Қазақстан р спубликасы білім жәН Ғылым министрлігі

40 
М мл к ттің экономикалық бағдарламаларды жүз г асыру мінд тт рін 
орындау т к оң факторларм н ғана м с, экономикалық құқық бұзушылықтар 
с кілді т ріс құбылыстарм н д тығыз байланысты. 
Осыған орай қоғамның ӛрк ни тті дамуына к сірін тигіз тін әр к тт рм н, 
яғни жалпы қылмыстық құқық бұушылықп н күр судің скірг н әдіс-тәсілд рін 
қайта қарап, ӛткізіл тін іс-шаралардың жаңа жоспарларын жасап, 
экономикалық құқық бұзушылықтардың алдын алу т ориясы м н тәжіриб сін 
жаңартып, қаж тті бағытқа түсіру үшін нәтиж б р алатындай объ ктивтік 
жағдайларды туғызу м н пайдаланудың қаж ттілігі орын алып тұр.
Экономикалық қызм т саласына жасалатын қылмыстық құқық 
бұзушылықтардың кӛпшілігі шаруашылық субъ ктіл рі арасындағы қаржылық 
оп рациялардың кӛл мінің ұлғаюы, түрлі кәсіпк рлік саласының ӛрк н жайып 
дамуына әс р тіп, олардың пайдакүн мдік мақсатты басты мақсат тіп таңдап, 
бизн стің заңға қайшы әдіст рін қолдануына әк ліп соқтыруда.
Осындай қоғамға қауіпті әр к тт рдің салдары тӛм нд гід й мәс л л рдің 
туындауына әк ліп соқтыруда:
- біріншід н, г р м мл к ттік бюдж тк салық тӛл ушіл р тарапынан 
түс тін қаражаттар ж ткілікті мӛлш рд д р уақытында түсп с , онда 
м мл к ттік бағдарламаларды қаржыландыру мүмкіндігі азаяды;
- кіншід н, 
нарықтық 
бәс к л стік 
тұрғысынан 
заңды 
бұзушы 
кәсіпк рлікп н айналысатын тұлғалар заңды талабын бұлжытпай орындайтын 
салық тӛл уші кәсіпк рл рг қарағанда ӛт пайдалы жағдайда бола отырып, 
ӛзг кәсіпк рлік субъ ктіл рін ӛз іс әр к тт рім н т ріс жолға түсір ді;
-үшіншід н, экономикалық қызм т саласындағы қылмыстық құқық 
бұзушылықтардың к ң т к алуы, м мл к ттік бюдж ттің кіріс бӛлігін қаржы 
тапшылығына әк ліп, үкім тті жаңа салықтар м н алымдарды нгізу н м с
қолданыстағы салықтардың кӛл мін арттыру арқылы қаражаттардың 
ж тісп ушілігінің орнын толтыруға мәжбүр т ді.
Олай болса, «экономикалық қызм т саласындағы құқық бұзушылықтың» 
ұғымының 
мәні 
м н 
маңызын 
экономикалық 
қылмыстық 
құқық 
бұзушылықтардың алдын алу шараларын жүз г асыруға қатысты іс-
шараларды жоспарлау мақсатында т р ңір к з ртт г н дұрыс.
Экономикалық қылмыстық құқық бұзушылықтың түсінігі жән оның 
экономиканың дамуы саласындағы орны, кәсіпк рлік, қаржы-қаражат 
саласындағы қылмыстар ұғымдарым н қарым қатынасы соңғы уақытта жан-
жақты жән ӛзара байланыста талқылануда.
Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстық құқық бұзушылықтар- бұл 
қылмыстық заң нормаларым н қарастырылған, р спубликаның экономикалық 

41 
даму жүй сін қол сұғатын, шаруашылық субъ ктіл рі арасында экономикалық, 
ұйымдастыру жән бӛлу функцияларын атқаратын лауазымды тұлғаларм н 
жасалатын криминологиялық сипаттамасы тұрғысынан бірыңғай болып 
к л тін, қоғамға қауіпті іс әр к тт р жиынтығы.
Экономикалық қызм т саласындағы құқық бұзушылыққа қатысты пайда 
болатын экономикалық қатынастардың ң кӛп тараған ортақ б лгісі-ол 
қатынастарды бақылаудың мүмкін болмайтындығында. Олай болса осы 
бақыланбайтын экономикалық қатынастарға саралау жасап кӛр йік: 
Біріншід н, ол с п п н бақылаудан жасырылған экономикалық қызм т 
(заңды с ктордағы оп рациялар).
кіншід н, жүз г асыру үшін заңдық жауаптылық қарастырылған 
экономикалық қызм т.
Үшіншід н, шқандай бақылауға мүмкін болмайтын экономикалық қызм т 
(б йформальды).
Тӛртіншід н, 
бақылаудан 
жалтару 
үшін 
арнайы 
оп рациялар 
жасалынбайтын экономикалық қызм т.
Яғни, олар бақылаудың мүмкін болмайтындығын жән құқық қорғау 
органдары 
тарапынан 
шқандай 
шаралардың 
д р 
к зінд
қолданылмайтындығын кӛрс т ді, бұл, экономикалық қылмыстық құқық 
бұзушылықтар құрылымының сапалық жағынан үн мі ӛзг ріск ұшырап 
тұратындығын, қылмыстық құқық бұзушылықтардың жаңа әрі соғұрлым 
күрд лі түрл рінің пайда болатындығын да болжап білу к р к. 
Осының 
бәрі 
м мл к ттік 
органдардан 
қаржылық 
құқық 
бұзушылықтардың санының кӛб йіп жән жаңадан тағы басқаларының пайда 
болу мүмкіндігін азайтып, қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алу 
үшін бағытталған экономикалық, заңдылық жән т рг у шараларын ӛзара 
тығыз байланыстыра отырып жүз г асыруды талап т ді.
Жүз г асырылатын әрбір іс-шара экономикалық қылмыстық құқық 
бұзушылықтардың жаңа түрл рінің пайда болуына жол б рм у жағына 
бағыттала отырып жүргізілуі к р к.
Экономикалық қылмыстық құқық бұзушылықтарм н жүргізілг н күр с 
жүргізу нәтиж лі болу үшін осы бағытта іск асырылып жақтан әл мдік 
тәжіриб ні з ртт у жән осы т ріс құбылыстарм н күр судің заманауи әдіс-
тәсілд рін м ңг ріп, нгізуді талап т ді.
лімізд экономикалық қызм т саласындағы қылмыстық құқық 
бұзушылықтарға қарсы күр стi күш йтуг бағытталған бағдарламалар 
қабылданып, онда кәсiпк рлiктi дамыту, салық, к д н тӛл мд рiн жинау жән
бәс к л с ортаны жақсарту үшін нормативтiк құқықтық, әдiст м лiк жән
ақпараттық 
базаны 
ж тiлдiру, 
экономикалық 
қылмыстық 
құқық 

42 
бұзушылықтарға, кӛл ңк лi экономикаға, сыбайлас ж мқорлықп н ұйымдасқан 
қылмысқа қарсы күр стiң тиiмдiлiгiн арттыру шаралары қарастырылған.
Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстық құқық бұзушылықтың 
ұлттық қауiпсiздiкк к лтір тін қаупiнiң зор к ндігін қарамастан, әлi күнг
экономиканың әртүрлi саласында экономикалық қауiпсiздiкк тӛн тiн әртүрлi 
қауiпт рдiң барлығын кӛрс т тін б лгiсiн бағытталған к ш ндi ғылыми-
з ртт ул р жүргiзiлм г ндікт н, экономикалық қызм т саласындағы құқық 
бұзушылықтарды саралаудың бiрыңғай үлгiд гі әдiс-тәсілд рi әзiрл нб г н. 
Экономикалық 
қызм т 
саласындағы 
қылмыстық 
құқық 
бұзушылықтықтардың топтық объ ктісі - экономикалық қызм т саласын 
құқықтық жолм н р тт йтін ӛзара бірт кт с қоғамдық қатынастардың 
жиынтығы.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың тік л й объ ктісі -экономикалық 
қызм т саласын р тт йтін нақты қоғамдық қатынастар. К йбір нақты 
қылмыстық құқық бұзушылықтықтардың құрамы қосымша тік л й объ ктіг д
қол сұғуы мүмкін. 
Кӛпт г н экономикалық кызм т саласындағы қылмыстық құқық 
бұзушылықтықтардың мінд тті б лгісі -оның заты. Мысалы, тауар б лгісін 
заңсыз пайдалану (ҚК-тің 222-бабы), ком рциялық н м с банктік құпияны 
құрайтын мәлім тт рді, сондай-ақ мүлікті жария тум н байланысты ақпаратты 
заңсыз алу жән жария ту (223-бап). 
Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстық құқық бұзушылықтардың 
обь ктивтік жағы қылмыстың жасалуым н сипатталады, тіпті к йбір ул рі 
әр к тсіздік арқылы да жасалынады, атап айтқанда, «Азаматтың салық жән
(н м с ) бюдж тк тӛл н тiн басқа да мiнд ттi тӛл мд рдi тӛл уд н жалтаруы» 
(ҚК-тің 244-бап). 
Экономикалық 
қызм т 
саласындағы 
к йбір 
қылмыстық 
құқық 
бұзушылықтардың мінд тті б лгісі ол-заңда кӛзд лг н қоғамға қауіпті 
зардаптардың болуы. [18, 79б].
Біршама экономикалық қызм т саласындағы қылмыстық құқық 
бұзушылықтықтардың құрамының мінд тті б лгісі - қоғамға қауіпті іс-
әр к тт рдің болуым н қатар, жасалу тәсілі жән зиян к лтірудің орын алуы 
болып табылады. Зиян к лтіру - дәуір, ірі, аса ірі болуы мүмкін. 
Субъ ктивтік жағынан экономикалық қызм т саласындағы қылмыстық 
құқық бұзушылықтықтардың барлығы кінәнің қасақаналық түрім н жасалады. 
Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстық құқық бұзушылықтықтардың 
бірд -бір уі абайсыздықп н жасалмайды, бірақ ж к л г н қылмыстық құқық 
бұзушылық түрл рі кінәның кі нысаным н д жасалуы мүмкін.
Экономикалық 
қызм т 
саласындағы 
қылмыстық 
құқық 
бұзушылықтықтардың арнаулы субъ ктіл рі болып қызм т бабын пайдаланып 

43 
жасаған м мл к ттік органның лауазымды тұлғалары, комм рциялық н м с
ӛзг д ұйымдардың басқарушылары н м с ж к кәсіпк рл р танылады.
Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстық құқық бұзушылықтардың 
суб ктісі қылмыстық құқық бұзушылық жасалған к зд 16 жасқа толған, сі 
дұрыс адам бола алады. Ал, мұндай қылмыстардың к йбір ул рінің субь ктісі 
т к лаузымды адамдар (ҚК-тің 224, 225- баптары), банк қызм тк рл рі ғана 
(226,227-баптар) болады. 
Тік л й субь ктісі бойынша экономикалық қызм т саласындағы 
қылмыстарды шартты түрд мынадай түрл рг бӛлуг болады: 
1).Кәсіпк рлік саладағы жән экономикалық қызм ттің басқа да саласында 
қылмыстар: Заңсыз кәсiпк рлiк, заңсыз банктік қызм т (ҚК-тің 214бабы), 
Жалған кәсіпк рлік (215-бап), іс жүзінд жұмыстар орындалмай, қызм тт р
кӛрс тілм й, тауарлар ти п-жӛн лтілм й шот-фактура жазу бойынша әр к тт р 
жасау (ҚК-тің 216 бабы), Қаржылық (инв стициялық) пирамиданы құру жән
оған басшылық ту (ҚК-тің 217 бабы), Монополистік қызм т (221-бап), Тауар 
б лгісін заңсыз пайдалану (222-бап), Комм рциялық, банктiк құпияны 
құрайтын мәлiм тт рдi, сондай-ақ мүлікті жария тум н байланысты 
ақпаратты заңсыз алу жән жария ту (223-бап), Оңалту жән банкроттық 
к зінд гі құқыққа сыйымсыз әр к тт р (237-бап), Әд йі банкроттық (238-бап), 
Қазақстан Р спубликасының бухгалт рлiк с п п н қаржылық с птiлiк 
туралы заңнамасын бұзу (241-бап), Мәмiл жасауға н м с оны жасаудан бас 
тартуға мәжбүрл у (ҚК-тің 248 бабы); 
2).Ақша н си саласындағы қылмыстар: Қылмыстық жолм н алынған 
ақшаны жән (н м с ) ӛзг мүлікті заңдастыру (жылыстату) (ҚК-тің 218 бабы), 
Кр диттi заңсыз алу н м с бюдж ттік кр дитті мақсатсыз пайдалану (ҚК-тің 
219 бабы), Облигацияларды орналастырудан алынған ақшаны мақсатсыз 
пайдалану.220-бап), Эмит нттің эмиссиялық бағалы қағаздар шығару тәртiбiн 
бұзуы (224бап). Бағалы қағаздар эмит нтi лауазымды адамының ақпарат 
б рм уi н кӛрiн у жалған мәлiм тт р б руi (225-бап), Бағалы қағаздарды 
ұстаушылар тiзiлiмiн кӛрiн у жалған мәлiм тт р нгiзу (226-бап), Бағалы 
қағаздар нарығы кәсiби қатысушыларының кӛрiн у жалған мәлiм тт р б руi 
(227-бап); Бағалы қағаздарм н оп рациялар жүргiзу қағидаларын бұзу 
(228бап). Бағалы қағаздар нарығында айла-шарғы жасау (229 бап). Инсайд рлік 
ақпаратқа қатысты заңсыз әр к тт р (230-бап), Жалған ақша н м с бағалы 
қағаздар жасау, сақтау, алып ӛту н м с ӛткізу (231 бап), Жалған тӛл м 
карточкалары м н ӛзг д тӛл м жән с п айырысу құжаттарын жасау н м с
ӛткізу (232 бап) 
3).Қаржылық қызм т саласындағы қылмыстар: Акцизд л тiн тауарларды 
акциздiк маркаларм н жән (н м с ) с пк алу-бақылау маркаларым н
таңбалаудың тәртiбi м н қағидаларын бұзу, акциздiк маркаларды жән

