Қазақстан жаңа заман тарихты пәнінен оқу-әдістемелік кешені
Күші жүздегі хандық биліктегі дағдарыс
жүктеу/скачать 5,72 Mb.
|
| 1. Күші жүздегі хандық биліктегі дағдарыс. 1783-1797 жылдары Кіші жүзде Сырым Датұлының басшылығымен халық-азаттық котерілісі болды. Бұл көтеріліс феодалдық және отаршылдық езгіге қарсы бағытталған қозғалыс. Кіші жүздің Россияға қосылуы қазақ қоғамының шаруашылық және мәдени дамуында елеулі тежеуші роль атқарды. Сонымен қатар Кіші жүз патша үкіметінің отар-шылдық езгісінінің күшеюіне де себепші болды. Феодалдық қатынастардың одан әрі дамуы тап қайшылықтарының шиеленісуіне өкеліп соқты. Осының бәрі еңбекші бүқараның наразылығын туғызды. Бұл әсіресе, кошпелі мал шаруашы-лығымен айналысқан қазақ қауымдарына аса қажетті қоныстық жерлерді пайдалану мәселесінде байқалды. Патша үкіметінің 1756 жылгы указы бойынша қазақ қауымдарына Жайықтың оң жақ жағалауындағы жерлерді ("ішкері жақ") пайдалануға тыйым салынған. Еділ (Волга) мен Жайық аралығындағы едәуір жерді 1771 жылға дейін қалмақтар мекендеді. Олардың Жоңғарияға үдере кошуіне байлаысты (1771) бұл жерлер босап қадды. Қазақ шонжарларының осы жерлерді қысқы жайылымға сүраған өтініштері патша үкіметі тарапынан аяқсыз қалды. Қазақтардың "ішкері жаққа" етуіне патша үкіметі 1782 жылы ғана рүқсат берді. Кіші жүз ханы Нұралы және оның туыстары қоныстарды иемдену правосын пайдаланып, халық бүқарасына барынша қиянат жасады. Олар "ішкері жаққа" откен әрбір түтіннен 1 жылқы мен 1 қой алып отырды. Ал, Орал казак-орыстары старшиндармен ауыз жаласқан хан мен сұлтандар мүндай ақы толемейтін, әрі 'ішкері жаққа" өткен ауылдарды тонайтын. Мүның озі хан түқымының, шекаралық әкімшілік орындарының және Орал казак-орыстары билеуші тобының пайда түсіретін табыс козіне айналды. Бұл отаршылдық және феодалдық езгінің ұштасқанын анық аңғартады. Мүның бәрі көтерілістің шығуына себепші болды. Кіші жүзде жер мәселесінің Шиеленісуімен қатар феодал, шонжарлардың өз ішінде өкімет билігі үшін тартысы да өрши түсті. Төре түқымынан шыққан ақсүйектер билер мен батырлардың ел арасыңдағы ықпалының артуына қарсы болды. Патша үкіметінің қолшоқпарына аиналған Кіші жүз ханы Нұралы билер мен батырлардың саяси өмірде атқарған жұмыстарын жоққа шығаруға тырысты. Сол мақсатпен ол билер кеңесін шақырғысы, олармең санасқысы келмеді. Өз кезегінде билер мен батырлар хаң мен сұлтандардың правосы мен билігіне шек қоюға үмтылды. Бұл көтерілістің қозғаушы күші феодалдық жөне отаршылдық езгіге қарсы күрескен шаруалар табы бодды. Көтеріліске патриархалдық-феодаддық шонжарлар — билер мен батырлар да қатысты. Бірақ олар халық наразылығын өз мақсаттарына, дәлірек айтқанда, хандар мен сүлтаңдардың билігін шектеуге пайдаланды. Сондықтан да көтерілістің негізгі қозғаушы күші шаруалар мен патриархалдық-феодалдық топтардың мүдделері бір-біріне қайшы келді. Оларың арасындағы тап қайшылығы жойылады. Көтеріліс кең көлемде өріс алғанымен, шауалар соғысының дәрежесіне көтеріле алмады. Ол халық қозғалысы сипатында болды. Көтерілістің негізгі себептері жер мәселесінің шиеленісуі, патша үкіметінің "ішкері жаққа", Жайық сыртына өтуге тыйым салуы, ру басыларының праволарына қысым жасауы, хандардың, сұлтандардың, Жайықтың казак әскерінің және патша әкімшілігінің халықты ашықтан-ашық тонап, озбырлық жасауы болды.
жүктеу/скачать 5,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|