың басында Россия империализм дәуіріне аяқ басты. Қазақстан орыс өнеркәсібі үшін бұрынғыша өнім өткізетін аймақ, арзан шикізат көзі болып қала берді. Пайдалы кен орыңдарының байлығы, жұмыс күшінің арзандығы орыс және шетел капиталын өзіне тартты. Таукен кәсіпорындары (Оңтүстік және Шығыс Қазақ-станның көмірі, мысы, полиметалдары, Ембінің мүнайы) солардың қолында болды. Жер байлығын игеру жыртқыштықпен жүргізілді. 1901-1905 жылдары Орынбор-Ташкент және басқа темір жолдардың салынуы (олардың жалпы үзыңдығы 1917 жылы 3 мың шақырым болды) ауыл шаруашылық өнімдерін тасымалдауды арттыруға септігін тигізді. Байлар шаруашылығы рынок қажетіне қарай бейімделе түсті, оған мал жеткізетін басты қорлардың біріне айналды. Онда жалдамалы еңбекті қолдану әдісі кең тарады. Шаруалардың ел ішіндегі наразылығын сейілтіп, помещиктердің жер иелену-шілік қүқын сақтауға байланысты Россияның орталық губернияларында аграрлық мәселенің шиеленісуін бәсеңцетуді кездеген патша үкіметі Қазақстанға, Сібірге, Қиыр Шығысқа орыс шаруаларын жаппай қоныстандыру ісіне кірісті. Қазақстанға қоныс аударушылар толқыны, әсіресе 1906 жылы Столыпиннің аграрлық реформаларын енгізгеннен кейін кобейді. Ақмола, Торғай, Орал және Семей облыстарына тек 1908-1913 жылдары 400 мыңнан астам еркек адам қоныстанды. 1917 жылға дейін қоныс аударушылардың есебіне бүрынғы қазақ түрғындары игерген тандаулы деген 45 млн десятина егістік және шабындық жер берідді. Жердің едәуір бөлігін кулактар алды. Патша үкіметінің қоныс аудару саясаты ауыддарда аграрлық мәселеге әсер етті. Байлар патша әкімшілігінің қолдауымен қауымдық жерлерді ездері иемденді. Қазақстанның далалық облыстарында (Жетісуды қоспағанда) 1880-1905 жылдар аралығында қой мен ешкі саны 24,9 процентке, 1905-1914 жылдар аралығыңда жылқы саны 4,1 процентке кеміген. Осы деректердің езін-ақ патшалық отарлау саясатының прогрестік сипаты болды деген қағиданы жоққа шығарады. Экономикалық және тарихи әдебиеттерде кең тараған "орыс шаруаларын қоныстандырудың нәтижесінде қазақтар егін салуды, шоп шабуды уйренді, отырықшылық пайда болды, өлкедегі өндіргіш куштердің дамуы жеделдеді "деген бір жақты тұжырым шындыққа мүлде жанаспайды. Керісінше, патша үкіметінің отаршылдық саясаты қоғамдық прогресті тежеді; өндіргіш күштердің дамуына түсау садды; қазақ халқы тара-пынан қарсылық туғызып, олардың аман қалу жолындағы күресін күшейтті. Белгілі зерттеуші Т.Седельниковтың дерегі бойынша, қазақтардың қоныстанушылармен қақтығыстары жиіленген. Соның салдарынан 1907 жылы қаңтар айында Ақмола, Семей, Жетісу облыстарына әскери жағдай енгізілген. Қалған далалық облыстардың көпшілік аудандарында күшейтілген күзет жұмыс істейді. XIX ғасырдың соңыңда Қазақстандағы фабрика-зауыт өнеркәсібін кішігірім қол еңбегіне негізделген кәсіпорындар құрады. Қазақстан отарлаушы Ресей империясьшың экономикалық жағынан артта қалуынан зардап шекті. Қазақстан өлкесі халықаралық капиталдың қанау объектісіне айналды. Ресейге шетел капиталының енуіне байланысты орыс және шетел капиталы арасында шикізат көздерін иелену жолында бәсеке басталады. Бұл күресте Ресей кәсіпкерлері жеңіліс тауып, Қазақстандағы ездерінің кәсіпорындарын шетелдіктерге сатады. Қазақстанда мыс, қорғасын-мырыш, көмір және мүнай ондіретін шетелдік жене аралас акционерлік қоғамдар осылайша пайда болады. Қазақстандағы онеркәсіп өндірісінің жалпы келемін ірі енеркәсіп өнімінің мелшеріне қарап пайымдауға болады. 1913 жылы ірі өнеркәсіп 67 миллион сомның жалпы өнімін шығарды. Осының ішіндегі өндіріс қүрал-жабдықтарының үлесі — 18,2 миллион сом, ал тұтыну заттарының үлесі — 48,8 миллион сом болады. 1913 жылы Қазақстандағы ірі өнеркәсіптің жалпы өнімінің құрылымы процентке шаққанда мынадай болады: өндіріс құрал-жабдықтарын өндіру - 27,2; тұтыну заттарын өндіру - 72,8. Мұның ішінде көмір өнеркәсібінің үлес салмағы — 1,4; мұнай ендіруші көсіпорындардікі -3,7; түсті металлургаянікі — 12,1; тоқыма өнеркәсібінікі — 6,5; ұн-жарма өнеркәсібінікі — 2,4; ет өнеркәсібінікі —2,1, процент. Мал шаруашылығы мен егіншілік енімдері ұсақ қөленер кәсіпорындарында өндедді. Бұл деректер экономиканың отаршылдық сипаты Қазақстанда өнеркәсіп ең алғаш дами бастаған сәттен-ақ қалыптасқанын аңғартады. Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстандағы өнеркәсіптің дауы жұмысшы кадрларын қалыптастырумен тығыз байланысты. Кейбір авторлар қазірдің өзінде "төңкеріске дейінгі Қазақстанның өнеркәсібінде маман қазақ жұмысшылары болған жоқ. Қазақтар тек шикізат, отын, дайын әнімдерді тасу сияқты қосалқы жұмыстар гана атқарды" дегенді айтады. Бұл мүлде жаңсақ пікір. XIX ғасырдың ортасында-ақ кәсіпорындардағы барлық жұмысшылардың көп белігін қазақтар құрады. Бірінші дүние жүзілк соғыс жылдарында онеркәсіп кәсіп-орындарында, негізінен, жергілікті ұлт өкілдері жұмыс істеді. Мәселен, Спасскідегі мыс қорыту зауытында еңбек ететіндердің 71,4 проценті. Успен кенішіндегі жұмысшылардың 76 проценті, Қарағанды шахталарындағы кеншілердің 81,8 проценті қазақтар болды. Кензауыт енеркәсібінің пайда болуына орай жұмысшы қазақтардың саны молая түсті. Олар ендірістің әр саласында еңбек етіп, материалдық игіліктерді көптеп өндірудің нәтижесінде Ресей мен батыс Еуропа кәсіп-керлерінің кеңірдектеп тоюына кәмек жасап отырды. Отар-шыддық жүйе осылайша жергілікті түрғындардың арзан жү-мыс күшін пайдаланып, Қазақстанның табиғи байлықтарын талан-таражға салды. Ірі кәсіпорындардағы қосалқы жұмыстардың едәуір болігін, негізінен қазақтардың атқарғаны рас. Алайда, жергілікті үлт окілдері аса үлкен шеберлікті қажет ететін мамандық иелері арасында да аз болған жоқ. 1902-1903 жылдары Орталық Қазақстандағы тау-кен өнеркәсібіне қарайтын Лондон кен өндіру компаниясының басқарушысы болып істеген Э.Нельсон Фельдің дерегіне қарағанда "5 мыңнан астам қазақ еңбек етті. Олар балқытушы, күйдіруші, кенші мамандықтарын игерді. Еңбектің құдіретін түсінген қазақтар өздерінің техшкалық білімдерін мақтан етті, жұмысты бар жан-тәндерімен беріліп істеді..."'. Қазақ жұмысшыларын қанау өте жоғары дәрежеде жүрді. Мәселен, 1912 жылы қазақ жұмысшылары Ресейдің өзге аймақтарындағы жұмысшыларға қарағанда еңбек ақыны 2,5-3 есе кем алды. Қазақстандағы төңкеріске дейінгі өнеркәсіптің даму сипатына жасалған талдау - Ресей мен Батыс Еуропа елдерінің қазақ халқының үлттық байлығын аяусыз талан-таражға салғанын корсетеді. Табиғи ресурстарды пайдалану тағылық әдіспен жүргізілді. Жұмсалатын шығыңды азайту мақсатымен қүрамындағы металл қоспалары жоғары кен орындары ғана игерілді. Жергілікті жұмысшыларды аяусыз қанаудың, жұмыс уақытын шектен тыс үзартудьщ, ең томенгі жалақы төлеудің нәтижесінде кәсіпорын иелері шаш етектен пайдаға кенедді. Өнеркәсіп ілгері дамымағанымен жергілікті үлт окілдерінен инженер-техник қызметкерлері мен білікті мамандар даярлауға онша коңіл болінбеді. Патша окіметі экономиканың бұл саласына қазақ байлары мен көпестерін, кокірегі ояу азаматтарын жоғарлатпады. 1856 жылы белгілі халық композиторы Тәттімбет Қазанғапов Батыс Сібір елкесінің генерал-губернаторы Гасфордқа хат жолдап Қаркаралы округіндегі алтын кеніне барлау жүргізуге рүқсат сүрайды. Сондай-ақ, Баянауыл округінің аға сұлтаны, полковник Мұса Шорманов та жоғарғы өкіметке өз округіңде кен орындарын ашып, алтын өндірумен шүғылдансам деген ниетін біддіреді. Бірақ Алтай кен зауыттарының басшылары қаржы министрлігінің нүсқауымен бұл өтініштерді қанағаттандырмады. Өйткені ол жылдары Қазақстандағы кен орындарына барлау жүргізіп, онім өндіруге тек Ресейдің кәсіпкерлері ғана қүқылы болатын. Тау-кен кәсіпорыны Қазақстан экономикасының ішкі сұранымына байланыссыз жұмыс істеді. Бұл жүйеге сырттан келген адамдар басшылық жасады, жұмысты ұйымдастырудың техникалық дөрежесі төмен болды, өндірілген пайданың бәрі Қазақстаннан тыс жерлерге жөнелтіліп жатты. Тәңкеріске дейінгі Қазақстан енеркәсібі отаршылдық сипатта болды, жергілікті шикізаттарды өндеуден өткізіп, игілікке пайдаланатын кәсіпорындар жүйесі дамьшады. жүктеу/скачать 5,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|