44 
(н м с ) с пк алу-бақылау маркаларын қолдан жасау жән пайдалану ҚК-тің 
233 бабы), Экономикалық контрабанда (234-бап), Ұлттық жән ш т л 
валютасындағы қаражатты ш т лд н қайтармау (235-бап),К д ндік тӛл мд р 
м н алымдарды тӛл уд н жалтару (236-бап), Оңалту жән банкроттық к зінд гі 
құқыққа сыйымсыз әр к тт р (237 бап).,Әд йi банкроттық б ру (238-бап), 
Тӛл м қабiл тсiздiгiн д йiн ж ткiзу (239-бап), Жалған банкроттық (240-бап), 
Қазақстан Р спубликасының бухгалт рлiк с пп н қаржылық с птiлiк туралы 
заңнамасын бұзу (241 бап) Банк оп рациялары туралы кӛрiн у жалған 
мәлiм тт р ұсыну (ҚК-тің 242 бабы); Банктiң ақшасын заңсыз пайдалану (243 
бап) 
4).Экономикалық қызм т саласындағы басқа да қылмыстар: Азаматтың 
салық жән (н м с ) бюдж тк тӛл н тiн басқа да мiнд ттi тӛл мд рдi 
тӛл уд н жалтаруы (244-бап.).,Ұйымдарға салынатын салықты жән (н м с )
бюдж тк тӛл н тiн басқа да мiнд ттi тӛл мд рдi тӛл уд н жалтару (245-бап). 
Салық тӛл ушiнiң салық б р ш гi с бін билiк ту ш кт лг н мүлiкк қатысты 
заңсыз әр к тт р (246бап)., Заңсыз сыйақы алу (247-бап). Мәмiл жасауға 
н м с оны жасаудан бас тартуға мәжбүрл у (248-бап). Р йд рлiк (249-бап). 
2.2.Ақша–н си саласындағы қылмыстық құқықбұзушылықтар 
Кр дитті заңсыз алу н м с бюдж ттік кр дитті мақсатсыз пайдалану (219-
бап). Н си д г німіз банк н н си лік ұйымдардың қарыз алушы тұлғаларға 
б р тін ақшалай қаражаттары. Ақша қаражаты-осы қылмыстық құқық 
бұзушылықтың заты болып табылады. Қылмыстық құқық бұзушылықтың 
тік л й объ ктісі- банктік н м с басқадай н си лік ұйымдардың н си лік 
қызм тін р тт йтін қоғамдық қатынастар. 
Объ ктивтік жағынан қылмыстық құқық бұзушылық іс-әр к т, қылмыстық 
құқық бұзушылықтың зардабын жән олардың арасындағы с б пті 
байланыстан тұрады. Заңнамада кр дитті заңсыз алу н м с бюдж ттік кр дитті 
мақсатсыз пайдаланудың тӛм нд гід й нысандары кӛрс тіл г н: н си алу; 
н си ні ж ңілдік шарттарым н алу. 
Бұл қылмыстық құқық бұзушылықта ж к кәсіпк р н м с ұйым ж т кшісі 
н си алуды н м с н си ні ж ңілдікп н алуды осы қылмыстық құқық 
бұзушылық құрамында кӛрс тілг н тәсілд рді-ж к кәсіпк рдің н м с
ұйымның шаруашылық жағдайы, қаржылық жай-күйі н м с к пілдік мүлкі 
туралы н м с н си нің, д м у-қаржының, н си л удің ж ңілдікті шарттарына 
арналған л улі мәні бар ӛзг д мән-жайлар туралы жалған мәлім тт рді 
банкк н м с ӛзг д н си б руші м к м г б ру туралы, сол сияқты 
н си л уді, д м уқаржы б руді тоқтатуға, ж ңілдікт рді жоюға н бӛлінг н 

45 
н си м н д м уқаржы мӛлш рін ш кт уг әк п соғатын мән-жайлардың пайда 
болуы туралы ақпаратты банкк , ӛзг н си б рушіг хабарламай әр к тт рін 
заңсыз түрд жүз г асырады.
Бұл қылмыстық құқық бұзушылықтың жасалу тәсілі кӛрін у жалған 
мәлім тт р нгізілг н р сми құжаттарды заңсыз пайдалану. Қылмыстық құқық 
бұзушылық заңда кӛрс тілг н зардап-ірі кӛл мд к лтірілс ғана аяқталған д п 
танылады. 
Субъ ктивтік 
жағынан 
қылмыстық 
құқық 
бұзушылық 
тік л й 
қасақаналықп н жүз г асырылады. Қылмыстық құқық бұзушылықтың 
субъ ктісі-арнайы субъ кт, яғни ж к кәсіпк р н м с ұйым ж т кшісі. 
М мл к ттік мақсатты н си ні н м мл к т к пілдігім н б рілг н н си ні 
тік л й мақсатқа пайдаланбау, г р осы іс-әр к т азаматқа, ұйымға н
м мл к тк ірі кӛл мд зиян к лтірс , ол қылмыстық құқық бұзушылық 
құрамының ауырлататын б лгісі болып с пт л ді.
М мл к ттік мақсатты н си д п ҚР Ұлттық банкі арқылы б лгілі бір 
мақсатқа пайдалануға (тұрғын үй құрылысы, ф рм рлік шаруашылықты 
дамыту, ӛн ркәсіп объ ктіл рін салу) б ріл тін ақша қаражаттары танылады.
Н си л рді тік л й мақсатқа пайдаланбау бұл-мақсатты н си ні н
м мл к т к пілдігім н б рілг н н си ні мінд тт м д кӛрс тілг н мақсатқа сай 
пайдаланбау. Н си ні мақсатқа сай пайдаланбау салдарынан азаматқа, ұйымға 
н м мл к тк ірі кӛл мд зардап к лтірс -ол қылмыстық құқық бұзушылық 
құрамының ауырлататын түрін жатады.
[19, 142-143бб].
Эмит нттің эмиссиялық бағалы қағаздар шығару тәртiбiн бұзуы 224-бап. 
Ғалымдардың з ртт у қорытындыларына сәйк с, бағалы қағаздар нарығындағы 
қиянаттың табиғаты, құқық бұзушылардың сипаттамасы, сондай-ақ құқықтық 
р тт у үшін қолданылатын әкімшілік жауаптылықтың салдары бұл қаржылық-
ұйымдастыру саласындағы құқық бұзушылықтарм н нағыз күр с құралы бола 
алмай отыр.
Бұл ӛз кті мәс л ні ш шудің бірд н-бір жолы бағалы қағаздар 
нарығындағы қылмыстық құқық бұзушылықтар үшін құқықтық жауаптылық 
түрл рін к ң йту болып табылады. 
Осыған сәйк с қазіргі қолданыстағы Қылмыстық заңнамада бірн ш
нормалар қарастырылған: 224-бап- Эмит нттің эмиссиялық бағалы қағаздар 
шығару тәртiбiн бұзуы; 225-бап -Бағалы қағаздар эмит нтi лауазымды 
адамының ақпарат б рм уi н кӛрiн у жалған мәлiм тт р б руi; 226-бап- 
Бағалы қағаздарды ұстаушылар тiзiлiмiн кӛрiн у жалған мәлiм тт р нгiзу; 
227-бап.Бағалы қағаздар нарығы кәсiби қатысушыларыныңкӛрiн у жалған 
мәлiм тт р б руi; 228- бап – Бағалы қағаздарм н оп рациялар жүргiзу
қағидаларын бұзу, 231-бап – Жалған ақша н м с бағалы қағаздар жасау,
сақтау, алып ӛту н м с ӛткізу.

46 
Қылмыстың объ ктісі – қылмыс құрамының маңызды эл м нті: ол оның 
әл ум ттік мәнін, қылмыстың ауырлығының дәр ж сі м н сипаттамасын 
анықтайды. Әр к ттің объ ктісі маңызды, құнды болған сайын, оған қатысты 
жасалған қылмыстық әр к тт қоғамға қауіптір к болып танылады. Қылмыстың 
тік л й объ ктісі – бағалы қағаздарды шығару (эмиссия) тәртібін р тт йтін 
қоғамдық қатынастар. 
Мұнда бағалы қағаздар эмиссиясындағы әр к тт инв сторлардың 
пайдасына зиянын к лтіріп қана қоймай, эмит нтт рдің ӛзін д үлк н қауіп 
тудырады, с б бі бағалы қағаз нарығының б д лі, атқарылатын қызм тт рінің 
нәтиж лі, ж місті болғаны эмит нт жән басқа да субъ ктіл р үшін д ӛт
маңызды.
Қарастырылған қылмыстардың объ ктісі қор нарығында қалыптасқан 
қатынастар, эмит нтт р, инв сторлар, акцион рл рдің, бағалы қағаздар 
нарығына қатысушы басқа да тұлғалардың құқықтары м н заңды мүдд л рі 
болып табылады.
Соным н, эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару тәртібін бұзудың тік л й 
объ ктісі бағалы қағаздарды шығару үрдісінд гі нақты қоғамдық қатынастарға 
түсушіл рдің қылмыстық заңм н қорғалынатын мүдд л рі болып табылады.
Қарастырылып отырған қылмыстың н гізгі заты – бағалы қағаздар. Бағалы 
қағаздардың экономикалық мазмұны м н маңызына түсінік б р отырып қана 
бағалы қағаздар айналымы м н қабылданған шығару тәртібін бұзатын 
қылмыстардың заты м н объ ктісінің мәні мәс л сі нақтыланады.
Бағалы қағаздың әрбір уі қаржылық құралдарға жатқызуға болатын б лгілі 
бір түрл рг и : акциялар, облигациялар, банктік с ртификаттар, фьюч рст р, 
опциондар, варанттар, ш т л ч кт рі м н в кс льд рі, т.б. Оның б лгіл рін тән 
жарғылықты анықталған бағалы қағаздар нысандарына құжатты жән
құжатсыз, қарызды жән үл сті, талап т тін жән талап тп йтін м мл к ттік 
тірк ул р; м мл к ттік, ж к тұлғалардың бағалы қағаздары, коорпоративті, 
пайызды, пайызсыз, нарықтық жән нарықтық м с құжаттар жатады. 
Бағалы қағаздарды үш топқа бӛлін ді: 
-бірінші топ- бұл инв стициялық бағалы қағаздар: акциялар, облигациялар, 
д позиттік жән жинақ с ртификаттары кір ді. 
- кінші топ – бұл комм рциялық бағалы қағаздар: ш т л в кс лі, ч гі, 
ұсынушыға д г н банктік жинақ кітапшасы. Комм рциялық бағалы қағаздар 
жазбаша түрд жасалып жән құжатты жасаған, шығарған тұлғаның қолын 
қоюым н заңдастырылады.
-бағалы қағаздардың үшінші тобын м мл к ттік бағалы қағаздар құрайды, 
атап айтқанда, м мл к ттік облигациялар. М мл к ттік бағалы қағаздар 
инв стициялық бағалы қағаздарға ұқсас, бірақ соңғысым н аз тәу лділікк
барум н р кш л н ді. 

47 
Эмиссиялық бағалы қағаздар - эмиссия ш гінд бірт кт с б лгіл рг жән
р квизитт рг и болатын, осы эмиссияға арналған бірыңғай р ж л р н гізінд
орналыстырылатын жән айналысқа түс тін бағалы қағаздар. Олар құжатсыз 
нысанда шығады.
М ншік нысанына қарай эмиссиялық бағалы қағаздар: м мл к ттік жән
м мл к ттік м с эмиссиялық бағалы қағаздар болып кіг бӛлін ді. 
М мл к ттік м с эмиссиялық бағалы қағаздар- м мл к ттік эмиссиялық 
бағалы қағаздар болып табылмайтын акциялар, облигациялар жән ӛзг д
эмиссиялық бағалы қағаздар. 
М мл к ттік эмиссиялық бағалы қағаз- қарыз алушы Қазақстан 
Р спубликасының Үкім ті н м с Қазақстан Р спубликасының Ұлттық Банкі 
болатын қарызға қатысы жӛнін н ұстаушының құқықтарын куәландыратын 
эмиссиялық бағалы қағаз.
Ш т лдік м мл к ттік эмиссиялық бағалы қағаз - қарыз алушы ш т 
м мл к ттің Үкім ті болатын қарызға қатысты ұстаушының құқықтарын 
куәландыратын эмиссиялық бағалы қағаз н м с ш т м мл к ттің заңнамасына 
сәйк с м мл к ттік бағалы қағаздарға жатқызылған ӛзг д бағалы қағаздар. 
Қылмыстың к л сі бір заты ол- эмиссиялық бағалы қағаздар шығарылымы 
просп ктісі. 
Эмиссиялық бағалы қағаздар шығарылымы просп ктісі- эмит нт, оның 
қаржылық жай-күйі, сатылады д п болжанатын эмиссиялық бағалы қағаздар, 
шығарылымның кӛл мі, шығарылымдағы бағалы қағаздардың саны, олардың 
шығарылымы, орналастырылуы, айналыста болуы, дивид ндт р (сыйақы) 
тӛл у, ӛт у рәсімі м н тәртібі туралы мәлім тт р жән инв стордың бағалы 
қағаздар сатып алу туралы ш шімін ықпал туі мүмкін басқа да ақпараттар бар 
құжаттар. 
Қылмыстық заңнамада қарастырылған қылмыс затының тағы бір түрі- 
бағалы қағаздарды шығару м н орналастырудың қорытындысы жайлы с п. Ол 
эмит нттің - мінд тті түрд дайындап, қадағалау м н бақылау инстанцияларына 
ұсынатын құжаты.
Эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару тәртібін бұзу жӛнінд гі 
қылмыстың объ ктивтік жағын кӛрін у жалған ақпарат бар эмиссия 
просп ктісін б кіту жән бағалы қағаздарды шығару жӛнінд гі кӛрін у жалған 
с пті б кіту түрінд гі әр к тт р құрайды. 
Эмит нт бағалы қағаздарды эмиссиялау барысында:
-бағалы қағаздарды шығару туралы ш шім қабылдайды, эмиссия 
просп ктісін құрастырып, оны уәкіл тті басқару органдарым н б кіт ді,
-эмиссиялық бағалы қағаздар шығару м н эмиссия просп ктісін уәкіл тті 
органм н м мл к ттік тізілімг нгізу үшін (т к м мл к ттік м с бағалы 
қағаздарды м мл к ттiк тiрк уд н ӛткіз ді) тиісті құжаттар тапсырады; 

48 
-шығарылған бағалы қағаздарды орналастырады, бағалы қағаздарды 
орналастыру қорытындысы туралы с пті уәкіл тті органға тапсырады.
Қылмыстық заңнамада эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару тәртібін 
бұзу туралы осы жоғарыда топтастырылып кӛрс тілг н (адымды қадамдар) 
әр к тт рг қатысты кӛрс тілг н.
Бірақ, эмит нттің эмиссиялау шараларын ұйымдастыру үшін кәсіпқой 
анд ррайт рл рм н к лісімг к луі н анд ррайт рдің эмит нттің мүдд сін
басқа субъ ктіл рм н шарт жасауы, эмит нттің м мл к ттік органдарға, 
инв сторларға, бағалы қағаздарды ұстаушыларға бағалы қағаздарды шығару 
жӛнінд хабарлауы, тиісті ақпараттарды б ру, эмит нттiң Қазақстан 
Р спубликасының заңдарында б лгiл нг н тәртiпп н жариялануға тиiс бағалы 
қағаздар рыногындағы қызм ті туралы ақпаратты бұқаралық ақпарат 
құралдарында жариялауы т.б. әр к тт р жүз г асырылады.
Эмиссиялау проц сі ауқымды әр к тт рд н тұрады жән оларды жүз г
асыру барысында да заңбұзушылықтар жиі орын алады.Мысалы, Қазақстан 
Р спубликасы Қылмыстық заңнамасының 225 бабындағы м мл к ттік 
органдарға жән бағалы қағаздарды ұстаушыларға бағалы қағаздар эмит нті 
лауазымды адамының ақпарат б рм г ні н кӛрін у жалған мәлім тт р б ру 
қылмыстық әр к ті бағалы қағаздарды эмиссиялау к зінд д к зд с ді. Д м к, 
бұл іс-әр к т т эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару тәртібін бұзғандық 
болып с пт л ді.
Кӛрін у с німсіз ақпаратты бағалы қағаздардың эмиссиясы просп ктісін
нгізу д п құжаттағы кӛрс тілуі мінд тті пункт рдің к з к лг н бір уін жалған 
н м с толық м с ақпараттарды қосуды айтады.
Жалған ақпарат д г німіз - пот нциалдық инв сторлардың мүдд сін
қатысты эмит нт іст рінің нақты жай-күйін байланысты бұрмаланған, нақты 
м с н м с толық м с мәлім тт р.
Кӛрін у жалған ақпарат бар эмиссия просп ктісін б кіту - ҚР ҚК 226-
бабында қарастырылған қылмыстық әр к ттің бірінші түрі. Бұл р сми құжатқа 
жалғандық жасаудың бір кӛрінісі болып табылады. Бұл әр к тті эмит нт 
ақпараттың кӛрін у с німсіз к ндігін жән оны б лгілі бір зардапқа әк ліп 
соғатынын біл тұра эмиссия просп ктісін нгізіп, б кіт ді. 
Жоғарыда к лтірілг н қылмыстық құқық бұзушылықтарды іс-тәжірби д
қарау, бағалы қағаздар нарығындағы қылмыстық норманы қолдану барысында 
бағалы қағаздарды шығаруға байланысты экономикалық-құқықтық санаттағы 
түсінікт рг қылмыстық құқықтық баға б ру к зінд қиыншылықтар жиі 
ұшырасып отырады.
«Б кіту» 
т рминінің 
мазмұнына 
байланысты 
мәс л л нің 
туындайтындығын қылмыстық құқықтық әд би тт ғалымдар басты назарға 
алған, ӛйтк ні «Бағалы қағаздар рыногы туралы» Заңда эмиссия просп ктісін 
б кіту ұғымы туралы шқандай түсінінік б рілм г н.
[20].

49 
Б кіту проц дурасы - эмит нт ұжымының басқару органының қызм ті. 
Эмиссия просп ктісін б кіту туралы ш шім қабылдау- бұл мәс л ні алқалы 
түрд талқылау, дауысқа салу. Бұл ш шім қабылдау қорытындысы хаттамам н 
рәсімд ліп, эмит нттің лауазымды адамына қол қоюға б ріл ді. Мұндай 
сипаттағы ш шімд рді қабылдауға қатысатын адамдардың тізімі нақты 
ұжымның құрылтай құжаттарында кӛрс тіл ді. 
Эмит нттің басқару органы эмиссия просп ктісінд гі, басқа да құжаттағы 
мәлім тт рдің толықтығына жән с німділігін құрылтай құжаттарына сәйк с 
жауапты бола отырып, оның эмиссия просп ктісін растауы аталған құжатты 
б кітуі болып с пт л ді.
Эмиссиялау үрдісінд эмиссия просп ктісін ӛз д ңг йінд б кітк нн н, 
яғни эмит нттің уәкіл тті басқару органы тұлғасының қолым н расталған соң, 
оны эмиссиялық бағалы қағаздар шығару туралы құжаттардың тізімі қатарында 
мінд тті түрд м мл к ттік тірк у органына бағалы қағаздарды шығаруды 
тірк у үшін тапсырады, ал бұл ӛз к з гінд рынокта күмәнді с рікт ст рдің 
болуына мүмкіндігін қарай т ж у қояды.
Ұжым-эмит нт бағалы қағаздарды шығаруды м мл к ттік тірк у үшін 
мына құжаттарды тапсырады: м мл к ттік тірк уг ӛтініш; эмит нт анк тасы; 
эмит нттің м мл к ттік тірк уін растайтын құжат кӛшірм сі; бағалы 
қағаздарды шығару (қосымша шығару) туралы ш шім; қаржы қорын 
тӛл г ндігі туралы эмит нттің анықтамасы; бағалы қағаздарды шығару туралы 
ш шім м н эмиссия просп ктісінің кӛшірм сі; эмит нттің құрылтай 
құжаттарының кӛшірм сі жән басқа да осы әр к тк қатысты құжаттар.
М мл к ттік тірк у үшін б ріл тін құжаттар жазбаша нысанда, н
эл ктронды нысанда болуы мүмкін. Жазбаша күйд тапсырған жағдайда р ттік 
нӛм рі қойылады, тігіл ді, тігісін эмит нттің мӛрі басылады, эмит нттің 
уәкіл тті тұлғасының қолым н расталады. Аталған құжаттар бағалы қағаздарды 
шығару туралы ш шім б кітк нн н бастап 3 ай, ал эмиссия просп ктісі 
б кітілг н күнн н к йін 1 айда тірк у органына тапсырылуы к р к.
Қылмыстық заң нормасының мазмұнына жүгінс к, кӛрін у с німсіз 
ақпараты бар эмиссия просп ктісін б кіту жӛнінд гі қылмыстық факт 
анықталған жағдайда, эмит нт эмиссия просп ктісін с німсіз мәлім т 
жазылған құжатты нгіз отырып, оны б кітк ні үшін, ал ӛкіл тті орган оған 
қатысты м мл к ттік тірк уді жүз г асырғаны үшін жауап б р ді. 
Заң шығарушы мұнда ірі залалдың орын алуына қарамастан, әр к ттің 
қауіптілігін кӛрін у жалған мәлім ті бар ақпаратты эмиссия просп ктісін, 
с пті б кіту жӛнінд гі қылмыс фактісім н ӛлш йді. 
Бағалы қағаздарды шығару жӛнінд гі кӛрін у жалған с пті б кіту -
эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару тәртібін бұзу қылмыстық құқық 
бұзушылық жасау әр к тінің кінші түрі.

50 
Кӛрін у с німсіз с п жалған құжаттың бір түрі, онда бағалы қағаз 
шығарудың кӛл мі, эмиссияланған бағалы қағаздарды шығарудың саны; 
оларды орналастыру м рзімінің басталуы жән аяқталуы; бағалы қағаздардың 
бағасы жән оны тӛл у тәртібі; эмиссияланған бағалы қағаздардан алынатын 
табыс; эмиссияланған бағалы қағаздарды тірк уді жүз г асыратын органның 
атауы туралы кӛрін у с німсіз мәлім тт рі бар құжаттар әд йі б кітіл ді. 
Бағалы қағаздарды ұйымдастырушылар үшiн ақпаратты эмит нт бағалы 
қағаздарды ұстаушылар тiзiлiмд рiнiң жүй сiн жүргiзудi жүз г асыратын 
тiрк ушi арқылы таратуды жүз г асыруға құқылы. 
М мл к ттік тірк уд н ӛтп г н эмиссиялық бағалы қағаздарды 
орналастыру. Бағалы қағаздарды бастапқы бағалы қағаздар нарығында сату - 
эмит нттің бұрын қайталама бағалы қағаздар нарығында ӛзі сатып алған 
эмиссиялық бағалы қағаздарын бұдан әрі орналастыруын қоспағанда, 
эмит нттің (анд ррайт рдің н м с эмиссиялық консорциумның) жарияланған 
эмиссиялық бағалы қағаздарды орналастыруы болып табылады.
Н гізін н, эмиссиялық бағалы қағаздарды орналастыру әр к ті 
қорытындылау с п түрінд рәсімд ліп, м мл к ттік тірк у үшін уәкіл тті 
органына тапсырылады. М мл к ттік тірк уд н ӛтп г н бағалы қағаздарды 
қолданысқа шығаруға тыйым салынған, сондықтанда бағалы қағаздарды 
м мл к ттік тірк уд н ӛткізб у эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару тәртібін 
сақтамау болып табылады.
Қылмыстың субъ ктивтік жағы- бұл қоғамдық қауіпті әр к тті жасауға 
тұлғаның ішкі психологиялық қатынасын кӛрс т тін б лгіл рдің жиынтығы 
жән ол тік л й қасақаналықп н жасалады.
Қылмыстық заңнаманың 224-бабында қылмыстың субъ ктісі - арнайы-
кӛрн у жалған ақпаратқамтылған эмиссия просп ктісін б кітк н ұйым - 
эмит нт басшылары н м с уәкіл тті органның бағалы қағаздар шығару 
жӛнінд гі кӛрін у жалған с пті б кітк н лауазымды тұлғасы. 
Эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару тәртібін бірн ш р т бұзу, ірі, аса 
ірі мӛлш рд зардап к лтірудің қоғамға қауіптілігі қылмыстық заңнамада нақты 
қарастырылмаған, ӛйтк ні, аталған жағдайлардың заңнамада ск рілуінің 
қылмыстылықтың алдын алуда маңызы зор. Бұл шара ск руді қаж т т тін 
жағдай р тінд қылмыстық норманың саралаушы бабында нақтылануы тиіс.
Құрылысы жағынан бұл қылмыс формальдық құрамды қылмыс болып 
табылады. Қылмыс объ ктивтік жақтың б лгіл рінд кӛрс тілг н балама 
әр к тт рдің к з к лг н уақыттан бастап, яғни кӛрін у жалған ақпарат бар 
эмиссия просп ктісі, н бағалы қағаздар шығару жӛнінд гі кӛрін у жалған с п 
б кітілг н к зд н бастап аяқталған болып с пт л ді. 
Бағалы қағаздар эмит нтi лауазымды адамының ақпарат б рм уi н
кӛрiн у жалған мәлiм тт р б руi (ҚР ҚК 225-бабы). Мүліктік пайда табу 
мақсатында бағалы қағаздар эмит нті лауазымды адамының м мл к ттік 

51 
органдарға жән бағалы қағаздарды ұстаушыларға ақпарат б рм уінің н
кӛрін у жалған мәлім тт р б руінің нәтиж сінд бағалы қағаздарды 
ұстаушыларға н м с эмит нтк ірі зардап алып к лг ні үшін Қылмыстық 
заңнамада қылмыстық жауаптылық қарастырылған. 
Бағалы қағаздар эмит нті лауазымды адамның ақпарат б рм уі н кӛрін у 
жалған мәлім тт р б рудің қоғамға қауіптілігі ӛт зор, ӛйтк ні ол л 
экономикасына л улі зардаптар алып к л ді. 
Қылмыстық құқық бұзушылық заты - бағалы қағаздар.
Бағалы қағаздар эмит нті лауазымды адамның ақпарат б рм уі н кӛрін у 
жалған мәлім тт р б ру жӛнінд гі қылмыстың ж к қылмыстық норма р тінд
саралануының бір н гізі: 
-оның қоғамға қауіптілігінің дәр ж сінд ,
-ал кіншід н жалған ақпараттың тапсыруым н,
-үшіншід н қылмыс субъ ктісі м н зардап к лтір тін тұлғалардың 
р кш лігін байланысты болғандықтан, қылмыс затын маңызды мәлім т д п 
қарап, онда қандай ақпарат болғандығын анықтаған дұрыс[21, 143б]. 
Бағалы қағаздар эмит нті лауазымды адамы бағалы қағаздардың түрі, 
саны, эмит нттің атауы м н м к н-жайы, сондай-ақ бағалы қағаздарды ұстаушы 
м н эмит нттің ж к шотындағы с п, мәміл л р жән бағалы қағаздарм н 
басқа да оп рациялар туралы ақпараттар қылмыс заты р тінд қарастырылуы 
тиіс. 
Эмит нттің м мл к ттік органдар м н бағалы қағаздарды ұстаушыларға 
жоғарыда к лтірілг н жағдайларда ғана ақпарат б руд н жалтарды д п танылуы 
мүмкін. 
Қылмыстың объ ктивті жағы:
-м мл к ттік органдар м н бағалы қағаздарды ұстаушыларға бағалы 
қағаздар эмит нті лауазымды адамының ақпарат б рм уі, 
-бағалы қағаздар эмит нті лауазымды адамының кӛрін у жалған ақпарат 
б руі; 
-бағалы қағаздарды ұстаушыларға н м с эмит нтк ірі зардап алып к луі; 
-жоғарыда аталған әр к т п н туындаған зардап арасында с б пті 
байланыстың болуы. 
Эмит нттің ақпарат б руд н жалтару әр к тт рі арнайы мінд т болып 
жүкт лінг н тиісті ақпаратты б рм уі н м с кӛрін у жалған ақпарат б руді 
қамтиды.
М мл к ттік органдар м н бағалы қағаздарды ұстаушыларға бағалы 
қағаздар эмит нті лауазымды адамының ақпарат б рм уі - қылмыстың 
объ ктивті жағын құрайтын алғашқы іс-әр к ттің бір түрі р тінд
қарастырылады. Эмит нттің ақпарат б руі нормативтік актім н н анықталған, 
ол эмит нт үшін бағалы қағаз нарығындағы мінд тті шарт болып табылады.

52 
Бұл шартты қасақана орындамау эмит нттің жалтаруы болып табылады. 
Сондай-ақ м мл к ттік органдар м н бағалы қағаздарды ұстаушыларға бағалы 
қағаздар эмит нті лауазымды адамының ақпарат б рм уі нақты орын алған 
жағдайда ғана қылмыстық әр к тсіздік болып саналады. 
Бағалы қағаздар эмит нті лауазымды адамының кӛрін у жалған ақпарат 
б руі- қылмыстық іс-әр к ттің кінші түрі. Бұл әр к т бағалы қағаздар 
нарығында жиі к зд с тін құбылыстардың бірін айналған. Тірк у жән
бақылау үшін тапсырылған құжаттар әруақытта толық жән нақты, барлық 
уақытта бірд й талапқа сай бола б рм йді.
Ал, м мл к ттік органдар м н бағалы қағаздарды ұстаушылар, н
инв стордың ӛзд рі бұл мәлім тт рдің толықтығы м н нақтылығын барлық 
жағдайда қамтамасыз ту мүмкіндігін и бола алмайды. Сондықтан да аталған 
әр к тт рд н ірі зардаптардың орын алуының алдын алу мақсатында 
қылмыстық құқықтық м ханизмд рді араластыру қаж ттілігі туындаған.
Қылмыс субъ ктісі- лауазымды тұлға, яғни, лауазымды тұлғаның мінд тті 
түрд м мл к ттік қызм тші болуы шарт. Ал, эмит нт – эмиссиялық бағалы 
қағаздарды шығарушы заңды тұлға, барлық жағдайда оның ӛкілінің 
м мл к ттік қызм тші болуы мүмкін м с, ол т к м мл к ттік бағалы 
қағаздарға ғана қатысты.
Қылмыстың субъ ктивтік жағы -тік л й қасаналық. Тұлға мүліктік пайда 
табу мақсатында ӛз іс-әр к тінің қоғамға қауіптілік сипатын с зін ді, нақты 
айтқанда, эмит нттің н м с бағалы қағаздарды ұстаушылардың с п шотында 
болған бағалы қағаздар туралы ақпаратты б рм йді н м с кӛрін у жалған 
мәлім тт рді ұсынады да, одан ірі кӛл мд зардаптың к л тіндігін біл ді жән
осы зардаптардың болуын тіл йді. Мүліктік пайда табу - кӛрс тілг н 
қылмыстың мақсаты болып табылады. 
Қылмыс құрамы – мат риалдық. Мүліктік пайда табу мақсатында бағалы 
қағаздар эмит нті лауазымды адамының м мл к ттік органдарға жән бағалы 
қағаздарды ұстаушыларға ақпарат б рм уі н кӛрін у жалған мәлім тт р б руі 
нәтиж сінд бағалы қағаздарды ұстаушыларға н м с эмит нтк ірі зардап 
алып к лг н жағдайда ғана қылмыстық іс-әр к т аяқталған болып табылады.
Аталған іс-әр к тт р үшін қылмыстық жауаптылық т к ірі мӛлш рд
зардап орын алған жағдайда ғана туындайды.
Бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімін кӛрін у жалған мәлім тт р 
нгізу (ҚР ҚК 226-бабы). Қылмыстық заңнамада бағалы қағазды ұстаушылар 
тізілімін осы бағалы қағаздарға д г н құқықтың басқа адамға ауысуына әк п 
соғатын кӛрін у жалған мәлім тт р нгізг ні үшін жауаптылық б лгіл нг н. 
Бағалы қағаздарды ұстаушылар тiзiлiмд рiнiң жүй сiн жүргiзу тiрк ушi 
эмит нтп н жасалған шарттың н гізінд жүз г асырылады. Бағалы қағаздарды 
ұстаушылар тiзiлiмд рiнiң жүй сi эмиссиялық бағалы қағаздарға қатысты 

53 
мiнд ттi түрд жүргiзіл ді жән ол бағалы қағаздарды ұстаушылар туралы 
мәлiм тт р бағалы қағаздарды ұстаушылар тiзiлiмд рiнiң жүй сiн нгiзiл ді.
Тірк ушінің лиц нзияның қолданылуы тоқтатыла тұрған н м с одан 
айырылған жағдайларда уәкіл тті орган бағалы қағаздарды ұстаушылардың 
тізілімі жүй сін жүргізу жӛнінд эмит нт жаңа шарт жасасқан тірк ушіг
оларды к йінн н б ру үшін бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізілімі жүй сін 
құрайтын д р кт рдің р з рвтік кӛшірм л рін алып қоя алады. 
Қылмыстың тік л й объ ктісі бағалы қағаздарды ұстаушылар тізімін 
р тт йтін қоғамдық қатынастар, ал қосымша объ ктісі бағалы қағаздарды 
ұстаушылардың м ншігі.
Бағалы қағаздарды ұстаушылардың тiзiлiмд рi жүй сiн кӛрін у жалған 
мәлім тт рдің нгізілуі бағалы қағаздарға құқықтардың ауысуына ғана әк ліп 
соқтырмайды, соным н қатар бағалы қағаздарды ұстаушылардың м ншігін д
қол сұғады. 
Сондықтан да аталған қылмыстың тік л й объ ктісі бағалы қағаздарды 
ұстаушылардың тiзiлiмд рiн жүй л уг байланысты туындайтын қатынастарда 
бағалы қағаздарды ұстаушының, соным н қатар м мл к ттің экономикалық 
мүдд л рі д болып табылады. 
Қылмыстың заты-бағалы қағаздар ұстауға құқық б р тін құжат. Соным н 
қатар, к йбір заңг рл рдің пікірл рі бойынша қылмыс заты р тінд бағалы 
қағаздарды ұстаушылардың тiзiлiмд рi жүй сiн нгізілг н кӛрін у жалған 
мәлім тт р танылуы к р к.
Қылмыстың объ ктивтік жағы бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімін
кӛрін у жалған мәлім т нгізу түрінд гі б лс нді әр к тт н, бағалы қағаздарға 
д г н құқықтың басқа адамға ауысуы сияқты қоғамға қауіпті зардаптарм н, 
сондай-ақ осы әр к тт р м н к лтірілг н зардаптардың арасындағы с б пті 
байланыстан тұрады [22,87-88б].
Қылмыск рдің кӛрін у жалған мәлім тті тізілімг нгізуі бағалы қағаздарға 
д г н құқықтың басқа адамға ауысуына әк ліп соғады. Бағалы қағазды ұстаушы 
бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімін - эмит нт, эмиссиялық бағалы 
қағаздар жән оларды ұстаушылар туралы, сондай-ақ уәкіл тті органның 
нормативтік құқықтық актісін сәйк с ӛзг д жалған кӛрін у мәлім тт р 
нгізіл ді.
Бағалы қағаздарды ұстаушылар тізілімін кӛрн у жалған мәлім тт р нгізу 
қылмысының субь ктивтік жағы-тік л й қасақаналық.
Қылмыстың субъ ктісі – 16-ға толған, сі дұрыс тұлға.
Бұл қылмыс үшін арнайы субь кті- тірк уші мінд тін орындайтын 
ұйымның басшылары н осы тірк уді жүз г асыра алатын банктік м к м нің 
лауазымды тұлғасы.

54 
Бағалы қағаздар нарығы кәсіби қатысушыларының кӛрін у жалған 
мәлім тт р б руі (ҚР ҚК 227-бабы). Бағалы қағаздар нарығының кәсіби 
қатысушысы- ӛз қызм тін бағалы қағаздар нарығында лиц нзия н гізінд н
заңнамалық актіл рг сәйк с жүз г асыратын жән акцион рлік қоғамның 
ұйымдастырушылық-құқықтық нысанында жұмыс іст йтін (кли нтт рдің 
с бін жүргізу құқығын б рм ст н брок рді жән (н м с ) дил рді, тірк ушіні, 
трансф р-аг нтті қоспағанда) лауазымды тұлға. 
Бұл қылмыс құрамы бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызм тті жән
бағалы қағаздар эмит нті м н нарықтың кәсіби қатысушысын м мл к ттік 
бақылауды атқару арқылы жүз г асырылатын инв стордың заңды мүдд л рі 
м н құқықтарын қорғауды тиісті жән тиімді дәр ж д қамтамасыз ту 
мақсатында қарастырылған.
Аталған қылмыстың қоғамға қауіптілігі соншалық, ол т к ж к тұлғаға 
ғана м с, соным н қатар, ліміздің экономикасына да ірі кӛл мд зардап 
к лтір ді.
Қылмыстың субъ ктісі 16-ға толған, сі дұрыс, ӛзін бағалы қағаздар 
нарығында кәсіби қызм т түрл рін кӛрс т тін, арнайы рұқсаттары (лиц нзиясы) 
бар тұлғалар болып табылады.
Қылмыс тік л й қасақаналықп н жүз г асырылады. Қылмыстың 
объ ктісі-бағалы қағаздарм н жүргізіл тін оп рацияларды р тк к лтір тін 
қоғамдық қатынастар.
Бағалы қағаздарм н жүргізіл тін оп рациялар д г німіз азаматтық-
құқықтық мәміл л р (сату-сатып алу, айырбас, сыйға б ру, сақтау, к пілг б ру 
н м с с ніп басқару жән т.б.), сондай-ақ бағалы қағаздарға байланысты 
жасалынатын т хникалық сипаттағы басқа да әр к тт р болып табылады. 
Қылмыстың заты-бағалы қағаздар. 
Кәсіби қатысушыларм н кӛрс тілг н қызм тт р м мл к ттік бақылауды 
қаж т т ді. Заңға сәйк с, кәсіби қатысушы м мл к ттік органдарға жән
бағалы қағаздарды ұстаушыларға бағалы қағаздарм н жүргізг н қызм тт рі 
туралы мәлім тт р б руг мінд тті жол мәлім тт р түрл рі тӛм нд гід й: 
бағалы қағаздардың саны м н түрл рі, бағалы қағаздарм н жасалатын 
оп рациялары туралы мәлім тт р. 
Сондықтан да осы мәлім тт р бағалы қағаздар нарығы кәсіби 
қатысушыларының кӛрін у жалған мәлім тт р б рудің қылмыс заты болып 
табылады. 
Қылмыстың объ ктивтік жағы-әр к т арқылы жүз г асырылады, яғни, 
м мл к ттік органдарға (мұнда уәкіл тті орган жән басқа да м мл к ттік 
органдар) жән бағалы қағаздарды ұстаушыларға (м ншік и сі м н номиналды 
ұстаушы-кәсіби қатысушы) бағалы қағаздарм н жүргізілг н оп рациялар 
туралы кәсіби қатысушылардың кӛрін у жалған мәлім тт р б руі жән одан ірі 

55 
кӛл мд зардап к луі, сондай-ақ, қылмыстық әр к т п н зардаптың арасындағы 
с б пті байланыстың болуы.
Бағалы қағаздарм н оп рациялар жүргізу қағидаларын бұзу (ҚР ҚК 228-
бабы). 
Бағалы 
қағаздарм н 
жүргізіл тін 
оп рациялар, 
ол 
кәсіби 
қатысушыларм н жүз г асырылатын азаматтық мәміл л р жән басқа да осы 
тұрғыдағы заңды әр к тт р. 
Бағалы қағаздар нарығында кәсіби қатысушылардың кӛм гім н жүз г
асырылатын оп рациялар жасауда тӛм нд гід й заң бұзушылықтардың орын 
алуы мүмкін: уәкіл тті органның бағалы қағаздарм н жүргізіл тін 
оп рацияларға қатысты шығарылған актіл рін орындамау, бағалы қағаздар 
нарығындағы комм рциялық жән қызм ттік құпияны ашу; бағалы қағаздар 
нарығының қатысушыларының заңм н б лгіл нг н талаптарды бұзуы; 
инсайд рлік мәлім тті заңсыз қолдану; лиц нзиялау тәртібін бұзу; м мл к ттік 
тірк уг байланысты; бағалы қағаздарды ұстауға байланысты жӛнсіз іс-
қимылдар жасау; бағалы қағаздар нарығында айла-шарғы жасау; нақтылы 
ұстаушының заңм н б лгіл нг н тиымдарын жасауы; брок р м н дил рл рдің 
мәміл л р жасаудағы заңсыз әр к тт рі.
Объ ктивтік жағы-бағалы қағаздарм н оп рациялар жүргізу р ж л рін 
бұзу түрінд гі б лс нді әр к тт р.
Бағалы қағаздарм н оп рациялар жүргізу р ж сі кәсіби қатысушыларм н 
жүз г асырылатын азаматтық мәміл л рді жән басқа да заңды әр к тт рді 
толықтай қамтиды.
Олардың заңсыз (жарамсыз да) кли нтк қатысты тиімсіз мәміл л р 
жасауы (к лісім-шарт бойынша олардың мүдд л рін қорғайтын, н оларм н 
заңды қатынасқа түсс ), ӛзд рін жүкт лг н мінд тт рді дұрыс атқармауы, 
бағалы қағаздарм н оп рациялар жүргізу р ж сін сақтамау болып табылады.
Қылмыс құрамы бланк тті диспозицияға н гізд лг н. Сондықтан да 
қылмыс құрамын дұрыс анықтау үшін осы құрамға байланысты арнаулы 
зандарды, нормативтік актіл рді дұрыс басшылыққа алған жӛн. 
Қылмыстың заты-бағалы қағаздар,сондықтан да бағалы қағаздарм н 
оп рациялар жүргізу р ж л рін бұзудың қылмыс заты бағалы қағаздарм н 
байланысты оп рациялар жүргізудің р ж сі болуы к р к.
Қылмыстың 
тік л й 
объ ктісі-бағалы 
қағаздарм н 
жүргізіл тін 
оп рацияларды р тк к лтір тін қоғамдық қатынастар. Қылмыстың объ ктісін 
арнайы р ж м н б кітілг н бағалы қағаздарм н оп рацияларды жүргізуг
байланысты туындайтын қатынастарға түсуші эмит нттің, инв стордың, бағалы 
қағаздар нарығының басқа да қатысушыларының, м мл к ттің қылмыстық 
заңм н қорғалынатын экономикалық мүдд л рі д п қарастырған дұрыс. 
Қылмыстың субъ ктивтік жағы тік л й қасақаналық. Кінәлі ӛзінің 
қызм ттік ӛкіл ттілігін орай бағалы қағаздарм н байланысты оп рацияларды 

56 
жүргізу 
р ж л рін орындау мінд ті жүкт лг нін, олардың сақталмай 
жатқандығын с зін ді, ірі кӛл мд зардаптың туындайтындығын біл ді, бірақ, 
мат риалдық пайда табуды кӛзд й отырып, зардаптың тууын тіл йді. 
Қылмыстық іс-әр к тт р қасақаналықп н д , абайсыздықп н да 
жасалынады. Қылмыстың субъ ктісі- арнайы, 16-ға толған, сі дұрыс, ӛзін
бағалы қағаздарм н оп рациялар жүргізу мінд тт рі жүкт лг н лауазымды 
тұлға 
Жалған ақша м н н м с бағалы қағаздар жасау, сақтау, алып ӛту н м с
ӛткізу (ҚР ҚК 231-бабы). Жалған ақша бірлікт рі м н бағалы қағаздарды жасау, 
сақтау, н сату-құрамы жағынан күрд лі қылмыс. Бұл қылмыстың объ ктісі заң 
нормасына сәйк с, ақша жән н си жүй сі болып табылады.
Жалған ақша бірлікт рі м н бағалы қағаздарды жасау, сақтау, н сатудың 
заты- ақша бірлікт рі м н бағалы қағаздар. Қылмыстың затына тӛм нд гіл р 
жатқызылады: Қазақстан Р спубликасы Ұлттық банкінің 1, 5, 10, 20, 50, 100, 
200, 500, 1000, 2000, 5000, 10000,20000 т ңг лік банкноттары (Ұлттық Банк к з 
к лг н банкнотты шығара алады);қағаз ақша, алтын, күміс, н платинадан 
соғылған м талл мон талары (олардың б лгілі бір кӛл мі колл кция заты 
р тінд пайдаланады); бағалы қағаздар (м мл к ттік жән м мл к ттік м с) 
коносом нт, акция, облигация, заң актіл рінд н м с оларм н б лгіл нг н 
тәртіпп н шығарылған ҚР ұлттық валютасындағы басқа да бағалы қағаздар; 
ш т л валютасы- қазыналық бил т, банкнот, мон та түрінд гі ш т л 
м мл к тінд н м с м мл к тт р топтастығында заңды құралы болып 
табылатын ақша бірлікт рі; ш т л валюталары айналым қабіл ттілігін
байланысты 
ркін айналатын, жартылай айналатын жән айналымға 
түсп йтінд р болып бӛлін ді; ш т л валютасындағы бағалы қағаздар -тӛл м 
құралдары (ч к, в кс ль жән т.б.), қор құндылықтары (акция, облигация) жән
басқа да ш т л валютасындағы қарыз мінд тт м л р.
Жалған ақша бірлікт рі м н бағалы қағаздарды жасау. Жалған құжатты 
жасау туралы мәлім тт рді (мінд тті р квизитт р туралы) пайдаланып, қаж тті 
құралдарым н жалған ақша бірлікт рім н бағалы қағаздар құрастырылады, 
даярланады, яғни құжаттар заңсыз жолм н эмиссияланады.
Жалған ақша бірлікт рі м н бағалы қағаздарды сақтау. Қылмыс жасаушы 
тұлға жалған құжатты болашақта айналымға жіб руді кӛзд п, оны ӛзін б лгілі 
жағдайлы орында ұстай тұрады, и мд н ді. Бұл әр к т жалған ақша бірлікт рі 
м н бағалы қағаздарды жасаум н сату әр к тт рім н салыстырғанда онша 
қауіпті м с[23,162б].
Жалған ақша бірлікт рім н бағалы қағаздарды сату (айналымға жіб ру). 
Жалған құжатты сату сатысында қылмыск р жалған ақша м н бағалы қағазды 
шынайы (түпнұсқа орнына) ақша бірлікт рі м н бағалы қағаздардың орнына 
басқа тұлғаға ӛткіз ді, сыйға тартады, қарызға б р ді, алмастырады, қарызының 

57 
орнына б р ді, к пілг қояды, ңб к ақысына б р ді жән тағы да басқа 
әр к тт р жасайды.
Қылмыстың мінд тті эл м нтт рінің бірі- қылмыс субъ ктісі. Жалған ақша 
бірлікт рі м н бағалы қағаздарды жасау, сақтау, н айналымға жіб ру жӛнінд гі 
қылмыстардың субъ ктісі 16 жасқа толған, сі дұрыс, ж к тұлға.
Жалған ақша бірлікт рім н бағалы қағаздарды жасау, сақтау, н айналымға 
жіб ру әр к тт рі кінәнің тік л й қасақаналық нысанында жүз г асырылады.
Жалған тӛл м карточкалары м н ӛзг д тӛл м жән с п айырысу 
құжаттарын жасау н м с ӛткізу ҚР ҚК 232-бабы. Бұл бап бойынша 
қылмыстың объ ктісі ақша-н си жүй сін р тт йтін қоғамдық қатынастар. 
Мат риалдық мазмұнына байланысты қаржы қатынасы: бюдж ттік, салықтық, 
сақтандыру, н си - с п, ақша айналымы салалары сияқты ж к л г н түрл рг
бӛлін ді, сондықтан да, қаржы-н си жүй сі м н ақша-н си жүй л рі арасында 
ӛзара байланыс бар. 
Қылмыстың субъ ктісі- 16 жасқа толған, сі дұрыс ж к тұлға, объ ктивті 
жағы - тұлғаның жалған тӛл м карточкасын жән басқа да тӛл м- с п 
құжаттарын жасауы, сатуы. Қылмыстың субъ ктивтік жағы - тік л й 
қасақаналық, қылмыстың мақсаты- пайда табу мақсатында құжаттарды жасау, 
сақтау, сату.
Қылмыс заты: 
- бағалы қағаз м с тӛл м карточкасы (н си карта, с п карта); 
- бағалы қағаз м с басқа да тӛл м жән с п құжаттары (тӛл м талабы, 
тӛл м талап-тапсырмасы, ч к, в кс ль, т.б.). 
Ч к, в кс ль- тӛл м құжат, бірақ бағалы қағаздар м с, ал Р с йд ол 
бағалы қағаз болып саналады. г р д осы тӛл м құрал ҚР ұлттық валютасында 
шығарылса, оны бұрмалап жасағаны үшін ҚК 232-бабы бойынша саралайды. 
Ал, ш т л валютасындағы ч к, в кс льді жасағаны, сатқаны үшін халықаралық 
Конв нцияға сәйк с, Қазақстан Р спубликасы қылмыстық код ксiнiң 232-бабы 
бойынша жауапк ршілік кӛзд лг н. Д м к, кі қылмыс та ұқсас, оларды түрлі 
валютадағы тӛл м құралдар байланыстырады.
ҚР валютасындағы тӛл м құралды (ч к, в кс ль) жасағаны, сатқаны үшін 
соттылығы бар тұлға қайтадан ш т л валютасындағы тӛл м құралды (ч к, 
в кс ль) жасағанда, сатқанда, оның соттылығын саралаушы бапта ск рм уг
болмайды. Бағалы қағаздар жайлы халықаралық бірыңғай түсініктің 
болмауынан қылмыстық әр к тт рді саралауда қайшылықтар туындайды.
2.3.Кәсіпк рлік қызм т саласындағы қылмыстық құқықбұзушылықтар 

58 
Заңсыз кәсіпк рлік, заңсыз банктік қызм т (214-бап).Ұйымдық-құқықтық 
нысандарым н қатар м ншік нысандарына қарай ж к кәсіпк рдің н м с
комм рциялық ұйымның құқықтары м н заңды мүдд л рін ш кт у қою, 
сондай-ақ ж к кәсіпк р м н комм рциялық ұйымның ріктілігін ш кт у қою 
н м с олардың қызм тін заңсыз араласу, г р осы әр к тт рді лауазымды 
адам ӛзінің лауазымдық ӛкіл ттілігін пайдаланып жасаса, сондай-ақ, заңды 
күшін нг н сот актісін д р к зінд орындамай ірі кӛл мд гі зардап к лтірс , 
заңды кәсіпк рлік қызм тк к д ргі жасаған д п танылады.
Кәсіпк рлік қызм т кәсіпк рдің ж к ӛзінің тәу к л туім н жән ж к
мүліктік жауаптылығым н жүз г асырылады. М мл к т кәсіпк рлік қызм тк
қолдау кӛрс т ді, кәсіпк рдің ӛз ркім н әр к т туін жағдай туғызады, 
мүмкіндік б р ді.
Заң талаптарына сай әрбір ж к тұлға ӛзінің жүз г асыратын қызм т 
түрін қатысты лиц нзия алып, ӛзін ж к кәсіпк р р тінд м мл к ттік 
тірк уд н ӛткізг нн н к йін кәсіпк рлік қызм тін заңды н гізд жүз г асыра 
алады. Шаруа (ф рм р) қожалығым н айналысқысы к л тін тұлға заңды тұлға 
болмай-ақ, қожалыққа қатысты құжаттарын м мл к ттік тірк уд н ӛткізг н соң 
тиісті кәсібім н айналысуына болады.
Лиц нзия-ж к н м с заңды тұлғаларға б лгілі бір уақыт аралығына, 
б лгілі бір қызм ттің түрім н айналысуына құқық б р тін құжат жән оны заң 
талаптарына сай жүз г асыруға құқық б р тін р сми құжат. Қылмыстық құқық 
бұзушылықтың объ ктісі- кәсіпк рл рдің мүдд сін қорғайтын қоғамдық 
қатынастар.
Объ ктивтік жағы бірн ш балама әр к тт рдің жиынтығынан тұрады: 
-ұйымдық-құқықтық нысандарына, сондай-ақ, м ншік нысандарына қарай 
ж к кәсіпк рдің н ӛзг д комм рциялық ұйымның құқықтары м н заңды
мүдд л рін ш кт у қою; 
-ж к кәсіпк р жән комм рциялық ұйымның ріктілігін ш кт у қою н
оның қызм тін заңсыз кірісу; 
-заңды күшін нг н сот актісін қарсы әр к т жасай отырып, жасалған 
қылмыстық құқық бұзушылық; 
-ірі кӛл мд зардап к лтіріл отырып жасалған әр к тт р. [24]. 
Ұйымдық-құқықтық нысандарына н м ншік нысандарына қарай ж к
кәсіпк рдің н м с ӛзг д комм рциялық ұйымның құқықтары м н заңды 
мүдд л рін ш кт у қоюға-заңдастырылған кәсіпк рлік қызм ттің түрін таңдап 
алуына бӛг т жасау; кәсіпк рлік қызм ттің ӛзі қалаған түрім н айналысуға 
қатысты кәсіпк рл рдің т ң құқықтылығын бұзу, ж к н м с ӛзг д
комм рциялық ұйымдарды кәсіпк рлік қызм тп н айналысуға қатысты 
құжаттарын тірк уд н ӛткізуд н н гізсіз бас тарту, кәсіпк рлік қызм тп н 
айналысуына мүмкіндік б р тін лиц нзия б руд н н гізсіз бас тарту; ж к н

59 
комм рциялық ұйымдардың кәсіпк рлік қызм тін экономикалық, ғылыми-
т хникалық, құқықтық, әл ум ттік тұрғыда қолдау кӛрс туд н н гізсіз бас 
тарту, азаматтардың, заңды тұлғалардың, м мл к ттік басқару органдарының 
заңдастырылған кәсіпк рлік қызм тін к д ргі к лтіруін қатысты мәс л л р 
бойынша құқық қорғау органдарының кӛм гін жүгінуін ш кт у қою н м с
одан айыру.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъ ктивтік жағы- тік л й 
қасақаналық. Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъ ктісі-арнайы субъ кт, 
кәсіпк рлік қызм тк қатысты құжаттарды тірк йтін, лиц нзия б р тін 
м мл к ттік органдардың лауазымды адамдары. 
Қылмыстық құқық бұзушылық объ ктивтік жағы тӛм нд гід й: 
1.Кәсіпк рлік қызм тті заңды тірк уд н ӛткізб у, рұқсат алу мінд тті 
болған жағдайларда заңдық н гізд рұқсат алмау, лиц нзияда кӛрс тілг н 
шарттарды бұзу. Кәсіпк рлік қызм тті заңды тірк уд н ӛткізб й жүз г асыру, 
заңда кӛрс тілг н тірк у р ж л рін бұза отырып, әр к тті жүз г асыру болып 
табылады. 
Заңды рұқсат алмай кәсіпк рлік қызм тті жүз г асыру-заңда кӛрс тілг н 
к йбір кәсіпк рлік қызм тті жүз г асыруға қатысты арнайы рұқсат алу 
р ж л рін бұзу болып табылады. 
Лиц нзия шарттарын бұзып кәсіпк рлік қызм тті жүз г асырауға: 
лиц нзияда кӛрс тілм г н қызм тті жасырын түрд жүз г асыру н м с оның 
жүз г асырылу р ж сін бұзу, лиц нзияны кәсіпк рлік қызм тк қатысы жоқ 
тұлғаға б ру; құжатта кӛрс тілг н р сми қолданылу уақыты м рзімі ӛтіп 
к тк н лиц нзияны қолдану т.б. 
2.Кәсіпк рліктің тыйым салынған түрл рім н шұғылдану заңда к йбір 
қызм ттің түрл рім н кәсіпк рлікп н шұғылдануға тыйым салынған. Осыған 
қарамастан кәсіпк р заң нормаларының талаптарын бұзып, заңм н тыйым 
салынған кәсіпп н айналысады. 
3.Жоғарыда к лтірілг н әр к тт р азаматқа, ұйымға, сондай-ақ, 
м мл к тк ірі мӛлш рд зардап к лтірс , н ірі пайда табатын н м с ірі 
мӛлш рд акцизд л тін тауарларды ӛндірум н, сатум н, сақтаум н жән
ӛткізум н тік л й байланысты болса.
Субъ ктивтік жағынан қылмыстық құқық бұзушылық – тік л й 
қасақаналықп н жасалады.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъ ктісі жалпы жән арнайы болуы 
мүмкін.
[25]. 
Жалған кәсіпк рлік (215-бап). Жалған кәсіпк рлік, яғни кәсіпк рлік н м с
банктік қызм тті жүз г асыруға ни т тп й н си алу, салық тӛл уд н н гізсіз 
босатылу, ӛзг д мүліктік табыс табу н м с тыйым салынған кәсіпк рлік 

60 
қызм тті жасыру мақсатым н азаматқа н м с ұйымға м мл к тк ірі мӛлш рд
зардап к лтір тін комм рциялық ұйымдар құру.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың объ ктісі кәсіпк рлік н м с басқа да 
комм рциялық әр к тті құқықтық тұрғыда р тт йтін қоғамдық қатынастар. 
Қылмыстық құқық бұзушылықтық бойынша жауаптылықтың басты шарты-
азаматтың, ұйымның, м мл к ттің құқықтары м н мүдд л рін зиян к лтіру 
болып табылады.
Объ ктивтік жағынан кӛрс тілг н қылмыстық құқық бұзушылық құрамы: 
кәсіпк рлік н м с банктік қызм тті жүз г асыру ни тінсіз, н си алу, салық 
тӛл уд н жалтару, ӛзг д пайда табу мақсатында жүз г асырылып отырған 
тыйым салынған қызм тті жасыру мақсатым н заңда кӛрс тілг н, ірі кӛл мд гі 
зардапты к лтір отырып комм рциялық ұйым құру түрінд сипатталады.
Қылмыстық құқық бұзушылық т к әр к т арқылы ғана жүз г асырылады. 
Жалған кәсіпк р ӛзін қаж тті комм рциялық ұйым құрып оны тірк у үшін 
жән қызм тті жүз г асыруға қаж тті лиц нзия алу үшін құжаттар жинайды.
Құрылтайшыларм н арнайы жиналыс ӛткізіп, жарғы қабылдап, қаж тті 
құрылтайшы шартын қабылдап, б кіт ді. Содан соң, кәсіпк рлік н м с банктік 
қызм т заңды тірк уд н ӛткізіп, оған лиц нзия алып, банк оп рацияларын 
жүз г асыруға қаж тті алымдағы жән с пт су шоттарын б лгіл йді.
Осым н құрылып, тірк уд н ӛткізілг н кәсіпк рлік ұйымның заңды 
қызм ті тоқтатылады да жалған кәсіпк р азаматқа, ұйымға н м с м мл к тк
зардап, ӛзін пайда к лтіруг бағытталған басқа да әр к тт рм н 
шұғылданады: н си алады, азаматтардан, ұйымдардан қаражаттар жинайды, 
сӛйтіп заңм н тыйым салынған қызм т жүз г асырыла бастайды. Осы 
уақыттан бастап қылмыстық құқық бұзушылық аяқталған д п с пт л ді. 
Қылмыстық құқық бұзушылықтық құрамы - мат риалдық құрам. 
Субъ ктивтік жағынан қылмыстық құқық бұзушылық қасақаналықп н 
(тік л й н м с жанама) жүз г асырылады. Қылмыстық құқық бұзушылықтың 
субъ ктісі-к з к лг н сі дұрыс 16-ға толған адам. 
Монополистік қызм т (221-бап). Экономикалық қызм т саласында ж к
шаруашылықп н айналысатын субъ ктіл рдің нарықтағы заңсыз үст мдігін
жән әр түрлі зардаптарға тойтарыс б ру мақсатында м мл к т 
антимонополиялық р тт у арқылы экономикаға м мл к т тарапынан ықпал 
жасайды.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың тік л й объ ктісі-адал бәс к г
н гізд лг н, нарықта үст мдік жағдайына и болған ж к л г н шаруашылық 
субъ ктіл рінің заңды қызм тт рін р тт йтін қоғамдық қатынастар. 
Қылмыстық құқық бұзушылық объ ктивтік жағын жүз г асыру барысында 
орындалады:
- бәс к ні жоғары н тӛм н бағаны б лгіл у арқылы ұстап тұру; 

61 
-бәс к ні ш кт у монополиялық іс-әр к тт р жән бәс к ні анықтау 
заңдарының талабына сәйк с монополистік іс-әр к тт р бәс к ні ш кт уг , 
т ж уг н м с мүлд м жойып жіб руг жол б рм уі к р к. Сондықтанда, 
монополиялық жоғары н тӛм н бағаны б лгіл у, ұстап тұру заң талабына 
қайшы әр к т болып саналады.
Монополиялық жоғары баға тағайындау д п тауар нарығында жоғары 
үст мдік жағдайына и болған кәсіпк рлік шаруашылық субъ ктісінің, сапасы 
тӛм н тауарына жоғары баға қойып, ол тауарға жұмсаған шығынын ӛндіріп алу 
үшін әр к т жасап жән пайда табу танылады. 
Бәс к ні ш кт у- тауар рыногын бӛліп алу, рынокқа кіруг ш кт у қою, 
рыноктан экономикалық қызм ттің басқа субъ ктіл рін ығыстырып шығарып 
жіб ру, бірыңғай бағаны б лгіл п, ұстап тұру әр к тт рі арқылы сипатталады. 
Рынокты бӛліп алу д г німіз-тауар ӛндірушіл рм н ӛзара к лісіп сауда
жасау алаңын ӛзара бӛлісу, басқа тауар ӛндірушіл рді ол ж рг кіргізб у 
амалдарын ұйымдастыру болып табылады.
Нарық рыногындағы кәсіпк рл р ӛзара к лісіп басқа субъ ктіл рді 
рыноктан ығыстыру үшін тауарларға н бірыңғай жоғары н бірыңғай тӛм н 
баға қойып, б лгілі бір уақыт аралығында ұстап тұруы мүмкін, сӛйтіп олар 
рынокта ӛзд рінің үст мдігін орнатып, басқа кәсіпк рл рдің ол рыноктан к туін 
мәжбүр т ді.
Жоғарыда к лтірілг н әр к тт р азаматқа, ұйымға н м мл к тк ірі 
кӛл мд зардап к лтірс қылмыстық құқық бұзушылық құрамы аяқталған д п 
с пт л ді. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамы -мат риалдық құрам. 
Субъ ктивтік жағынан қылмыстық құқық бұзушылық тік л й қасақаналықп н 
жүз г асырылады. Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъ ктісі-кәсіпк рл р 
н м с комм рциялық ұйым ж т кшіл рі. 
Тауар б лгісін заңсыз пайдалану (222-бап). Тауар б лгісін заңсыз 
пайдалану-бұл арам ни тті бәс к л стіктің түрі. Арам ни тті бәс к л стік 
шаруашылық жүргізуші кәсіпк рл рдің қолданылып жүрг н заңдардың, 
нормативтік актіл рдің талаптарына сай м с әр к т жасау арқылы кәсіпк рлік 
қызм тт ӛзд рін пайда к лтір тін артықшылықтар алуға, басқа кәсіпк рл рдің 
іск рлік б д лін , мүліктік пайда табуына к д ргі к лтіру әр к тт рі арам 
ни тті кәсіпк рлік болып танылады. Қылмыстық құқық бұзушылықтың 
объ ктісі адал бәс к л стікті жән тауар б лгіл рін пайдалану құқығын 
р тт йтін қоғамдық қатынастар.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың заты-тауарлық б лгі, қызм т кӛрс ту 
б лгісі, фирмалық атау, тауардың шығатын орнының атауы, тауарларға н м с
қызм т кӛрс тул рг арналған ұқсас таңбалар. Тауар б лгісі-тауардың н
бірт кт с тауарлардың ӛзіндік сӛзб н, ӛрн кп н сур тп н н м с басқада 
б йн л рм н кӛрс тілг н шартты б лгіл рі. [26,154б]. 

62 
Тауар б лгісін пайдалану тауар ӛндірушінің субъ ктивтік құқығы жән
ондай б лгіні пайдалануға т к қана пат нттік в домстводан тірк уд н ӛтк н соң 
ғана жол б ріл ді. Қызм т кӛрс ту б лгісі-кәсіпк рл рдің б лгілі бір қызм тті 
кӛрс туг қатысты қызм ті м н атқаратын жұмыстары туралы б лгіл р.
Қызм т кӛрс ту б лгісі заңға сәйк с тауар б лгісін т ң стіріл ді. 
Фирманың атауы да ӛзіндік б лгіл рм н ӛрн кт л ді жән ол да тиісті заңды 
ұйымда тірк уд н ӛт ді. 
Тараудың шығатын орны-тауар шығатын м мл к ттің, тұрғын лді 
м к ннің, г ографиялық объ ктінің атауы, ол заң талабына сәйк с тірк уд н 
ӛт ді жән ол жӛнінд ол б лгіні и л нушіг м рзімсіз уақытқа тауардың 
шығатын орнын кӛрс т тін б лгіні пайдалану құқығы б ріл ді. 
Объ ктивтік жағынан қылмыстық құқық бұзушылық әр к т арқылы 
жасалады, яғни, бӛт ннің тауарлық б лгісін оның и сінің к лісімінсіз 
пайдалануы, пайда табу мақсатында тауарға бӛт н кәсіпк рдің б лгісін қосып 
кӛрс ту, тауарды бӛт н кәсіпк рдің тауар б лгісін пайдаланып айналымға 
шығаруы, шындыққа сай к лм йтін фирмалық атауды, тауардың шығатын 
орнының атауын н м с оларм н бірт кт с тауарларға н м с қызм т 
кӛрс тул рг арналған ұқсас таңбаларды заңсыз пайдаланум н сипатталады.
Қылмыстық құқық бұзушылық жоғарыда к лтірілг н әр к тт рді бірн ш
р т жасаған жағдайда формальдық құрам н м с ірі кӛл мд зардап к лтірілг н 
уақыттан бастап мат риалдық құрам, яғни аяқталған д п танылады. Қылмыстық 
құқық бұзушылық субъ ктивтік жағынан-кінәнің қасақаналық нысаным н 
жүз г асырылады.
Субъ кт-арнаулы кәсіпк рлік н м с басқадай экономикалық қызм тп н 
заңды н м с заңсыз айналысатын н м с басқару функциясын жүз г
асыратын ұйым ж т кшіл рі. 
Комм рциялық н м с банктік құпияны құрайтын мәлім тт рді заңсыз алу 
жән жария ту (223-бап). Комм рциялық н м с банктік құпияны құрайтын 
мәлім тт рді, құжаттарды ұрлау, комм рциялық н м с банктік құпияны 
біл тін адамдарды н м с олардың туыстарын сатып алу н м с оларды 
қорқыту жолым н байланыс құралдарында ұстап алу, компьют рлік жүй г
н м с инт рн т ж лісін заңсыз кіру, арнайы т хникалық құралдарды 
пайдалану арқылы құпия мәлім тт рді жария ту н заңсыз пайдалану 
мақсатында ӛзг д заңсыз тәсілд рм н жинау»-комм рциялық н м с банктік 
құпияны құрайтын мәлім тт рді заңсыз алу м н жария ту д п танылады.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың тік л й объ ктісі комм рциялық н м с
банктік құпияны құрайтын мәлім тт рді қорғауды қамтамасыз т тін 
қоғамдық қатынастар.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың заты-комм рциялық жән банктік 
құпияны құрайтын құжаттар.Комм рциялық құпия-д п комм рциялық 

63 
ұйымның к з к лг н жариялауға болмайтын басқару, ӛндірістік, ғылыми-
т хникалық жән ӛзг д іск рлік қатынастар саласындағы мәлім тт рі болып 
табылады.
Мұндай жолм н алынған құпия мәлім тт р комм рциялық ұйымға 
бәс к л стікт артықшылықтар б руі н м с қосымша табыс табуға әс рін 
тигізуі мүмкін, сондықтан комм рциялық құпия заңм н қорғалады. Банктік 
құпияға-банктік с п, банктік салым, ж к л г н сч ттар бойынша с пт у, 
ж к л г н банк салымшылары туралы мәлім тт р жатады.
Нормативтік актіл рг сәйк с комм рциялық жән банктік ұйымның 
құрылтайшы құжаттар, кәсіпк рлікп н шұғылдануға рұқсат б р тін құжаттар, 
ұйымның қаржы қызм тін байланысты мәлім тт рі, үкім т қаулысының 
арнаулы тізб гінд кӛрс тілм г н басқа да мәлім тт р комм рциялық жән
банктік құпияға жатпайды. 
Комм рциялық н м с банктік құпиясы бар құжаттарды олардың и лігін н 
әр түрлі тәсілд рді қолдана отырып заңсыз алу құжаттарды ұрлау д п
танылады.
Байланыс құралдарын, арнаулы т хникалық құралдарды пайдалану арқылы 
да банктік н м с комм рциялық құпиялары бар құжаттардың мазмұнының 
кӛшірм сін алуға болады, сондай-ақ, Инт рн т жүй сін н м с ж ліні заңсыз 
пайдалану арқылы кәсіпк рлікк қатысты құжаттарды пайдаланып, ондағы 
мәлім тт рді қолға түсіріп, ӛз қаж тін жаратуы да мүмкін.
Құрылысы жағынан қылмыстық құқық бұзушылық құрамы формальдық 
құрам. Субъ ктивтік жағынан қылмыстық құқық бұзушылық құрамы тік л й 
қасақаналықп н жән арнайы мақсатп н жүз г асырылады. 
Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъ ктісі-16-ға толған, сі дұрыс, к з 
к лг н комм рциялық жән банктік құпияға и лік туг құқығы жоқ тұлға.
Жария ту д г німіз-комм рциялық н м с банктік құпияны құрайтын 
мәлім тт рді олардың заңды и сінің к лісімінсіз, осы құпия мәлім тт 
іатқаратын қызм тін н м с лауазымына байланысты с ніп тапсырылған 
адамның хат жазысу, жария түрд баяндама жасау, құжаттарды кӛрс ту 
арқылы, тағы басқа әр к тт р жасау арқылы бӛт н адамға жариялауы болып 
табылады. Бӛт н адам д п ол қызм ті н м с ӛкіл ттілігі бойынша 
комм рциялық н м с банктік құпияға шбір қатысы жоқ адам танылады.
Пайдалану д п заңсыз мәлім болған құпияларды бәс к жақтың ӛз 
мүдд сін пайдаланып, оның и сін ірі кӛл мд зардап к лтіруін айтамыз.
Қылмыстық құқық бұзушылық құрамы мат риалдық жән жоғарыда 
к лтірілг н әр к тт рді жасау арқылы ірі мӛлш рд зардап к лтірг нд
қылмыстық құқық бұзушылық аяқталған д п танылады. Қылмыстық құқық 
бұзушылықтың субъ ктісі-арнайы субъ кт,яғни, қызм ті м н лауазымына 
байланысты ӛзін комм рциялық н м с банктік құпия мәлім болған адам. 

64 
Әд йі банкроттық (238-бап). Әд йі банкроттық, яғни комм рциялық ұйым 
басшысының н м с м ншік и сінің, сондай-ақ ж к кәсіпк рдің ж к мүдд сі 
н м с ӛзг д адамдардың мүдд сі үшін тӛл м қабіл тсіздігін қасақана түрд
жасап ірі зардап к лтіріп, ауыр зардаптарға әк п соғуы-д п заңда атап 
кӛрс тілг н. Объ ктивтік жағынан қылмыстық құқық бұзушылықтың құрамы 
тӛм нд гід й: 
-қылмыстық құқық бұзушылықты әр к т күйінд ; 
- аса ірі кӛл мд зиян н м с ӛзг д ауыр зардаптар к лтіру арқылы; 
-іс-әр к т п н зардаптың арасындағы с б пті байланыстың болуы арқылы 
сипатталады. Қылмыстық құқық бұзушылықты әр к т әд йі банкроттық 
жағдайында жасалады. 
Әд йі банкроттық д г німіз- қасақана тӛл м қабіл тсіздігін жасау н м с
зардап кӛл мін ұлғайту (зиянды мәміл л р жасау, бухгалт рлік с пті 
шатастыру, ақша қаражатын ұйым мүдд сін н тысқары жағдайларға жұмсау)
болып табылады. 
Әд йі банкроттықтан к лг н аса ірі зардапқа-н си б рушіл рдің, акциз 
и л рінің, басқа да контраг нттің экономикалық, қаржы жағдайын л улі түрд
нашарлауы, ал ӛзг д ауыр зардаптарға әд йі банкроттықтың әс рін н кӛпт г н 
қызм тк рл рдің жұмыссыз қалуы, маңызды м мл к ттік н м с қоғамдық 
шаралардың жоспарланған уақытта жүз г аспай қалуы, н си б рушінің ауыр 
күйз ліск , ауыр науқасқа ұшырауы т.б. жатады.
Қылмыстық құқық бұзушылық құрамы-мат риалдық. Қылмыстық құқық 
бұзушылық заңда кӛрс тілг н аса ірі зардап н м с ӛзг д ауыр зардаптар 
орын алған жағдайда аяқталған д п табылады.
Қылмыстық құқық бұзушылық субъ ктивтік жағынан тік л й н м с
жанама қасақаналықп н жүз г асырылады жән субъ ктивтік жақтың мінд тті 
б лгісі-қылмыстық құқық бұзушылықтағы ни т болып табылады. Қылмыстық 
құқық бұзушылықтың субъ ктісі-арнайы; комм рциялық ұйым басшысы 
н м с м ншік и сі, ж к кәсіпк р. 
3.4.Қаржылық қызм т саласындағы қылмыстық құқықбұзушылықтар 
Қылмыстық жолм н алынған ақшаны жән (н м с ) ӛзг мүлікті 
заңдастыру(жылыстату). Қылмыстық заңның нормасында «Кӛп -кӛрін у 
заңсыз жолм н алынған ақша қаражатым н н м с ӛзг д мүлікп н қаржылық 
оп рациялар н м с басқа да мәміл л р жасау, сондай-ақ аталған қаражатты 
н м с ӛзг д мүлікті кәсіпк рлік н м с ӛзг д экономикалық қызм тті 
жүз г асыру үшін пайдалану» д п «Қылмыстық жолм н алынған ақшаны жән

65 
(н м с ) ӛзг мүлікті заңдастыру(жылыстату)» қылмысының анықтамасын 
б рг н.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың тік л й объ ктісі экономикалық қызм т 
саласындағы ақша қаражат айналымын р тт уг қатысты қоғамдық қатынастар 
болып табылады. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының мінд тті б лгісі-
оның заты, яғни, ақша қаражаты н м с заңсыз жолм н алынған ӛзг мүлікт р.
Мүлік қозғалатын н м с қозғалмайтын (ғимараттар, құрылыстар, 
к ш нд р), сондай-ақ м ншікк н м с жалға алынған ж р т лімд рі болуы 
мүмкін. Қылмыстық құқық бұзушылықтың объ ктивтік жағы тӛм нд гі 
к лтірілг н әр к тт рдің жүз г асырылуым н сипатталады:
-ақша қаражатын н ӛзг мүліктік қаржылық оп рациялар жасау; 
-басқа да мәміл л р жасау; 
-қаражатты н ӛзг д мүлікті кәсіпк рлік н ӛзг д экономикалық 
қызм тті жүз г асыру мақсатында пайдалану.
[27,176б]. 
Ақша қаражатын н ӛзг д мүліктік қаржылық оп рациялар жасау д п 
заңсыз жолм н алынған ақша қаражаттарын пайдаланып банктік с п ашу, 
жүргізу, оны тӛл м қаражаты р тінд пайдалану, осы қаражат үшін акция, 
в кс ль, облигация, басқа да бағалы қағаздар алуды н оларды басқадай 
айырбас құралы р тінд пайдалануды жүз г асыруды айтамыз.
Заңсыз жолм н алынған ақша қаражатын н мүліктік кәсіпк рлік н ӛзг д
экономикалық қызм тті одан әрі дамыту үшін жұмылдыру, жарғылық қорға 
айналдыру, кәсіпк рлік н ӛзг д экономикалық қызм тті заңсыз жүз г асыру 
үшін пайдалану д п танылады. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамы жағынан 
формальдық құрам. Қылмыстық құқық бұзушылық объ ктивтік жақтың осы 
б лгіл рінің к з к лг н бір уі жасалған уақыттан бастап аяқталған болып 
танылады.
Қылмыстық 
құқық 
бұзушылықтың 
субъ ктивтік 
жағы 
тік л й 
қасақаналық. Кінәлі адам кӛрін у заңсыз жолм н алынған ақша қаражатын н
ӛзг д мүліктік заңдастыруды жүз г асырғанын түсін ді жән соны тіл й 
отырып жасайды.
Қылмыстық құқық бұзушылықтық ни т субъ ктивтік жақтың н гізгі 
б лгісі болып табылмағаным н, соттың жаза тағайындау к зінд мінд тті түрд
с пк алынады. 
Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъ ктісі-16-ға толған сі дұрыс к з 
к лг н тұлға.
Акцизд л тін тауарларды акциздік маркаларм н жән ( н м с ) с пк алу 
бақылау маркаларым н таңбалаудың тәртібі м н қағидаларын бұзу, акциздік 
маркаларды жән (н м с ) с пк алу-бақылау маркаларын қолдан жасау жән
пайдалану (233-бап). 

66 
Ірі кӛл мд зардап к лтіруг әк п соққан акцизд л тін тауарларды 
акциздік алым маркасым н таңбалаудың тәртібі м н р ж л рін бұзу,акциздік 
алым маркасын қолдан жасау, алу, сол сияқты оларды пайдалану н ӛткізу 
әр к тт рі үшін қылмыстық заңнамада қылмыстық жауаптылық кӛрс тілг н.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың объ ктісі акциздік алым маркасым н 
таңбалаудың акциздік алым маркаларын дайындау, пайдалану, ӛткізу тәртібін 
р тт йтін қоғамдық қатынастар. Қылмыстық құқық бұзушылықтың заты-
акциздік алым маркалары.
Акциз жанама салық, яғни, кӛпшілік қолданатын тұтыну тауарларын, 
коммуналдық, кӛліктік басқа да к ң тараған қызм тт рг салынатын салықтың 
түрі.
Ол тауар бағасының н м с кӛрс тілг н қызм тт р үшін б лгіл нг н
тарифк кір ді д , табыс кӛзін айналады, содан соң оны тӛл г нд рг акциздік 
алым маркалары б ріл ді Қылмыстық құқық бұзушылықтың объ ктивтік жағы 
тӛм нд к лтірілг н әр к тт рді жүз г асыру арқылы сипатталады. 
- дәуір зиян к лтіруг әк п соққан акцизд л тін тауарлардың акциздік 
алым маркасым н таңбалаудың тәртібі м н р ж сін бұзу.; 
-акциздік алым маркаларын заңсыз дайындау;
-заңсыз дайындалған акциздік маркаларды алу, пайдалану, ӛткізу. 
Құрылысы жағынан қылмыстық құқық бұзушылық мат риалдық құрамды 
қылмыстық құқық бұзушылық. Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъ ктивтік 
жағы- тік л й қасақаналық. 
Экономикалық контрабанда (234-бап). Қазақстан Р спубликасының 
к д ндік ш карасынан к д н бақылауынан тыс н одан жасырын, н
құжаттарды н м с к д ндік заңдастыру құралдарын алдап пайдалану арқылы 
тауарларды н м с ӛзг д заттарды, д кларацияламау н м с күмәнді түрд
д кларациялау арқылы к д ндік ш карадан ӛткізуг тыйым салынған н ӛткізуі 
ш кт лг н, к д ндік ш кара арқылы ӛткізудің арнайы р ж л рі б лгіл нг н 
тауарларды, заттар м н құндылықтарды ірі мӛлш рд ӛткізу экономикалық 
контрабанда болып табылады. 
Экономикалық контрабанданың тік л й объ ктісі к д н ш карасынан 
ӛткізіл тін тауарлар м н заттарды р тт йтін қоғамдық қатынастар. Қылмыстық 
құқық бұзушылықтың заты- тиісті заң нормаларында кӛрс тілг нд рд н басқа 
тауарлар м н ӛзг д заттар. Осы тауарлар м н ӛзг д заттарды, 
құндылықтарды ірі мӛлш рд к д ндік ш карадан ӛткізг н әр к тт р жоғарыда 
к лтірілг н қылмыстық құқық бұзушылықтың құрамы болып табылады. [28].
Қылмыстық құқық бұзушылықтың объ ктивтік жағы:экономикалық 
контрабанда заттарын к д н ш карасынан ӛткізу, қылмыстық құқық 
бұзушылықтың жасалу орны-Қазақстан Р спубликасы ың к д ндік ш карасы; 
жасалу тәсілд рі-контрабанда заттарын к д н бақылауынан жасырын, н
құжаттарды н к д ндік т ңд стіру құралдарын алдау арқылы пайдалану, н

67 
д кларацияланбаған н м с күмәнді д кларация алу арқылы, к д ндік 
ш карадан ӛткізуг тыйым салынған н ӛткізілуін ш кт у қойылған, к д ндік 
ш кара арқылы тауарлар ӛткізудің заңда кӛрс тілг н р ж л рінд б лгіл нг н 
тауарлар м н құндылықтарды ірі мӛлш рд ӛткізу.
Қазақстан Р спубликасы к д ндік ш карасынан к д н бақылауынан тыс н
одан жасырын түрд ӛтуг (әртүрлі тәсілд рді қолданып заттарды жасырын 
ӛткізу, к д н ш карасын айналып ӛту, бір затқа кінші бір затты қосып 
жасырып ӛткізу т.б.) жатады.
Құжаттарды н к д ндік заңдастыру құралдарын алдап пайдалануға к д н 
органдарына әртүрлі жалған құжаттар н т ңд стіру құралдарын кӛрс ту, 
заңсыз жалған құжаттарды қолдан жасау арқылы к д н ш карасынан ӛтуг н
заңсыз жолм н алынған құжаттар м н заңдастыру құралдарын алдап 
пайдалануға қатысты әр к тт р жатады. 
Д кларацияланбаған н м с заңсыз д кларацияланум н ұштасқан 
әр к тт рг -д кларациялануға мінд тті тауарлар м н құндылықтарды к д н 
д кларациясына кіргізб у; к д н д кларациясына жалған мәлім тт р нгізул р 
жатады.
К д ндік ш карадан ӛткізуг тыйым салынған н ӛткізуі ш кт лг н 
тауарлардың тізімі арнайы нормативтік актіл рм н заңдастырылады. К д ндік 
ш кара арқылы ӛткізудің арнайы р ж л рі д осындай тәртіпп н жүз г
асырылады.
Жоғарыда к лтірілг н қылмыстық құқық бұзушылықтың құрамы -
формальдық. Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъ ктивтік жағы-тік л й 
қасақаналық. Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъ ктісі 16-жасқа толған, сі 
дұрыс адам. 
Ұлттық жән ш т л валютасындағы қаражатты ш т лд н қайтармау (235-
бап).Ұйым басшысының ҚР заңдарына сәйк с ҚР уәкіл тті банкінд гі шоттарға 
мінд тті түрд аударылуға тиісті ш т л валютасындағы қаражатты ш т лд н 
ірі мӛлш рд қайтармауы-қылмыстық құқық бұзушылық болып табылады.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың объ ктісі-м мл к ттің сыртқы 
экономикалық қызм тін р тт йтін қоғамдық қатынастар. Қылмыстық құқық 
бұзушылықтың заты-ш т л валютасы, яғни, басқа м мл к тт рдің ақша 
жүй сінд айналымға шығарылған банкноттары.
Бұл қаражаттар ҚР уәкіл тті банкінд гі шоттарға аударылуға тиісті болса, 
бірақ аударылмай ш т лд қалып қойса, онда ол қылмыстық құқық бұзушылық 
құрамының заты болып табылады. Осы жағдайда қылмыстық құқық 
бұзушылықтық үшін туындайтын жауаптылықтың н гізгі-қайтарылмаған ш т л 
валютасының ірі мӛлш рд болуы болып табылады. [29]. 
Қылмыстық құқық бұзушылықтың объ ктивтік жағы- ш т лд н 
аударылуға тиісті ш т л валютасын әр к тсіздікк бой алдырып, д р 
уақытында қайтармау.

68 
г р, ш т лдік ұйымның заңсыз әр к тт рі салдарынан (мысалы 
комм рциялық алаяқтықтан) аударылуға тиісті валюталар басқа мақсаттарға 
жұмсалса н ондай қаражаттарды табу мүмкіндігі тіпт н болмаса, онда ұйым 
басшысын тиісті қаражатты ш т лд н қайтармады д п қылмыстық 
жауаптылыққа тартуға н гіз жоқ д п 
с пт л ді. Қылмыстық құқық 
бұзушылықтың объ ктивтік жағының тағы бір н гізі б лгісі ш т лд н 
қайтарылмаған валютаның нақты мӛлш рі.
Қылмыстық құқық бұзушылық ш т л валютасындағы қаражатты ш т лд н 
қайтармаған уақыттан бастап аяқталған д п танылатындықтан, арнайы 
нормативтік актіл р м н басқа да р сми құжаттар н гізінд валюталық 
қаражатты ш т лд н қайтаруға тиісті м рзімді дәлм -дәл анықтау к р к. 
Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъ ктивтік жағы-тік л й қасақаналық, ал 
субъ ктісі-арнайы, яғни, ұйым басшысы. 
К д ндік тӛл мд р м н алымдарды тӛл уд н жалтару (236-бап). 
Ірі мӛлш рд к д н бажын, салықтарды, к д н алымдарын, лиц нзия 
б рг ні үшін алынатын алымдар н басқа да к д ндік тӛл мд рді тӛл уд н 
жалтарғаны үшін қылмыстық жауаптылық кӛзд лг н. 
Қылмыстық құқық бұзушылықтың объ ктісі- м мл к ттік к д нді р тт у 
саласына қатысты қоғамдық қатынастар. Қылмыстық құқық бұзушылықтың 
заты-к д н тӛл мд рі м н алымдары.
Объ ктивтік жағынан қылмыстық құқық бұзушылық әр к тсіздік арқылы 
жүз г асырылады, яғни к д н тӛл мд рі м н алымдарын тӛл уд н жалтару 
арқылы.
Бұл қылмыстық құқық бұзушылықты жүз г асырудың тәсілд рі әртүрлі, 
яғни, алдау, к д н д кларациясына кӛрін у жалған мәлім тт р нгізу; жалған 
құжаттарды пайдалану т.б. әр к тт р. Бұл тәсілд р қылмыстық құқық 
бұзушылықты саралауда маңызы рӛл атқармағаным н, жаза тағайындалғанда 
мінд тті түрд с пк алынады.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың құрамы формальдық жән ол тӛл мд р 
м н алымдарды тӛл уд н жалтарған уақыттан бастап аяқталған д п танылады.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъ ктивтік жағы- тік л й 
қасақаналық. Қылмыстық құқық бұзушылықтықтағы ни т-пайдакүн мдік. 
Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъ ктісі-к д н тӛл мд рі м н алымдарын 
тӛл уг мінд тті к з к лг н 16-ға толған, сі дұрыс тұлға. 
Оңалту жән банкроттық к зінд гі құқыққа сыйымсыз әр к тт р (237-
бап). Ж к кәсіпк рдің н заңды тұлғалардың соттың банкрот д п тануының 
н гізгі жән тәртібі н м с олардың ӛзд рін рікті түрд банкрот д п жария 
туі, сондай-ақ банкрот болған заңды тұлғалардың қызм тін тоқтату туралы 
мәс л л р ҚР «Банкроттық туралы» Заңы арқылы р тт л ді.
[30]. 

69 
Ж к кәсіпк рді н м с заңды ұйымды сот ш шімім н банкрот д п 
жариялау, оларды жабу, тарату к зінд к йбір тұлғалар әртүрлі т ріс жән
заңсыз іс-әр к тт р жасап, азаматқа, ұйымға, м мл к тк ірі кӛл мд зиян 
к лтірілуі мүмкін. 
Мұндай жағдайда олардың іс-әр к тт рі қылмыстық құқық бұзушылық д п 
танылады. Қылмыстық құқық бұзушылықтың тік л й объ ктісі-банкроттық 
жағдайдағы н си б рушіл рдің талаптарын қанағаттандыруды р тт йтін 
қоғамдық қатынастар.
Объ ктивтік жағынан қылмыстық құқық бұзушылық тӛм нд гід й іс-
әр к тт рді орындау арқылы жүз г асырылады:мүлікті н мүліктік 
мінд тт м л рді, мүлік, оның мӛлш рі, тұрған ж рі туралы мәлім тт рді, н
мүлік туралы ӛзг д мәлім тт рді жасыру; мүлікті ӛзг нің и лігін б ру; 
мүлікті и лікт н шығару; мүлікті жою; экономикалық қызм ттің даму барысы 
кӛрс тілг нбухгалт рлік жән ӛзг д с п-қисап құжаттарын жасыру, жою, 
бұрмалау. 
Қылмыстық құқық бұзушылықтың жасалу нысандарына қарай қылмыстық 
құқық бұзушылықтың заты- мүлік, мүліктік мінд тт м , мүлік туралы 
мәлім тт р, бухгалт рлік жән ӛзг д құжаттар болып танылады. 
Қылмыстық құқық бұзушылық б лс нді әр к т (б ру и лікт н шығару, 
жою, бұрмалау) н м с әр к тсіздік (мүліктік мінд тт м л рді н м с мүлік 
жӛнінд гі ӛзг д ақпаратты жасыру) арқылы жасалады. Құрылысы жағынан 
бұл қылмыстық құқық бұзушылық мат риалдық құрамды болып табылады.
Жоғарыда к лтірілг н қылмыстық құқық бұзушылық құрамының 
объ ктивтік жағының мінд тті б лгісі- қылмыстық құқық бұзушылықтың 
жасалу жағдайы.
Субъ ктивтік жағынан қылмыстық құқық бұзушылық қасақаналықтың кі 
нысаным н д жүз г асырылады. Қылмыстық құқық бұзушылықтың 
субъ ктісі-арнайы, яғни, ұйым басшысы, м ншік и сі, н ж к кәсіпк р.
Әд йі банкроттық (238-бап). Әд йі банкроттық, бұл, комм рциялық ұйым 
басшысының н м ншік и сінің, сондай-ақ ж к кәсіпк рдің ж к мүдд сі н
ӛзг д адамдардың мүдд сі үшін тӛл м қабіл тсіздігін қасақана жасауы н
ұлғайтуы ірі кӛл мд гі зардапқа н ӛзг д ауыр зардаптарға әк п соғуы-д п заң 
нормасында кӛрс тілг н. Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының 
объ ктивтік жағы: 
- қылмыстық құқық бұзушылықты әр к т күйінд ; 
- ірі зиян н ӛзг д ауыр зардаптар к лтіру арқылы; 
- іс-әр к т п н зардаптың арасындағы с б пті байланыс арқылы 
сипатталады.
Қылмыстық құқық бұзушылықты әр к т әд йі банкроттық жағдайында 
жасалады, яғни, әд йі банкроттық бұл- қасақана тӛл м қабіл тсіздігін жасау н

70 
ұлғайту (зиянды мәміл л р жасау, бухгалт рлік с п-қисапты шатастыру, ақша 
қаражатын ұйым мүдд сін н тысқары жағдайларға жұмсау) болып табылады.
Әд йі банкроттықтан к лг н ірі зардапқа-н си б рушіл рдің, акциз 
и л рінің, басқа да контраг нттің экономикалық, қаржы жағдайын л улі түрд
нашарлату әр к тт рі, ал ӛзг д ауыр зардаптарға әд йі банкроттықтың 
әс рін н кӛпт г н қызм тк рл рдің жұмыссыз қалуы, маңызды м мл к ттік 
н м с қоғамдық шаралардың іск аспай қалуы, н си б рушінің ауыр 
күйз ліск , ауруға шалдығуы т.б. жатады.
Қылмыстық құқық бұзушылық құрамы-мат риалдық. Қылмыстық құқық 
бұзушылық заңда кӛрс тілг н аса ірі зардап н ӛзг д ауыр зардаптар орын 
алған жағдайда аяқталған болып табылады. Қылмыстық құқық бұзушылықтың 
субъ ктивтік жағы- тік л й н м с жанама қасақаналық.
Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының субъ ктивтік жағының мінд тті 
б лгісі-қылмыстық құқық бұзушылықты жүз г асырудағы ни т. Қылмыстық 
құқық бұзушылықтың субъ ктісі-арнайы; комм рциялық ұйым басшысы, 
м ншік и сі, ж к кәсіпк р. 
Жалған банкроттық (240-бап). Комм рциялық ұйым басшысының н
м ншік и сінің, ж к кәсіпк рдің н си б рушіг ти сілі тӛл мд рін к йінг
қалдыру н бӛліп-бӛліп тӛл у н борышын азайту, сол сияқты борышын 
тӛл м у мақсатында н си б рушіл рді жаңылыстыру, ӛзінің қаражаттық 
дәрм нсіздігі туралы кӛрін у жалған хабарлама б руі, г р осы әр к тт рд н ірі 
зардап к лтірілс -жалған банкроттық болып табылады. Қылмыстық құқық 
бұзушылықтың объ ктивтік жағы тӛм нд гі әр к тт р арқылы сипатталады: 
- қылмыстық құқық бұзушылықты әр к т арқылы жүз г асыру; 
- қылмыстық құқық бұзушылықта зардаптың орын алуы; 
- іс-әр к т п н зардаптың арасында с б пті байланыстың болуы. 
Бұл ж рд қылмыстық құқық бұзушылық әр к т-жалған банкрот д п 
жариялау, яғни ӛзінің дәрм нсіздігі туралы кӛрін у жалған мәлім т б ру
арқылы орын алады. Қылмыстық құқық бұзушылықтың құрамы-мат риалдық 
жән ол заңда кӛрс тілг н ірі зардап орын алған к зд н бастап аяқталған д п 
танылады.
Қылмыстық 
құқық 
бұзушылықтың 
субъ ктивтік 
жағы 
тік л й 
қасақаналық. Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъ ктісі: комм рциялық 
ұйым басшысы, м ншік и сі, ж к кәсіпк р. 
Қазақстан Р спубликасының бухгалт рлік қаржылық с птілік туралы 
заңнамасын бұзу (241-бап). Бухгалт рлік с п жүргізуг уәкіл тті тұлғаның заң 
нормаларында кӛзд лг н мәлім тт рді құжаттаға д р уақытында нгізб уін
осы адамның с пк алу н с п б ру құжаттарына ұйымның шаруашылық 
жән қаржы қызм ті туралы әд йі жалған ақпараттар б руі, сондай-ақ ірі зардап 
к лтірг н қаржы жән басқа с пк алу н с п б ру құжаттарын оларды сақтау 

71 
уақыты аяқталғанға д йін жойып жіб рг ні үшін қылмыстық жауаптылық 
кӛзд лг н.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың объ ктісі-бухгалт рлік с п р ж л рін 
р тт йтін қоғамдық қатынастар. Қылмыстық құқық бұзушылықтың заты-
бухгалт рлік с п жүргізу құжаттары.
Қылмыстық құқық бұзушылық объ ктивтік жағынан іс-әр к тт р, 
қылмыстық құқық бұзушылықтық зардап жән олардың арасындағы с б пті 
байланыс арқылы сипатталады, яғни:
-бухгалт рлік с п жүргізуг уәкіл тті адамның заңдарда кӛзд лг н тиісті 
мәлім тт рді құжаттарда кӛрс тп уі;
- с пк алу н с п б ру құжаттарына кӛрін у жалған ақпарат нгізуі;
- с пк алу н с п б ру құжаттарын сақтау м рзімі аяқталғанға д йін 
жойып жіб ру. 
Бұл әр к тт р бухгалт рлік с п-қисап құжаттарына әр түрлі жалған 
мәлім тт р 
нгізу арқылы жасалады. Қылмыстық құқық бұзушылық 
субъ ктивтік жағынан тік л й н м с жанама қасақаналықп н жасалады. 
Қылмыстық құқық бұзушылықтың субъ ктісі арнайы-бухгалт рлік 
с п 
жүргізуг уәкіл тті тұлға. 
Банк оп рациялары туралы кӛрін у жалған мәлім тт р ұсыну (242-бап). 
Банк қызм тк рл рінің заңды н м с ж к тұлғалардың банк шоттары бойынша 
оп рациялар туралы жалған мәлім тт р б руі, банктің іс жүзінд гі қаржы 
жағдайым н кӛрін у қамтамасыз тілм г н к пілд м л р, к пілдікт р жән ӛзг
д мінд тт м л р б руі, г р бұл іс-әр к тт р азаматқа, ұйымға н м мл к тк
аса ірі зардап к лтірс н к лтіруі мүмкін болған жағдайда қылмыстық 
жауаптылық туындайды.
[31,241б]. Қылмыстық құқық бұзушылықтың 
объ ктісі-банк оп рацияларын р тт йтін қоғамдық қатынастар.
Қылмыстық құқық бұзушылық объ ктивтік жағы сипатталады: 
- б лс нді әр к т арқылы;
- заңда кӛрс тілг н зардапты к лтіру; 
- әр к т п н зардаптың арасындағы с б пті байланыс. 
Әр к т: заңды н ж к тұлғалардың банк шоттары бойынша оп рациялар 
туралы жалған ақпараттар б руі;банктің іс жүзінд гі қаржы жағдайына сай 
к лм йтін к пілд м л р, к пілдікт р жән ӛзг д мінд тт м л р б руі; осы 
әр к тт рдің азаматқа, ұйымға н м мл к тк аса ірі зардап к лтіруі н к лтіру 
қауіпін тудыруы. 
Қылмыстық құқық бұзушылық құрамы мат риалдық-формальдық. Ол 
заңда кӛрс тілг н іс-әр к тт рді жүз г асыру арқылы зардап к лтірілс н зиян 
к лтірілу қауіпін тудырса аяқталған д п с пт л ді. Қылмыстық құқық 
бұзушылықтыңсубъ ктивтік жағы- тік л й қасақаналық. Қылмыстық құқық 

72 
бұзушылықтың субъ ктісі арнайы-банк оп рацияларын жүргізуг құқық 
б рілг н банк қызм тк рі. 
Банктің ақшасын заңсыз пайдалану (243-бап). Банк қызм тк рл рінің 
банктің ӛз қаражатын жән банктің қаражатын кӛрін у қайтымсыз н си б ру 
н банкк кӛрін у пайдасыз мәміл л р жасау үшін пайдалануы, сондай-ақ банк 
кли нтт рін н басқа адамдарға н гізсіз банк к пілін н н гізсіз ж ңілдік 
шарттарым н н си б руі, г р осы әр к тт р азаматқа, ұйымға н м с
м мл к тк аса ірі кӛл мд зардап к лтірс қылмыстық жауаптылық 
туындайды.
Қылмыстық құқық бұзушылық құрамының объ ктивтік жағының 
б лгіл рі: банк қаражатын н банкк б рілг н қаражатты кӛрін у қайтарылуы 
мүмкін м с н си б ру н банкк кӛрін у пайдасыз мәміл л р жасау үшін 
пайдалану.
Банк туралы заңдарға байланысты н си б лгілі бір уақытқа қайтарылатын 
жән банкк пайда түсір тін жағдайда б рілуі к р к. Заң талаптарын сақтамау 
қылмыстық құқық бұзушылықтық құқық нормасына қайшы болып табылады. 
Банк кли нтт рін н басқадай адамдарға н гізсіз банк к пілін н м с
н гізсіз ж ңілдік шарттарын б ру. Кли нтт рг н басқадай адамдарға оны 
н гізсіз б ру заңға қайшы әр к т болып табылады. Қылмыстық құқық 
бұзушылықтық құрамы- мат риалдық құрам.

73 

жүктеу/скачать 1,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: