З ртт удің т ориялық жән практикалық маңыздылығы
қазіргі
жағдайдағы экономикалық қылмыстың т ориялық н гізд рін жан-жақты
әзірл ум н анықталады, бұл экономикалық қылмысқа қарсы іс-қимыл
12
саласындағы қылмыстық-құқықтық жән криминологиялық т ориядағы
алшақтықты айтарлықтай толықтырады.
Орындалған дисс ртациялық з ртт удің т ориялық маңыздылығы
нақты түрд к л сі р ж л рм н анықталады:
- қолда бар т ориялық мат риалдар з рд л нді жән қорытылды,
з ртт л тін тақырыптың ғылыми әзірл ну дәр ж сі м н д ңг йі тұтастай жән
ж к л г н н ғұрлым ӛз кті бағыттар бойынша айқындалды;
- нарықтық қатынастарға кӛшу жағдайында экономиканың әл ум ттік
институт р тінд гі орны м н рӛлі анықталды;
З ртт удің практикалық маңыздылығы
қарастырылып отырған
мәс л ні з ртт уг автор әзірл г н әдіснамалық тәсіл экономикалық саладағы
қылмыстық жағдайды жан-жақты талдауға н гіз бола алатындығым н
анықталады.
Алынған ғылыми нәтиж л р экономикалық қылмысқа қарсы тұрудың
н гізгі бағыттарын әзірл у үшін әдіснамалық жән т ориялық н гіз р тінд
пайдаланылуы мүмкін.
1.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫ САРАЛАУ Н ГІЗД РІ
1.1.
Қылмыстарды саралаудың түсінігі жән сатылары
Қылмыстың құқықтық т ориясы бойынша қылмыстардың саралауы құқық
қорғау органдарының қылмыстық құқық нормаларын қолдану д ңг йл рінің
бірі р тінд қарастырылады. Оған сәйк с лауазымды адамдарм н алдын-ала істі
з ртт уд , анықтау м н т рг п-т кс руд , сот талқылауында, қылмыстық іст рі
бойынша ап лляциялық жән қадағалау ӛндіріст рінд жүз г асырылады.
Саралау латын сӛзі – квалификация, яғни «dualis» - сапа д г н мағынаны
білдір ді, яғни, к йбір құбылыстарды олардың б лгіл рі, сапалары, қаси тт рі
бойынша жікт п, б лгілі бір санат түрін жатқызу. Құқық саласындағы саралау
д г німіз -бұл б рілг н жағдайға байланысты қарастырылатын, сәйк с
құқықтық норманы таңдау, яғни қылмыстық әр к ттің заң нормасына сай
құқықтық бағасын б ру.
Қылмысты саралау - бұл, қылмысқа заң жүзінд гі баға б ру, сәйк с
қылмыстық құқық нормасын б лгіл у, осы қылмыстың б лгіл рін айқындайтын
құқықтық норманы анықтау шаралары болып табылады. Қылмысты саралау
түсінігінің кі анықтамасы бар:
- адамның әр к тт рінд гі б лгілі бір қылмыстың б лгіл рін анықтау
үрдісі;
- қылмысты саралау - т рг у жән сот органдарының қызм тт рінің
нәтиж сі, қылмыстың құқықтық нормаға сәйк с айқындалатын, жасалған
әр к ттің б лгіл рі б ріл тін сәйк с заң жүзінд гі актінің т рг уші н м с
13
анықтау органының қаулысы, айыптау актісі, сот үкімі құжаттамасында р сми
мойындау жән тірк у д г н сӛз.
ҚР-ның ҚҚ-нің 4- бабына сәйк с осы заңнамада кӛзд лг н қылмыс
құрамының барлық б лгіл рін қамтитын қылмысты, яғни қылмыстық әр к тті
жасау қылмыстық жауапк ршіліктің н гізі болып табылады [1]. Кінәлі
қылмыск рді қылмыстық жауапк ршілікк тарту жән жазалау шарасын
қолдану үшін қай заң бұзылғанын, қандай қылмыс жасалғанын нақты кӛрс ту
қаж т.
Адамдар қылмыс жасағанда, нақтыланып кӛрс тілг н құқықтық қатынас
пайда болады. Оның мазмұны: м мл к т кінәліг қылмыстық жаза қолдануға
құқылы, әрі қылмыск рдің мінд ті – бұл жазаны ӛт у. Қылмыс жасау, бұл
б лгіл нг н құқықтық қатынасты туғызатын заң жүзінд гі факт болып
табылады жән ол айыптылардың жазасын ӛт у нәтиж сінд н м с жазалаудан
босату жағдайында тоқтатылады.
Құқықтық кӛзқарас бойыншы қылмыс жасалған уақыт сәтін н бастап
қылмыск рг қылмыстық жаза қолдану мүмкіндігі пайда болады, бірақ жазалау
шарасын іс жүзінд қолдану үшін қылмыстық құқықтық қатынасты р сми
түрд танып жән тірк у қаж т, яғни қылмыс туғызатын фактіл рді анықтау
к р к. Бұл мақсаттар алдын-ала з ртт у, т кс ру органдарым н жән сотп н
бүкіл қылмыстық проц сс к зінд анықталады.
Алдын ала з ртт у, т кс ру органдары жән сот іс жүргізу құжаттарында
жасалған әр к ттің анықталған саралауы түрінд гі б лгіл ніп анықталған
қылмыстық құқықтық қатынастарды тірк йді. К ң стік қылмыстық құқығының
тарихында қылмыссыз р пр ссиялар жән сотсыз жазаланулар к ң таралғаны
мәлім болды. Соғыстан (ҰОС) к йінгі уақытта да қарапайым, заңға сәйк с
нормативтік құжаттарда болды. 1946 жылдың 12 шілд сінд гі КСРО Жоғары
Сотының Пл нумының қаулысында кӛрс тілг н к ң стік қылмыстық заңының
жалпы мазмұны бойынша жаза нақты жасалып, сотп н дәл лд нг н, айыптыны
кінәлі д п тапқан жағдайда ғана сот арқылы оған жаза тағайындалады.
Қылмысты саралау д г німіз нақты формада жасалған қылмыстың
б лгіл рін қарастыратын қылмыстық заңының б лгілі бір нормасына
сәйк ст ндіру. Мұндай норма р кш бӛлімнің нормасы болып табылады.
Қылмыстарды саралағанда р кш бӛлімнің баптарында айтылған н м с
айтылатын барлық б лгіл рі анықталады жән жалпы бӛлімнің нормаларына
сәйк с к ліп қылмыстың нақты құрамын қалыптастырып айқындайды. Жоғары
айтылғандарды ск р отырып, тағы да кі ск рту жасауымыз қаж т.
Біріншісі, жалпы бӛлімнің барлық баптары қылмыстың нақты түрл рінің
б лгіл рін қарастырмайды.
Мәс л н, Қазақстан Р спубликасы Қылмыстық код ксінің 114-бабында
д нсаулыққа абайсызда зиян к лтіру қылмысының атауы ғана б рілг н,
14
қылмыстық әр к ттің нақты б лгіл рі бұл бапта жазылмаған. Қылмыстарды
саралағанда осындай баптарға сүй нуг бола ма? Болады, бірақ р кш
бӛлімнің басқа баптарында қарастырылған қылмыстардың б лгіл рін бұл
баптар нақтылап, толықтырса ғана. Осыған ұқсас жалпы н м с нақтырақ,
туыстық норма бӛлімнің нормасын ш толықтырмаған жағдайда қылмыстық
саралау к зінд бұл нормаға сілт м жасау қаж т м с.
Ал, заң туралы әд би тт рд ұсынылған ғылыми саралаудың доктриналық
күші к рісінш сипатта болады. Қылмыстың саралануы туралы айтқанда, біз
заңм н орнатылған тәртібінд анықтау, т рг у органдарының, прокуратураның
н м с соттың жасайтын жариялылық саралауды кӛзд йміз. Қылмыс
саралауының мәнін жән мазмұнын толық ашу үшін құқықтық нормалардың
қолдану проц сінд гі саралау орнын анықтау қаж т.Құқық нормаларын
қолдану іс жүзінд ӛмірг к лтіру әдіст рінің бірі болып табылады.
Қоғамдық қауіпті әр к тт рдің жасалуына тыйым салатын қылмыстық
құқық нормалары азаматтардың басым кӛпшілігінің ӛз ркім н сақтауы
жолым н жүз г асырылады. Осылайша қылмыстық заңның мақсаты
орындалады, яғни Қазақстан Р спубликасының аумақтық біртұтастығы м н
конституциялық құрылымның сақталуын, қоршаған ортаның қауіпсіздігі м н
қоғамдық тәртіптің ұйымдастырылуын, заңды қызығушылығы м н құқықтық
м ншіктің, адам м н азаматтық құқықтары м н бостандықтарын жән заңды
қызығушылықтарын, сондай-ақ адамзаттың қауіпсіздігі м н б йбітшілігін
қорғап, қылмыстардың алдын-алу болып табылады.
«Айыптым н жасалған қылмысты саралау проц сі- нақты ӛмірлік жағдайға
д г н қылмыстық заңның қолданылуы» д г н пікірді дұрыс д п тануға
болмайды, ӛйтк ні, қылмыстық заңның қолданылуы жүргізіл тін іс бойынша
ш шімнің қабылданылуын ғана қамтымайды, соным н қатар айыптау үкімінің
шығарылуын, жазалаудың орындалуын қадағалайтын органдардың қызм тінің
одан арғы әр к т ту бағытын қамтамасыз т ді.
Алайда құқықтық норманың қолданылу ұғымын оның тар мағынасында
түсіндір тін болсақ, онда бұл т рмин м мл к ттің құзырындағы органдарым н
жасалынатын, нақты адамдардың б лгілі бір мінд тт м л рдің р ж л рінің
пайда болуына, ӛзг руін н м с тоқтатылуына әк л тін ж к , д рб с мәнг и
актіл рді білдір ді. Сонда саралау шарттары құқықтық норманың қолданылу
проц сінің бӛлігі болып қана қала б р ді.
Қылмыстардың саралануын жасаған к зд ң алдым н істің д р ктік
жағдайларын б лгіл п, құқықтық-қылмыстық норманың мазмұнын сондай-ақ
тиісті норманың заң күшін анықтау к р к. Бірақ, бұл кӛрс тілг н әр к тт р,
ӛзін н ӛзі саралау проц сінің мазмұнын құрамайды, олар заңның дұрыс
қолданылуын қамтамасыз т тін жағдайларды қалыптастырады.
15
Саралау ұғымының мәні құқық нормасының қолданылу проц сінің соңғы
д ңг йін н ғұрлым жақын болады, яғни бұл ш шім қабылдау м н осы ш шімді
б кіт тін актінің шығарылуы д г н сӛз.Саралау толығым н бұл д ңг йг нс
д , оным н толығым н сәйк с к лм йді. Қылмыстық- құқықтық норманы
қолдану үшін айыпк рдің әр к тт рінд гі қылмыстың б лгілі бір құрамын, жаза
қолданудың мүмкіндігі м н қаж ттігін н м с басқа да құқықтық әр к тт рдің
пайда болуын анықтау қаж т.
Қылмыстық-құқықтық норманы қолдану проц сі қылмысты саралаум н
ғана ш кт лм йді. Қылмысп н күр с жүргіз тін органдарының практикалық
қызм ттік іс-әр к тт рінд құқықтық нормасын қолданудың түрл рін
сатылары ӛзара тығыз араласады, к йд қайталанады жән ұзақ уақыт ішінд
жалғасады.
Қылмыстық іс жүргізу проц сінің әрбір сатысында: қылмыстық істі қозғау
к зінд , алдын ала анықтауда, істің сотқа б рілуін з ртт у, соттың талқылауы
жән үкімнің шығарылуы уақытында, құқықтық нормаларм н байланысты
мәс л л р, соным н қатар қылмыстардың саралануы мәс л л рі д ш шіл ді.
Қылмыстың дұрыс м с саралауы үкімнің ӛзг руін н м с жойылуына н гіз
бола алады.
Қылмысты саралау н гізінд жіб рілг н қат лікт р т к қана жазалау
шараларының жән жазалау түрл рінің дұрыс м с әрі н гізсіз б кітілуг
әк ліп, басқа да құқықтық әр к ттік шараларға сотталуға, түз ту колониясында
р жимнің түрін жән түз ту м к м сінің типін анықтауды, к шірімнің
(рақымшылық/ амнистия) қолданылуы н м с қолданылмауына, мүлікті
тәркіл уг , к йбір азаматтық-құқықтық ш кт ул рг соғуы мүмкін.
Жасалған қылмыстық әр к ттің дұрыс саралауынан кінәлі азаматқа
жазалау түрінің дұрыс ш шімі байланысты болады. Қылмыстарды саралау
проц сі, яғни саралаудың ӛтілуі қылмыстық проц стің барлық сатыларында,
қылмыстық істі қозғау сәтін н бастап орын алады. ҚР ҚПК -нің нормаларында
іс бойынша іс жүргізу, қылмысты ашу жән қылмыстық істі құжаттар бойынша
жүргізу мінд тт м л рі туралы айтылған.
Қылмыс б лгіл рін анықтап табудың әрбір жағдайында прокуратура,
т рг уші жән анықтау органы ӛзд рінің құзыры ш гінд қылмыстық істі
қозғауға, заңм н анықталған шаралары бойынша қылмыс жасалған уақытты,
кінәліл рді анықтауға жән оларды жазалауға тиісті.
Қылмыстық істі қозғау сатысы қылмыстық істі қозғау туралы қаулының
шығарылуым н ғана ш кт лм йді. Оның мазмұны:
- қылмыстық істі қозғауға н гіз болатын заң жүзінд гі с б пт рді алдын-
ала т кс ру;
- қылмыстық істі қозғауға рұқсат алу-, болып табылады.
16
Қылмыстық проц стің к л сі сатыларында қылмыстарды саралау
нақтыландырылады әрі жаңа д тальдарға и болады.
Қылмыстық проц сінің түрліш сатыларында қылмыстық проц стік заңы
сәйк с к л тін н гізд рі болғанда қылмыстардың қайта саралануының нақты
б лгіл нг н тәртібін орнатады.
М мл к ттік органдар қызм тінің бұл жағының тарапынан жасалынатын
нақты заңды р тт у қылмыстық істі т рг у жән сотталуды қамтамасыз туін ,
істің жан-жақты т рг ліп з ртт луін , заңның дұрыс әрі қатаң сақталуына, әрбір
қылмыстық істің адал ш шілуін жәрд мд с ді.
Қылмыстық саралау проц сі 3 сатыға бӛлін ді.
Бірінші сатыда жасалған әр к ттің фактілік жағдайларын толық жән
дұрыс анықтауларды орнату қарастырылса, кінші сатысында қылмыстың
сәйк с
құрамына
сай
к л тін
қылмыстық-құқықтық
нормасының
нұсқауларынан тұрады. Ал, үшінші сатыда фактілік жағынан жасалынған
әр к ттің құрамын алынған нормадағы қылмыстың құрамым н салыстыру
үрдісі қарастырылады.
Қылмыстық іс бойынша қылмыс құрамының бар-жоқтығын дәл лд йтін
д р кт рді жинау м н бағалау үрдісі осы сатыда ӛт ді. Қарастырылған сатылар
қарапайым к з ктілікт маңыздылығы бойынша қарастырылмайды, олар
қылмыстарды саралаудың біртұтас үрдісін құрайтын логикалық мәнділігін ,
мазмұнына қарай жікт л ді.
Осыған байланысты кінші сатыда жасалған әр к ттің, оқиғаның санатын
анықтайтын қылмыстық-құқықтық норманың түпнұсқалық нақтылығы, уақыт
п н к ңістікт гі әр к тт рі м н түсіндірудің дұрыстығы т кс ріл ді.
Үшінші сатыда қылмыстың құрамы м н қылмыстық әр к ттің барлық
б лгіл рі салыстырылып т кс ріл ді. г р д қылмыстық әр к ттің б лгіл рі
м н қылмыс құрамы қылмыстық саралауға сәйк с к лг н жағдайда мынадай
қорытынды түйін шығаруға болады: адамның жасаған әр к тінд қылмыстың
құрамы бар н м с адам қылмыстың құрамын орындады, сондықтанда осы
адамды қылмыстық жауапк ршілікк тартуға барлық н гізд р бар, әрі осы адам
бұл жауапк ршілікті ӛт уг мінд тті.
Қылмыстарды саралау т ориясында б лгілі бір күрд лі сипаттағы мынадай
мәс л л р бар: саралау жән объ ктивтік шындық; әр түрлі пікірл р туғызған
ш шім.
Шындығында да т к қана ғылыми тұрғыдан ғана м с, соным н қатар
тәжіриб лік тұрғыдан да қылмыстық-құқықтық ұғымының – қылмыстардың
саралауының жән «шындық», «ақиқат» - танымның шындығы - адамзат
білімд рінің барлық салаларына жауаптылық ұғымының қандай қатынаста
к ндігін білу ӛт маңызды.
17
Қылмыстық заңның қолданылуының н гізі т рг у органы м н соттың
тарапынан жасалған қылмыстық әр к ттің фактілік құрамын, әр к тін н м с
әр к тсіздігін, яғни т к фактіл рдің ӛзд рін ғана м с, соным н қатар олардың
құқықтық б лгіл рін д анықтау болып табылады.
Сот – т рг у тәжіриб сінд қылмыстардың дұрыс жасалмаған
саралауының мысалдарын кӛпт п байқауға болады. Қат саралаудың
салдарынан, қылмыс жасаған адамға бұдан да ауыр қылмыстың түрін
жауаптылықты кӛзд йтін ҚК-нің бабы қолданылады.
Мәс л н, адам ұрлық жасады ҚК-нің 188 бабы. Алайда, ол р кш
бағаланатын заттарды ұрлағаны үшін жауаптылыққа тартылады ҚК-нің 193
бабы. Бұл мысалда қылмыстың дұрыс м с саралануы кӛрс тілг н. Қылмыстың
дұрыс жасалмаған саралаудың к л сі түрін жауаптылық тартылатын ҚК-нің
б лгілі бір бабы қолданылады. Мысалы ҚК-нің 286 бабының орнына ҚК-нің
234 бабы қолданылуы мүмкін.
Үшінші түрг қолданылуы қаж т ҚК-нің бабының бӛлімі м н тармағының
орнына мүлд м басқа ҚК-нің бабы, бӛлімі жән тармағы қолданылуы мүмкін.
Мәс л н, ҚР ҚК-нің 191 бабының 1 бӛлімінің орнына айыптыға 192 баптың 2
бӛлімі қолданылды.
Саралаудың дұрыс м с к л сі тӛртінші түрін бір ғана қылмыс жасаған
адамға ҚК-нің бірн ш баптарын қолдану. Мәс л н, қарақшылық жасаған
адамға ҚК-нің 192-бабым н қатар ҚР ҚК-нің 99, 268 баптарын қолданылуы
мысал болуы мүмкін.
Саралаудың дұрыс м с түрінің к л сісінд ҚК-нің бір ғана бӛлімі н м с
бір ғана бабы бойынша қылмыстарды жікт у қарастырылады. Мәс л н, оқп н
атылатын қаруды қолданып жасалған қарақшылықта ҚР ҚК-нің 192 бабының 2
бӛлімі бойынша ғана жауаптылыққа тартылады. Бұл жағдайда ҚР ҚК-нің 287-
бабын да қолдану қаж т ді.
Дұрыс жасалмаған қылмыстың саралауының соңғы түрінд қылмыстық
заңның қылмыстық құрамының қандай-да бір б лгісі жоқ әр к тт рін жасаған
адамдарға қолданылуы айтылған. Осындай жағдайда әр к ттің шқандай
қылмыстық құрамы жоқ к ндігі анықталып, мойындалады.
г р д қылмыс жасамаған, кінәсіз адамды шқандай заңды н гізсіз
қылмыстық жауапк ршілікк тартса, онда бұл әр к т ҚР Конституциясының 77
бабында айтылған адамның конституциялық құқықтарының ӛр ск л
бұзушылығы болып танылады. Бұл құқық қорғау органдарының ҚК бойынша
жасалған қылмыстың дұрыс м с саралауы к зінд болады.
Ӛкінішк орай, алдын-ала т рг у органдарында
дәуір таралатын
қылмыстарды дұрыс м с саралаудың кӛпт г н жағдайлары к зінд қат лікт р
анықталмайды, сондай-ақ істің сот тәртібінд қаралу үрдісі к зінд қылмысты
саралауда да кӛпт г н қат лікт р жасалынады.
18
1.2 Экономикалық қылмыстарды саралаудың құқықтық табиғаты
Қазақстан Р спубликасының Қылмыстық құқығы заңг рлік білім б р тін
жоғары оқу орындарындағы н гізгі пәнд рдің бірі болып табылады.
Қылмыстық құқықтың мәні оның қылмысқа қарсы күр стің, ж к адамның
құқықтарын, бостандықтары м н заңды мүдд л рін, қоғам м н м мл к т
мүдд л рін қорғаудың маңызды құралдарының бірі к ндігім н анықталады. Ӛз
к з гінд , заңг рл рдің қызм тінд қылмыстық заңнаманы қолданудың н гізі
болып табылатын қылмыстарды саралау р кш орын алады. Жасалған әр к тті
дұрыс қылмыстық-құқықтық бағаламай, заңдылықты сақтау туралы айту
мүмкін м с.
Қарапайым жағдайларда адвокат үшін жасалған әр к тк қылмыстық-
құқықтық баға б ру қиын м с к ні б лгілі. Н ғұрлым күрд лі жағдайларда-
қылмыстық - құқықтық нормалардың бәс к л стігі, қылмыстардың жиынтығы,
қылмысқа бірл сіп қатысу жән т.б. жағдайларда - б лгілі бір құқықтық
норманы қолдануға қатысты дұрыс ш шім табу оңай м с. Бұл үшін ж ткілікті
т р ң т ориялық білім, қылмыстық-құқықтық ақпаратты талдау дәй ктілігін
анықтау, қылмысты саралау к з ңд рін ұстану қаж т, к йд заңнаманы, сондай-
ақ сот-т рг у практикасын салыстырмалы талдау, анықтамалық-ақпараттық
жүй л рд гі жән Қазақстан Р спубликасы Бас прокуратурасының жән ҚР
Жоғарғы Сотының р сми сайттарындағы сот тәжіриб сін з ртт у қаж т.
Құқықтық біліктілік ұғымын заңг рл р адамның әл ум ттік маңызды
мін з-құлқын құқықтық бағалау туралы, яғни құқық қолдану сатыларының бірі
туралы сӛз болғанда қолданады. Заңды қолдану д г німіз н ? С.С.Ал кс в
құқықты қолдану д п санайды"...бұл заңды іст рді ш шуг бағытталған жән
нәтиж сінд жүй г ж к ұйғарымдар кір тін ж к -құқықтық қызм тті
білдір ді" [2].
Сол сияқты, заңды қолдану ұғымына басқа ғалымдар да түрліш анықтама
б р ді:
- заңды қолдану д п нақты жағдайда құқық нормаларын іск асыру жән
ж к -құқықтық актіл рді (құқықты қолдану актіл рін) шығару бойынша
құзыр тті органдардың қызм тін ұйымдастыратын, заңм н арнайы б лгіл нг н
нысандарда жүз г асырылатын м мл к ттік-билік д п түсіну қаж т;
-құқықты қолдану д п заңда б лгіл нг н нысандарда жүз г асырылатын
құзыр тті органдар м н лауазымды тұлғалардың жаңа заңды фактіл рді
жасауы, субъ ктивті құқықтар б ру жән нақты субъ ктіл рг заңды мінд тт р
жүкт у жӛнінд гі арнайы-құқықтық қызм ті түсініл ді;
19
-құқықты қолдану-бұл нақты ӛмірлік жағдайларда заңды нормаларды іск
асыруды қамтамасыз т тін құзыр тті органдар м н тұлғалардың билік-
ұйымдастырушылық қызм ті.
Осылайша, құқықтың жалпы т ориясында құқық қолданудың к л сі
б лгіл рі байқалады:
а)бұл құзыр тті органдар м н лауазымды адамдар ӛзд рін б рілг н
ӛкіл ттікт р ш гінд жүз г асыратын билік қызм ті;
б)бұл адамдар, ұйымдар м н м мл к т арасындағы қатынастарды
құқықтық
салада
жүз г
асыруға
бағытталған
басқарушылық
(ұйымдастырушылық) қызм т;
в)ол нақты істі құқықтық нормалар н гізінд ш шуд н жән ж к -
құқықтық акт шығарудан кӛрін ді.
Әд би тт кӛпт г н т ор тикт р заңды қолданудың үш к з ңін
ажыратады:
-істің нақты мән-жайларын анықтау;
-істің заңдық н гізін анықтау;
-құқықты қолдану актісінд кӛрс тілг н істің ш шімі. Істің нақты мән-
жайлары м н құқықтық н гізін анықтау құқықты қолдану к з ңд рі болып
табылмайды д п санаймыз, ӛйтк ні: біріншід н, құқықты қолдану - бұл істі
ш шуд , құқық қолдану актісін шығаруда кӛрін тін билік қызм ті; кіншід н,
бұл әр к тт р т к құқықты қолдану үшін алғышарттар жасайды.
С.С.Ал кс вп н к ліс отырып, істің нақты жән құқықтық н гізд рін
құру құқықтық таным болып табылады, дайындық сипатына и , іс бойынша
ш шімм н аяқталатын заңды қолдану проц сінің н гізін құрайды, бұл іс
жүзінд құқықты қолдану болып табылады д г н тұжырым жасауға болады.
Құқық қолдану қызм тінд құқықтық біліктілік қандай орын алады? К йбір
авторлардың пайымдауынша, құқықтық саралау құқық қолданудың кінші
сатысында жүз г асырылады, бұл -құқық нормасын таңдау сатысы.
Л.А.Морозова құқықтық саралауды құқық қолданудың д рб с сатысына бӛліп,
оны істің нақты н гізін құру м н іс бойынша ш шім қабылдау арасында
орналастырды [3, 124б]
Сондай-ақ, В. Н. Кудрявц втің кӛзқарасы да шындыққа жақын, оған сәйк с
" саралау ұғымы заң нормаларын қолдану проц сінің соңғы сатысына жақын:
ш шім қабылдау жән осы ш шімді б кіт тін акт шығару. Саралау осы к з ңг
кір ді, бірақ оным н толық сәйк с к лм йді".[4, 98б] Алайда, құқық қолдану
актісін шығару т к р сми саралаум н байланысты жән б йр сми дәр ж г
қатысы жоқ к нін ст ұстаған жӛн. Осыған байланысты р сми құқықтық
саралау іс ш шімім н толық сәйк с к лм йді, ӛйтк ні ол іс-әр к тті н м с
оқиғаны саралау туралы ш шімн н басқа, олардың нақты адамдар үшін р сми
20
тірк лг н құқықтық салдарын, ж к м мл к ттік-билік бұйрығын (нұсқама)
қамтиды.
Құқықтық саралау ш шім қабылдау сатысына кір ді, ӛйтк ні С.С.
Ал кс втің сӛзім н айтқанда, формальды-логикалық жағынан, заңды істің
ш шімі нақты фактіл р (істің мән-жайлары) құқық нормасына к лтіріл тін
қорытынды болып табылады, яғни істің ш шімі заңды қолданудың нақты жән
заңды н гізд рінің үйл сімі болып табылады. "Құқықтық саралау" ұғымын
анықтау к зінд к л сі түсінікті
ск ру қаж т. "Саралау" сӛзінің
мағыналарының бірі - заттың, құбылыстың сипаттамасы, оны қандай да бір
санатқа, топқа жатқызу. Құқықтық тұрғыдан алғанда, құқықтық саралу б лгілі
бір фактіл р жиынтығын б лгілі бір құқықтық нормаларға жатқызуды білдір ді.
Басқаша айтқанда, бұл құқық нормаларын қолданудың нақты жән заңды
н гізд рінің ӛзара байланысы, б лгілі бір адамдардың мін з-құлық б лгіл рі
м н оның құқықтық нормада кӛрс тілг н б лгіл рі арасындағы сәйк стікті
н м с сәйк ссіздікті б лгіл у.
Кӛбін с құқықтық саралау істің нақты жағдайларын құқықтық бағалау
р тінд анықталады. С.С. Ал кс втің кӛзқарасы бойынша, құқықтық саралау-
бұл нақты жағдайды б лгілі бір құқықтық нормаларға жатқызу арқылы істің
нақты жағдайларының жиынтығын құқықтық бағалау. В.И.Ч рвонюк атап
ӛтк нд й, құқықтық саралау істің нақты жағдайларының жиынтығын б лгілі
бір құқықтық нормаларм н байланыстыру арқылы құқықтық саралау болып
табылады.
Осыдан к ліп тӛм нд гід й сұрақ туындайды: құқықтық саралау - бұл ж к
жағдайды жалпы нормаға к лтіру проц сі н м с соным н бірг осы проц стің
нәтиж сі, ол заңды актід жасалған әр к т б лгіл рінің құқықтық нормаға
сәйк стігін анықтаудан кӛрін ді м ? А.П.Коробов құқықтық саралау құқық
нормаларын қолдану жӛнінд гі қызм ттің нәтиж сін қамтымауы тиіс д п
санайды, ӛйтк ні құқықтық саралау - бұл ақыл-ой әр к ті, ал оның нәтиж сі
қызм ттің ӛзі бола алмайды.
В.И.Ч рвонюктың пікірінш , құқықтық саралау т к салыстыруда ғана
м с, соным н бірг нақты жағдайлардың б лгіл рі м н заңды фактіл рдің
заңм н б кітілг н б лгіл рінің сәйк стігін б лгіл уд д кӛрін ді. Мұндай
кӛзқарасты қылмыстық құқық саласындағы кӛпт г н мамандар қылмыстың
саралануын іс-әр к тт гі қылмыс б лгіл рін анықтау проц сі жән осы
проц стің нәтиж сі р тінд қарастырады [5,52-53бб].
Р сми құқықтық саралау ұғымы бір-бірін сәйк стікті б лгіл у проц сін
ғана м с, соным н бірг құқық қолдану актісінд анықталған сәйк стікті
б кіту түрінд гі оның нәтиж сін д қамтуы к р к. Бұл тұжырым үшін к л сі
дәл лд р бар.
21
Біріншід н, құқықтық саралу д г німіз "заңды іс бойынша ш шім жән
осы ш шімді б кіт тін акт қабылдау"д п аталатын заңды қолдану к з ңін
білдір ді. Саралау проц сінд заң нормаларын таңдау т рг у органдары м н
соттың заң актісінд б лгіл нг н іс бойынша ш шім қабылдауды білдір ді.
кіншід н, құқықтық саралау-бұл ақыл-ой проц сі, ол ӛзі заңды мәнг и
м с, оның нәтиж сі құқық қолдану актісінд б кітілг нг д йін шқандай
құқықтық салдарға әк лм йді.
К л сі сұрақ: құқықтық саралау к зінд нақты мән-жайлар б лгіл рінің заң
нормасында б кітілг н заңды фактінің б лгіл рін сәйк стігі анықталады
н м с олардың сәйк ссіздігі анықталуы мүмкін б ? Д дуктивті тұжырымның
р кш лікт рін
ск р отырып, құқықтық саралау тұжырымдамасында
кӛрс тілг н сәйк стікті д , сәйк ссіздікті д қамтитын заңг рл рдің
ұстанымым н к лісу к р к.
Іс жүзінд құқықтық фактіл р құқықтық саралауға ұшырайды. Бұл
мәлімд м к л сі дәл лд рм н н гізд лг н. Құқықтық қатынастардың пайда
болу, ӛзг ру н м с тоқтатылу н гізд рі құқықтық салдардың (құқықтық
қатынастардың) пайда болуын, ӛзг руін н м с тоқтатылуын байланыстыратын
нақты ӛмірлік жағдайлар д п түсініл тін заңды фактіл р болып табылады.
Олар заңды жән заңсыз құқықтық әр к тт р м н құқықтық оқиғаларға
бӛлін ді. Құқық қолдану проц сі құқықтық іс-әр к тт рді, сондай-ақ құқықтық
оқиғаларды құқықтық саралаум н, яғни олардың саралауым н байланысты,
ӛйтк ні құқық нормасын қолдану құқықтық фактіні құрайтын істің нақты мән-
жайларының олардың құқық нормасында б кітілг н б лгіл рін сәйк стігін
б лгіл уді кӛзд йді. Осыған байланысты С.С. Ал кс в құқықтық саралау осы
жағдайды заңды фактіл рдің б лгілі бір түрін жатқызум н байланысты к нін
атап ӛтті.
Заңды фактіл р іс-әр к тт р м н оқиғалар болғандықтан, құқықтық
саралау объ ктіл рі заңды іс-әр к тт р д , заңды оқиғалар да д п санайтын
мамандарм н к лісу к р к, олар құқық т ориясында адамдардың ркін
байланысты м с жағдайларды түсін ді (мысалы, адамның ӛлімі, уақыттың
ӛтуі, стихиялық құбылыс).
Сараланатын іс-әр к ттің (әр к тсіздіктің) түрін қарай ж к , заңды
тұлғалардың (мысалы, әкімшілік жән салық құқығы тұрғысынан) жән
м мл к ттің (атап айтқанда, халықаралық қылмыстар жасаған к зд ) мін з-
құлқының біліктілігін ажыратады.
Құқықтық саралау проц сінің нәтиж сін байланысты ол оң (нақты факт
б лгіл рінің құқық нормасында кӛзд лг н б лгіл рг сәйк стігі анықталған
к зд ) жән т ріс (мұндай сәйк стік анықталмаған к зд ) болып бӛлін ді.
22
Құқықтық саралу субъ ктісін байланысты ол м мл к т арнайы уәкіл ттік
б рг н субъ ктіл р жүз г асыратын р сми (заңды) жән б йр сми болып
бӛлін ді.
Әд тт заңг рл р құқықтық саралауды құқық бұзушылықтың саралаум н
байланыстырады, ол адамның жасаған әр к тінің тиісті құқық нормасының
диспозициясында қарастырылған құқық бұзушылық құрамының б лгіл рін
сәйк стігін (сәйк стігін) анықтау р тінд анықталады. Алайда, құқық
қорғаушылар заңсыз мін з-құлықты (қылмыстар м н басқа да құқық
бұзушылықтар) ғана м с, соным н бірг заңды (мысалы, құқықтық қатынастар
субъ ктісін кӛт рм л у туралы ш шім қабылдаған к зд ) бағалайды. Осыған
байланысты құқық т ор тикт рі заңды мін з-құлықты саралау мәс л л рін кӛп
кӛңіл бӛл ді.
Осылайша, әл ум ттік-құқықтық тұрғыдан құқықтық саралауды ӛзін сай
б лгіл рін қарай ажырату қаж т:
- заңды әр к тт р:
а) қоғамдық пайдалы, кӛт рм л н тін;
б) кӛт рм л нб йтін, бірақ құқық бұзушылық б лгіл рі жоқ;
- заңсыз әр к тт р:
а) қылмыс;
б) әкімшілік құқық бұзушылық;
в) тәртіптік т ріс қылықтар;
г) азаматтық-құқықтық актіл р;
д) салықтық жән ӛзг д құқық бұзушылықтар.
Қолданылатын құқық нормаларының салалық тиістілік крит рийін сәйк с
қылмыстық, әкімшілік, азаматтық, салықтық, тәртіптік жән басқа да саралауды
ажыратуға болады.
Құқықтық саралаудың баяндалған бӛлінуінің практикалық маңызы бар,
ӛйтк ні анықтаушы, т рг уші, прокурор, судья кӛбін с "қос" саралауға
жүгін ді, яғни қылмыстық заңда кӛзд лг н қоғамға қауіпті әр к тт рді ғана
м с, соным н бірг оларм н байланысты ӛзг д құқық бұзушылықтар м н
осындай болып табылмайтын әр к тт рді (әр к тсіздікті) саралайды. Мысалы,
мұндай саралау қылмыстық-құқықтық нормаларды қолдану к зінд жүз г
асырылады:
-қылмысты да, ӛзг д құқық бұзушылықты да саралауды мінд тт йтін"
қосарлы " құқыққа қайшы (бланк ттік диспозициям н);
-қылмыс та, қылмыск рдің қоғамға пайдалы, құқыққа сыйымды қылмыс
жасаудан к йінгі мін з-құлқы да сараланатын іс-әр к тім н ӛкінуін
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату туралы (ҚР ҚК 65-б.);
-қорғанушының қол сұғушы жән заңды әр к тт рінің қоғамға қауіпті
әр к тт рінің саралануын болжайтын қаж тті қорғаныс туралы (ҚР ҚК 32-б.);
23
-жан күйз лісі жағдайында қылмыс жасағаны туралы (ҚР ҚК 101-б.1-б.,
111-б. жән т. б.), оны жасаған адамның іс-әр к ті жән қылмыс жасаған
жәбірл нушінің құқыққа қарсы н м с азғындық мін з-құлқы сараланады.
А.А.Толкач нконың пікірінш , құқықтық саралау к л сі к з ңд рд н ӛт ді:
-адамдардың мін з-құлқын заңды жән құқық бұзушыға бӛлу;
-қаралатын әр к тті құқықтың әртүрлі салаларының нормаларым н
байланыстыру арқылы құқық бұзушылықтың сипатын анықтау;
-бағаланатын іс-әр к тк жататын нақты норманы б лгіл у.
С.С.Ал кс в құқықтық саралауды үш н гізгі құқық қолдану әр к тінд
кӛрін ді д п санайды:
- нормалары осы жағдайды р тт йтін құқық саласын анықтау;
- осы жағдайды қамтитын салалық институттың түрін б лгіл у;
- осы жағдайға қолданылатын нақты норманы б лгіл у.
Бұл кӛзқарастың дұрыстығы қылмыстық құқық ғылымы м н құқық
қолдану
практикасында
қылмыстарды
саралаудың
тиісті
к з ңд рі
р кш л н тіндігім н расталады.
А. В. Наумовтың кӛзқарасы бойынша, қылмыстық құқықты қолдану-бұл
құзыр тті органдар м н лауазымды тұлғалардың қылмыс жасаған адамның
қылмыстық жауаптылығы м н жазалануы туралы мәс л ні (оң н м с т ріс)
ш шуг , н адамның іс-әр к тт рінің заңдылығын анықтауға жән оны
қылмыстық жауаптылық п н жазадан босатуға бағытталған м мл к ттік-билік
қызм ті [6,241б].
. В. Благовтың пікірі бойынша" ... қылмыстық құқықты қолдану - бұл
б лгіл нг н нақты мән-жайлардың тиісті нормада кӛзд лг ні (н м с
кӛрінб г ні) туралы жән ондағы қылмыстық-құқықтық сипаттағы шараларды
анықтау (н м с айқындамау) туралы ш шімді қабылдау жән б кіту ".[7,85б].
Ю.В.Грач ваның кӛзқарасы бойынша, қылмыстық-құқықтық нормаларды
қолдану-бұл құзыр тті органның қылмыстық жауапк ршілік туралы мәс л
бойынша н м с сі дұрыс м с адамға м дициналық сипаттағы мәжбүрл у
шараларын тағайындау туралы мәс л бойынша р тт у қатынастары ш гінд
қылмыстық-құқықтық қатынастар аясында ж к -нақты ш шім қабылдауы.
[8,124б].
В.В.Колосовский қылмыстық құқықтың қолданылуын мәс л л рді ш шуг
бағытталған арнайы құқық қолдану субъ ктіл рінің қызм ті р тінд
қарастырады:
-қылмыстық жауапк ршілік туралы жән адамның қоғамға қауіпті әр к т
жасағаны үшін жазалау туралы;
-әр к тт қылмыс құрамының болмауы туралы-заңды зиян к лтірілг н
жағдайда;
24
-м дициналық н м с тәрби лік сипаттағы мәжбүрл у шараларын қолдану
туралы; әр к тті тиісті салдарлары бар оң н м с т ріс қылмыс жасаудан
к йінгі мін з-құлық р тінд анықтау туралы.
[9,43б].
Н гізінд "Құқықты қолдану" ұғымын дұрыс анықтау үшін оның
б лгіл рін анықтау қаж т.
Құқықты қолдану оны жүз г асырудың бір түрі болып табылады.
Ӛзд ріңіз біл тінд й, құқық қолдану әр к тт рінің сипатына байланысты құқық
нормаларын сақтау, орындау, қолдану болып ажыратылады.
Құқық қолдану-бұл құзыр тті органдар м н лауазымды тұлғалардың
м мл к ттік-билік қызм ті, олардың бұл қызм тк құқығы оны жүз г асыру
мінд тін д білдір ді. Соным н, қылмыс жасалған жағдайда м мл к ттік жән
ж к айыптау іст рі бойынша м мл к т атынан қылмыстық қудалауды жүз г
асыру мінд ті прокурорға, сондай-ақ т рг уші м н анықтаушыға жүкт л ді.
М мл к т атынан билік ту құқығын қолдану қызм тін жүз г асыратын
анықтаушы (анықтау органы), т рг уші, прокурор, судья (сот) қылмыстық
құқық нормаларын қолдану субъ ктіл рі болып табылады. Қылмыстық-
құқықтық мәжбүрл у шараларын қолдану субъ ктісі т к сот болып
табылады.Құқық қолдану д г німіз-б лгілі бір адамдардың мін з-құлқын
(ӛмірлік жағдайды) бағалау жән нақты істі ш шу үшін қылмыстық-құқықтық
нормаларды қолдану. Ш шімд анықталған нақты мән-жайлардың қылмыстық
құқық нормасында б кітілг н адамның мін з-құлық б лгіл рін сәйк стігі
(сәйк с м стігі) туралы қорытынды қамтылуға тиіс.
Қылмыстық-құқықтық саралау т к қылмыс б лгіл рі бар әр к тт рді ғана
м с, соным н бірг қылмыстық м с мін з-құлықты, л усіз әр к тті,
әр к ттің қылмыстылығын болдырмайтын жағдайларды жән т.б. талап т ді,
бұл саралау оң болуы мүмкін (мысалы, әр к т қылмыс болып табылады) н м с
т ріс (мысалы, әр к т құқық бұзушылық м с).
Қылмыстық құқық т ориясында құқық қолдану бұзылған әл ум ттік
қатынастарды қалпына к лтіруг , қылмыстық заңда кӛзд лг н әл ум ттік
қауіпті әр к тт рдің алдын алуға жән үшінші тұлғалардың құқық нормаларын
жүз г
асыруына
бағытталған
ұйымдастырушылық
қызм т
р тінд
қарастырылады. Бұл қызм т адамның қылмыстық н м с қылмыстық м с
мін з-құлқына н м с б лгілі бір оқиғаға (мысалы, жаза, м дициналық н м с
тәрби лік сипаттағы мәжбүрл у шарасы, мүлікті тәркіл у, қылмыс жасаудан
к йінгі оң мін з-құлқы үшін қылмыстық жауаптылықтан босату түрінд гі
кӛт рм л у) қылмыстық заңда кӛзд лг н м мл к ттік д н қою (мәжбүрл у
н м с кӛт рм л у) құралы болып табылатын қылмыстық-құқықтық сипаттағы
қандай да бір шараны тағайындау (тағайындамау) туралы ш шім қабылдау
жолым н жүз г асырылады.
25
Қабылданған ш шім мінд тті түрд құқық қолдану актісінд б кітіл ді.
Құқық қолдану актісі-бұл субъ ктивті құқықтардың н м с заңды мінд тт рдің
болуын н м с болмауын анықтау жән олардың шараларын анықтау
мақсатында б лгілі бір заңды іс бойынша құзыр тті субъ кт жасаған
м мл к ттік-билікп н ж к анықталған акт.
ҚР Қылмыстық іс жүргізу заңына сәйк с құқық қолдану актіл рін : ақтау
н м с айыптау үкімі, ұйғарым, қаулы, айыптау актісі, айыптау қорытындысы,
айыптау қаулысы жатады.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды жасауға болады:
қылмыстық құқық нормаларын қолдану - бұл қылмыстық іс жүргізу актіл рінд
б лгіл нг н нақты мән-жайлардың қылмыстық заңда б кітілг н адамның мін з-
құлқының б лгіл рін сәйк стігі (сәйк с м стігі) туралы жән ондағы
қылмыстық-құқықтық сипаттағы шараларды тағайындау (тағайындамау)
туралы ш шімд рді қабылдау м н б кітуд кӛрін тін құзыр тті органдар м н
лауазымды адамдардың м мл к ттік-билік ұйымдастырушылық қызм ті.
Орыс тілінд гі квалификация (латын сӛзін н gualis - н , қандай сапа жән
facere — н іст у к р к): заттың, құбылыстың сипаттамасы, оны қандай да бір
санатқа, топқа жатқызу; қылмысты саралау-осы қылмыс үшін жазаны кӛзд йтін
қылмыстық заңның бабын анықтау.
"Қылмысты саралау" ұғымы қылмыстық құқық жән қылмыстық проц сс
туралы оқу жән ғылыми әд би тт рд к ңін н қолданылады. Алайда, к ң с
одағы тұсындағы қылмыстық заңнамада ол айтылмаған, ол қазіргі ҚР
Қылмыстық код кст д к зд сп йді. Онда қылмыстарды саралау туралы м с,
ҚР ҚК-нің қандай да бір бабы бойынша қылмыстық жауапк ршіліктің басталуы
туралы айтылады.
Молдова Р спубликасының Қылмыстық код ксін қоспағанда, басқа
м мл к тт рдің Қылмыстық код кст рінд қылмысты саралау туралы түсінік
жоқ. Осы ҚК-нің 113-бабында былай д п жазылған: "жасалған зиянды әр к т
б лгіл рінің қылмыстық-құқықтық нормада кӛзд лг н қылмыс құрамының
б лгіл рін дәл сәйк стігін анықтау жән заңды түрд б лгіл у қылмысты
саралау д п танылады. Қылмыстың р сми саралануы қылмыстық проц стің
барлық к з ңд рінд қылмыстық қудалауды жүз г асыратын адамдар м н
судьялар жүргіз ді".
"Қылмысты саралау" ұғымы т к қылмыстық құқық қана м с, соным н
бірг қылмыстық іс жүргізу, қылмыстар м н ӛзг д қылмыстық-құқықтық
әр к тт рді саралаудың салааралық сипаты туралы басқа да фактіл р
куәландырады:
-қылмыстар м н басқа да қылмыстық-құқықтық әр к тт рді саралау
қылмыстық іс жүргізу құқығының нормаларым н р тт л тін құқық қолдану
қызм тінің бӛлігі болып табылады;
26
-қылмыстардың саралануын ӛзг ртудің бірқатар р ж л рі қылмыстық іс
жүргізу заңының баптарында қамтылған;
-қылмыс жасады д п айыптау, соттың айыптау үкімі қылмысты саралау
формуласы м н айыптауды қамтиды.
Жоғарыда айтылғандарды ск р отырып, В.П. Каш повтың "іс жүзінд
саралау қылмыстық жән қылмыстық іс жүргізу құқығым н р тт л тін
салааралық заң институты болып табылады" д г н пікірім н к лісу к р к.
Қылмыстың саралануын іс-әр к ттің нақты жән заңды б лгіл рі арасындағы
сәйк стікті б лгіл у жән заңды шоғырландыру р тінд түсіну т к р сми
саралауға қатысты жән р сми м с саралауға қатысты м с. Саралауды заңды
түрд б кіту құқығы ҚР ҚІЖК-д кӛрс тілг н лауазымды тұлғаларға ғана
б ріл ді.
Д м к, р сми саралау іс - әр к ттің б лгіл рі м н қылмыс құрамының
б лгіл рі арасындағы сәйк стікті б лгіл у жән заңды түрд б кіту болып
табылады, ал б йр сми саралау (оқу жән ғылыми әд би тт рд қарапайым) т к
осы сәйк стікті анықтауда болады.
Қылмыстық-құқықтық саралаудың нақты н гізі қылмыстық заңда
кӛзд лг н әр к тті жасау болып табылады. Нақтылау к р к: іс — әр к т
тұтастай алғанда нақты н гіз м с, т к оның нақты құрамы-бұл әр к тті
қылмыстық заңсыз н м с заңды мін з-құлық р тінд сипаттайтын объ ктивті
жән субъ ктивті б лгіл рдің жиынтығы.
Қылмыстар, сі кір сілі-шығасылы адамның әл ум ттік қауіпті әр к ті,
сотталған адамның т ріс п нит нциарлық мін з-құлқы, қылмыс жасаудан
к йінгі оң мін з-құлық жән т. б. қылмыстық-құқықтық саралаудың құқықтық
н гізі қылмыстық заңда кӛзд лг н нақты н гізд рг сәйк с к л тін қылмыс
құрамы, сі кір сілі-шығасылы адамның әл ум ттік қауіпті әр к ті, қылмыс
жасаудан к йінгі мін з-құлық жән т. б. нақты құрамдарды бӛліп кӛрс туг
болады
Адамның іс-әр к ті, оның ішінд қылмыстық-құқықтық саралауға
қатысты, ӛзіндік құрылымға и , ішкі жән сыртқы байланыстары бар
эл м нтт рд н тұрады. В. О.Навроцкийдің кӛзқарасы бойынша қылмыстық-
құқықтық саралаудың құрылымы:
-субъ кт - әр к тті қылмыстық-құқықтық саралауды жүз г асыратын
адам;
-объ кт - қылмыстық-құқықтық саралауға жататын әр к т;
-мазмұны - жасалған әр к тті қылмыстық заң тұрғысынан саралау [12,61б].
Осылайша, "қылмыстық-құқықтық саралау", "қылмыстық-құқықтық
әр к ттің саралануы", "қылмыстың саралануы" ұғымдарын анықтай отырып,
к л сі р ж л рг сүй ну к р к.
"Қылмыстық-құқықтық саралау" ұғымын р сми жән б йр сми саралауды
қамтитын "Қылмыстық-құқықтық саралау" жән "қылмыстардың саралануы"
27
жалпы ұғымдарын әр к ттің қылмыс к ндігін анықтауда қолдануға болады
жән "қылмыстың р сми саралануы" түсінігін анықтау үшін оны қолдануға
болмайды, ӛйтк ні қылмыстық іс жүргізу заңында қылмыстық заңның
қолданылуы туралы айтылған. Осыған байланысты қылмыстарды р сми
саралаудың жалпы б лгісі тиісті құқық қолдану әр к тт рін жасау арқылы
қылмыстық заңды (қылмыстық құқық нормаларын) қолдану болып табылады.
"Қылмыстық заңды қолдану" жән "қылмыстық-құқықтық саралау"
ұғымдары бір-бірім н сәйк с к лм йді. Қылмыстық заң әр к тті саралау к зінд
д , жаза тағайындау к зінд д , қылмыстық-құқықтық сипаттағы ӛзг д
шаралар, қылмыстық-құқықтық кӛт рм л у шаралары жән басқа да
жағдайларда қолданылады.
"Қылмыстық заңды қолдану" ұғымы істің нақты мән-жайлары м н заңды
н гізін б лгіл уді қамтымайды. Р сми қылмыстық-құқықтық саралау
қылмыстық құқықты қолдану актісінд кӛрс тіл тін істі ш шум н байланысты.
Р сми қылмыстық-құқықтық саралаудың мәні-мұндай құқық қолдану
әр к тін жасау, ол ж к тұлға жасаған әр к ттің нақты б лгіл рін жән
қылмыстық заңда б кітілг н осы әр к ттің б лгіл рін салыстыруда, олардың
бір-бірін сәйк стігін анықтауда жән осы сәйк стікті құқық қолдану актісінд
шоғырландыруда кӛрін ді. Б йр сми саралауда бұл нәтиж кӛрс тілм йді.
Қылмыстық-құқықтық саралауда т к қылмыстар ғана м с, соным н қатар
басқа да қылмыстық-құқықтық әр к тт р ( л усіз әр к тт р, қылмыс жасаудан
к йінгі әр к тт р; жазаны ауырлататын жән ж ңілд т тін жағдайлар жән т.б.)
жатады. Бұдан шығатыны, қылмыстың саралануы қылмыстық-құқықтық
саралаудың бір түрі болып табылады. Соңғысы - құқықтық саралаудың бір түрі.
Саралаудың нақты н гізі-бұл заңды маңызды б лгіл рдің жиынтығы нақты
құрамды құрайтын әр к т.
Қылмыстық-құқықтық саралаудың объ ктіл рі қылмыс, сі дұрыс н м с
сі дұрыс м с адамның әл ум ттік қауіпті әр к ті, қылмыс жасаған адамның
қылмыстық іс-әр к ті жән басқа да қылмыстық-құқықтық әр к тт р
болғандықтан, сәйк сінш қылмыс құрамы, сі дұрыс н м с сі дұрыс м с
адамның әл ум ттік қауіпті әр к ті, қылмыстық м с мін з-құлық жән т. б.
осы саралаудың заңды н гізі бола алады.Жоғарыда айтылғандарды ск р
отырып, к л сі анықтамаларды тұжырымдауға болады.
Қылмыстық-құқықтық саралау-бұл іс-әр к тті қылмыстық құқық
бұзушылықтардың н м с оң әр к тт рдің б лгілі бір түрін жатқызу арқылы
осы іс-әр к ттің нақты б лгіл рін (іс жүзінд гі құрамын) жән оның
қылмыстық заңда (заң құрамында) кӛрс тілг н б лгіл рін салыстыру арқылы
жүз г асырылатын, нәтиж сінд олардың бір-бірін сәйк стігі н м с сәйк с
м стігі туралы қорытынды жасалады жән ол қылмыстық заңның нақты
28
бабында (бабының тармағында, бӛлігінд ) кӛзд лг н н м с кӛзд лм г н
адамның мін з-құлқын қылмыстық-құқықтық бағалау.
Қылмыстық заңда кӛзд лг н қоғамға қауіпті іс — әр к ттің саралануы-бұл
мін з-құлықтың нақты құрамының б лгіл рін жән қылмыстық-құқықтық
нормада кӛрс тілг н қылмыс құрамының б лгіл рін салыстыру арқылы жүз г
асырылатын, нәтиж сінд олардың бір-бірін сәйк стігі н м с сәйк с м стігі
анықталады жән ол қылмыстық заңның нақты бабында (бабының тармағында,
бӛлігінд ) кӛзд лг н н м с кӛзд лм г н.
Р сми қылмыстық-құқықтық саралау-бұл адам мін з-құлқының (нақты
құрамның) нақты б лгіл рін жән қылмыстық заңда (заңды құрамда)
кӛрс тілг н осы мін з-құлық б лгіл рін салыстыру бойынша құқық
қолданушының қызм ті, нәтиж сінд оларға бір б лгіл рдің кіншісін
сәйк стігі н м с сәйк с к лм уі б лгіл н ді жән заңды іс жүргізу б кітіл ді.
1.3
Қазақстан
Р спубликасының
қылмыстық
заңнамасындағы
экономикалық қылмыстар түсінігі м н түрл рі
Қазақстан
Р спубликасының
1995
жылғы
30
тамыздағы
Конституциясының 26-бабына сәйк с, әрбір азаматтың кәсіпк рлік қызм т
ркіндігін құқығы бар. Н гізсіз бәс к л стікк тыйым салынады. Аталған
конституциялық р ж л р Қазақстан экономикасын құқықтық р тт удің н гізі
болып табылады. Нарықтық қатынастарға кӛшуд н туындаған экономикадағы
түб г йлі ӛзг ріст р м мл к ттің экономикалық мүдд л рін қорғауға
бағытталған қылмыстық-құқықтық нормаларды р формалауға әк лді.
Экономика саласындағы нормаларды қолдану пробл малары кӛбін с бұл
қылмыстарды бланк ттік сипатта болатын диспозицияларда саралаудың
қиындықтарым н, құқық нормаларының б лгілі бір р ж л рін әртүрлі
түсінум н, қылмыстық заңды қолданатын құқық қорғау органдарының
қызм тк рл рінің ж ткіліксіз практикалық тәжіриб сім н байланысты. Құқық
қолдану практикасы жән қылмыстық заңның р ж л рін ғылыми талдау
қылмыстық құқық нормаларының құқықтық т хнологиялар тұрғысынан
кӛпт г н к мшілікт рін анықтады. ҚР Қылмыстық код ксінің т ориясы м н
практикасында қылмыстық заңды қолданудың кӛпт г н мәс л л рін бірыңғай
кӛзқарастар қалыптасқан жоқ.
Экономикалық қылмыстар-бұл экономикалық қызм т саласында жасалған
заңсыз әр к тт р. Экономика-шаруашылық жүргізу ӛн рі. Экономика
саласындағы басым бағыттар р тінд мыналарды атауға болады: нарықтық
қатынастардың н гізгі субъ ктіл рі р тінд тұтынушылардың мүдд л рін
қорғау, кәсіпк рлік жән басқа да экономикалық қызм ттің ркіндігін
29
қамтамасыз ту, нарықтық бәс к л стік жағдайында оның қатысушыларының
т ңдігі, азаматтық айналым м н тӛл м тәртібінің тұрақтылығын сақтау.
Экономикалық қатынастардағы қылмыстық-құқықтық тыйымдар әртүрлі қол
сұғушылықтарға, мысалы, алдауға, озбырлыққа жән т. б. қатысты б лгіл нг н.
ҚР Жоғарғы Соты "Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстарды
саралаудың к йбір мәс л л рі туралы" 2004 жылғы 18 маусымдағы
Нормативтік қаулыда, "Ж к кәсіпк рлік туралы" ҚР Заңында жән кәсіпк рлік
қызм тті р тт йтін ӛзг д заңнамалық актіл рд кӛзд лг н тәртіпп н жүз г
асырылатын азаматтар м н заңды тұлғалардың таза табыс алуға бағытталған
қызм тін заңды кәсіпк рлік қызм т д п тану қаж т.
[13]. Заңды кәсіпк рлік
қызм ттің мінд тті б лгіл рі-кәсіпк рл рді тиісті органдарда тірк у н м с осы
қызм тп н айналысуға басқа арнайы рұқсаттың (лиц нзияның) болуы.
Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстар-бұл мат риалдық жән
басқа да тауарлар м н қызм тт рді ӛндіруг , бӛлуг , айырбастауға жән
тұтынуға байланысты пайда болатын қоғамдық қатынастарға қол сұғатын
қылмыстық заңда қарастырылған әл ум ттік қауіпті әр к тт р. Экономика
саласындағы қылмыстар үшін жауапк ршілік туралы нормалар, ң алдым н,
м мл к т экономикасының ркін, үд м лі дамуын қамтамасыз т тін қоғамдық
қатынастарды қорғауға бағытталған.
Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстардың қоғамдық қауіптілігі -
мұндай шабуылдардың нәтиж сінд м мл к ттің экономикалық мүдд л рін
жән экономикалық қызм тп н байланысты басқа субъ ктіл рг үлк н залал
к лтіріліп қана қоймай, соным н бірг ліміздің экономикалық қауіпсіздігін
қауіп тӛндір ді.
Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстардың топтық объ ктісі заңға
н гізд лг н экономикалық қызм тті жүз г асыру проц сінд қалыптасатын
әл ум ттік қатынастар болып табылады. Экономикалық қатынастардың к з-
к лг н түрін әс р т тін барлық қылмыстарды экономикалық қатынастарға
жатқызуға болады, олар шаруашылық жүргізу саласында да (экономикада),
одан тыс ж рл рд д дамиды. Қоғамда жасалатын қылмыстардың кӛпшілігі
жалпы қылмыстық сипатқа и (ұрлық, тонау, бопсалау жән т.б.)
экономикалық, пайдакүн мдік уәжг и , б лгілі бір экономикалық мүдд л рг
әс р т ді, д м к, қоғамда қабылданған тиісті экономикалық қатынастарға қол
сұғады.
Бірақ т к осы б лгінің болуы бұл қылмыстарды экономикалық санатқа
автоматты түрд
нгізу үшін ж ткілікті н гіз бола алмайды. Әд тт ,
азаматтардың б лгілі бір мүліктік қатынастарына қол сұғу, экономикалық сала
р тінд экономикаға тік л й қатысы жоқ. Шынында да, экономикалық қызм т
саласындағы к з-к лг н қылмыс: заңды кәсіпк рлік қызм тк к д ргі жасау;
жалған ақша н м с бағалы қағаздар жасау н м с сату; контрабанда н м с
салық тӛл уд н жалтару жән т. б. — б лгілі бір дәр ж д м мл к ттің жән
30
экономикалық қызм тп н байланысты басқа субъ ктіл рдің экономикалық
мүдд л рін қол сұғушылық болып табылады. Дәл осы б лгіл рді Қылмыстық
код кстің 8 — тарауында қарастырылған қылмыстық әр к тт рді м ншікк
қарсы қылмыстардан ажырату к зінд ск ру қаж т, бірақ олар б лгілі бір
жағдайларда экономикалық қызм ттің мүдд л рін бұзады, бірақ қол
сұғушылықтың басқа объ ктісі бар-бір удің м ншігі.
Экономикалық қызм т проц сінд қалыптасатын жән осындай қызм ттің
нақты түрл рін р тт йтін нақты қоғамдық қатынастар тік л й объ кт болып
табылады (мысалы, кәсіпк рлік қызм т саласы азаматтардың, ұйымдар м н
м мл к ттің құқықтары м н мүдд л рін қорғайды - ҚК 214-бабы "Заңсыз
кәсіпк рлік, заңсыз банктік н м с колл кторлық қызм т").
ҚК-нің
р кш бӛлімінің 7-тарауында кӛзд лг н қылмыстарды жасау
нәтиж сінд басқа құқық қорғау объ ктіл рін д залал жиі к лтіріл ді.
Қосымша объ ктіл р азаматтардың мүліктік мүдд л рі, олардың м ншігі,
д нсаулығы, ж к кәсіпк рдің, ұйымның н м с м мл к ттің мүліктік
мүдд л рі болуы мүмкін.
Әл ум ттік экономикалық қатынастардың заты әрқашан қылмыс затым н
сәйк с к л б рм йді. г р соңғысы қылмыс объ ктісінің мінд тті б лгісі
болса, онда біріншісі ӛзінің нақты мат риалдық сипатына байланысты
экономикалық қызм т саласындағы барлық қылмыстарға тән м с. Қылмыстың
заты ҚР Қылмыстық код ксінің кӛпт г н баптарында қарастырылған, мысалы,
бұл: 214-219, 221, 22, 224, 231 -234 жән т. б. Ал ҚР ҚК 228, 240, 248-
баптарында қылмыс заты жоқ.
Қарастырылып отырған қылмыстардың объ ктивті жағы-экономикалық
қызм ттің б лгіл нг н тәртібін бұзудан тұратын қоғамға қауіпті әр к тт р
(әр к т н м с әр к тсіздік). Экономикалық қызм тті жүргізу тәртібі ҚР
Азаматтық код ксім н р тт л ді.
Экономикалық қызм т саласындағы нақты қылмыстардың объ ктивті
жағының заңнамалық құрылымына қатысты олар әртүрлі д п айтуға болады.
Қарастырылып отырған қылмыстардың объ ктивті жағы кӛбін с б лс нді
әр к тт рд н кӛрін ді. Осылайша, т к іс-әр к тт р арқылы: заңсыз кәсіпк рлік,
заңсыз банктік қызм т, н си ні заңсыз алу жән мақсатсыз пайдалану, кӛрін у
жалған жарнама, жалған ақша н м с бағалы қағаздар жасау н м с сату,
экономикалық контрабанда, мәміл жасауға н м с оны жасаудан бас тартуға
мәжбүрл у жән басқалар жасалуы мүмкін.
Әр к тсіздік жолым н мынадай қылмыстар жасалады: ш т лд н ұлттық
жән ш т л валютасындағы қаражатты қайтармау, к д ндік тӛл мд р м н
алымдарды тӛл уд н жалтару, азаматтың салық жән (н м с ) бюдж тк
тӛл н тін басқа да мінд тті тӛл мд рді тӛл уд н жалтаруы, ұйымдардан салық
31
жән (н м с ) бюдж тк тӛл н тін басқа да мінд тті тӛл мд рді тӛл уд н
жалтару жән басқалар.
Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстарды саралау к зінд заң
шығарушы басқа құқық салаларында қарастырылған заң нормадарым н қатар,
анықтатамларм н д жұмыс іст йді. Қаралып отырған қылмыстар
нормаларының диспозицияларының басым кӛпшілігі нақты қылмыс б лгіл рі
жоқ, бірақ басқа нормативтік актіл рг (мысалы, ҚР азаматтық заңнамасына,
ҚР Пр зид нтінің жарлықтарына, ҚР Үкім тінің қаулыларына, нұсқаулықтарға
жән т.б.) сілт м жасайтын бланк ттік болып табылады. Мұндай қылмыстық-
құқықтық нормаларды қолдану к зінд қылмыстық заңның талаптарын
бұзудың болуын ғана м с, соным н бірг басқа нормативтік актіні д
қарастыру қаж т. Қылмыстық код кстің 248-бабы, ӛйтк ні бұл қылмыс
құрамын ӛзг рту үшін басқа нормативтік құқықтық актіг жүгінудің қаж ті
жоқ, бірақ осы норманың диспозициясында кӛзд лг н объ ктивті жақтың
б лгіл рін орындау ж ткілікті.
Қылмыстық код кстің р кш бӛлімінің 8-тарауында мат риалдық жән
формальды құрамды қылмыстар бар. Олардың к йбір ул рі іс-әр к т жасалған
к зд н бастап аяқталған болып саналады, бұл р тт қоғамға қауіпті
зардаптардың басталуы талап тілм йді, ӛйтк ні нақты қылмыстың объ ктивті
жағын құрайтын іс-әр к т болғандығының ӛзі ж ткілікті: ҚК-нің 218-бабы, 222,
234-баптарының 1-бӛлігі жән басқалары.
Қылмыстық Код кстің 219, 221, 239, 240 баптарында қарастырылған
қылмыстар мат риалдық құрамды қылмыстар қатарына жатады. Осы
қылмыстардағы әр к т п н қоғамға қауіпті зардаптың арасында с б пті
байланыс орнатылуы к р к. Кӛрс тілг н қылмыстар заңда кӛрс тілг н қоғамға
қауіпті зардап туындаған сәтт н бастап аяқталған болып саналады.
Заңсыз кәсіпк рлік жән тауар таңбасын заңсыз пайдалану формальды да,
мат риалды құрам р тінд д әр к т т алатынын атап ӛтк н жӛн, ӛйтк ні олар
үшін қылмыстық жауапк ршілік баламалы түрд н адам ӛзінің қызм т бабын
пайдаланған к зд н б лгілі бір зардаптар басталған к зд (мысалы, ірі залал)
туындауы мүмкін.
Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстардың құрамын тұжырымдай
отырып, заң шығарушы олардың зардабын сипаттаудың әртүрлі нұсқаларын
қолданады. Құрылым бойынша мат риалдық құрамдарға қатысты жән қоғамға
қауіпті зардаптар қарастырылған қылмыстар. Оларға: ірі залал, азаматқа,
ұйымға н м с м мл к тк ірі залал, ірі мӛлш рд табыс алу, аса ірі мӛлш рд
табыс алу, ірі мӛлш р, аса ірі мӛлш р, л улі залал, л улі мӛлш р, л улі зиян,
м мл к ттің ж к жән (н м с ) заңды тұлғаларының құқықтары м н заңды
мүдд л рін л улі түрд бұзу жән ӛзг д ауыр зардаптар жатады.
32
Соным н бірг , жоғарыда кӛрс тілг н тараудың баптарында қоғамға
қауіпті зардап ұғымдарының мӛлш рі ақшалай түрд нақты анықталған, бұл
сот-т рг у органдарының қызм тк рл рі үшін жұмысты дәуір ж ңілд тті. Заң
шығарушы оның салдарын ш кт улі түсіндіргісі к лс , оны заңның ӛзінд
р кш атап ӛт ді д п санаймыз.
К йбір қылмыстардағы объ ктивті жағының қосымша б лгіл рі мінд тті
дәр ж г ауыстырылды. Осылайша, тәсіл кр дитті заңсыз алу м н мақсатсыз
пайдаланудың мінд тті б лгіл рінің қатарында кӛрс тілг н-кр диторға кӛрін у
жалған мәлім тт р б ру; монополистік қызм тт - монополиялық жоғары
(тӛм н) н м с к лісілг н бағаларды б лгіл у жән (н м с ) қолдау, нарықты
бӛлу, нарыққа қол ж ткізуді ш кт у; азаматтың салық жән (н м с ) бюдж тк
тӛл н тін басқа да мінд тті тӛл мд рді тӛл уд н жалтаруы - кіріст р н м с
шығыстар туралы д кларацияны ұсынбау н м с д кларацияға кӛрін у
бұрмаланған д р кт рді нгізу жән т. б.
Қылмыс жасау құралы экономикалық контрабанда үшін мінд тті — бұл
қылмысты құжаттарды н м с к д ндік сәйк ст ндіру құралдарын алдау
арқылы жасау жән т. б.
Осы тарауда қарастырылған барлық қылмыстардың субъ ктивті жағының
р кш лігі т к кінәнің қасақаналық түрінд кӛрін ді. Экономика саласындағы
абайсызда жасалған әр к тт р қылмыстық
м с. Қылмыс құрамының
құрылымына байланысты тік л й жән жанама ни т болуы мүмкін.
Н.Н.Афанась в қарастырылып отырған қылмыстар т к тік л й ни тп н
жасалады д п санайды. Біздің ойымызша, қылмыстық жауапк ршілікті қолдану
аясын мұндай ш кт у н гізсіз
м с. Мәс л н, мысалы, осы бапта
қарастырылған қылмыстар т к тік л й ни тп н жасалуы мүмкін. ҚР ҚК 231
"Жалған ақшаны н м с бағалы қағаздарды дайындау, сақтау, орнын ауыстыру
н м с сату" жән басқалар.
[14,211б].
Мат риалдық құрамдарда тік л й ни ттің құрылымдық эл м нті
кінәліл рдің қоғамға қауіпті зардаптың (мысалы, банкроттық к зінд гі заңсыз
әр к тт рд гі ірі залал) басталу мүмкіндігін н м с сӛзсіздігін алдын - ала
болжау болып табылады, ал ни ттің (ни ттің) рікті сәті-осы салдардың
басталуына қатысты анықталады. Тік л й жән жанама ни тп н заңсыз
кәсіпк рлік, заңсыз банк қызм ті, кӛрін у жалған жарнама, тауар таңбасын
заңсыз пайдалану, комм рциялық н банктік құпияны, салық құпиясын,
микрокр дит б ру құпиясын, колл кторлық қызм т құпиясын, сондай-ақ
мүлікті жария туг байланысты ақпаратты жән басқаларын құрайтын
мәлім тт рді заңсыз алу, жария ту н м с пайдалану сияқты қылмыстар
жасалады.
Тік л й ни ттің құрылымы формальды жән мат риалдық құрамдарда
әртүрлі. Мысалы, жалған ақшаны н м с бағалы қағаздарды жасау н м с сату
33
к зінд адам ӛз әр к тт рінің қоғамдық қауіптілігін біл ді жән соған
қарамастан оларды жасағысы к л ді. Мат риалдық құрамдарда тік л й ни ттің
құрылымдық эл м нті - бұл әл ум ттік қауіпті зардаптың (мысалы, банкроттық
к зінд гі заңсыз әр к тт рд гі үлк н залал) туындау мүмкіндігін н м с
сӛзсіздігін болжау, ал ни ттің рікті сәті-бұл қылмысты жасауға д г н
ұмтылыс.
Қарастырылып отырған тараудың к йбір қылмыстарында субъ ктивті
жақтың қосымша б лгіл рі мінд тті д п танылады. Қазақстан Р спубликасы
Конституциясының 26-бабы экономикалық қызм ттің, оның ішінд кәсіпк рлік
қызм ттің ркіндігін к пілдік б р ді. ҚР Азаматтық код ксінд жарияланған
жән б кітілг н ркін экономикалық қызм тп н қатар, заң шығарушы
экономикалық қатынастарға қатысушылардың құрамын анықтайды [15].
Олардың барлығы осы салада тәу лсіз ш шімд р қабылдауы к р к жән
нәтиж сінд пайда болған қылмыстық зардаптар үшін жауап б руі к р к.
Талданатын қылмыстардың субъ ктісі қылмыс жасалған к зд 16 жасқа
толған лауазымды жән басқа да (ж к ) адамдар болып табылады. Айта к ту
к р к, к йбір қылмыстардың субъ ктісі т к лауазымды адамдар, м мл к ттік
функцияларды орындауға уәкіл ттік б рілг н адамдар н м с оларға
т ң стірілг н адамдар, ж к кәсіпк рл р н м с н си шартын, субсидияларды
н м с н си б рудің ж ңілд тілг н шарттарын жасауға уәкіл тті ұйым
басшылары, жарнама б рушіл р, ұйымдардың басшылары, комм рциялық
ұйымның басшылары н м с и л рі, сондай-ақ ж к кәсіпк рл р, бухгалт рлік
с п жүргізуг уәкіл тті адамдар, банк қызм тк рл рі бола алады, м мл к ттік
органның н м мл к ттік ұйымның м мл к ттік функцияларды орындауға
уәкіл ттік б рілг н адамдар н оларға т ң стірілг н адамдар болып
табылмайтын қызм тк рл рі, сол сияқты басқару функцияларын орындамайтын
м мл к ттік м с ұйымның қызм тк рл рі жән басқалары.
"Лауазымды адамның" ұғымының мазмұны Қазақстан Р спубликасының
қылмыстық заңнамасында ашылады. Экономикалық қызм т саласындағы
қылмыстардағы арнайы субъ ктіл рдің р кш лігі, әд тт , т к қылмыстық
әр к тт р саласым н байланысты.
Қылмыстық әр к ттің тік л й объ ктісін сәйк с экономикалық қызм т
саласындағы барлық қылмыстарды бірн ш кіші топтарға бӛлуг болады.
Қылмыстық-құқықтық әд би тт рд заңг р ғалымдар бұл мәс л ні кі жақты
ш ш ді жән осыған байланысты экономика саласындағы қылмыстардың
ж к л г н кіші топтарға әр түрлі жікт луі к лтірілг н.
Мысалы, " ҚР Қылмыстық құқығы "оқулығында заң ғылымдарының
докторы, проф ссор И. Ш. Борчашвили жән заң ғылымдарының докторы,
проф ссор С. М. Рахм товтың р дакциясым н аталған қылмыстар к л сі кіші
топтарға бӛлін ді:
34
-Кәсіпк рлік жән ӛзг д экономикалық қызм т саласындағы қылмыстар;
- Ақша-кр дит саласындағы қылмыстар;
- Қаржы қызм ті саласындағы қылмыстар;
- Сауда жән халыққа қызм т кӛрс ту саласындағы қылмыстар;
- Экономикалық қызм т саласындағы ӛзг д қылмыстар.
Жоғарыда кӛрс тілг н пікірл рг ұқсас проф ссорлар И.И. Рогов п н С. М.
Рахм товтың р дакциясым н жоғары оқу орындары үшін дайындалған
"Қазақстанның
қылмыстық
құқығы
( р кш
бӛлім)"
оқулығында
Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстардың жікт луі к лтіріл ді.
[16,
178-179бб].
Р с й
Ф д рациясының
қылмыстық
заңнамасында
қарастырылған
қылмыстарды жікт уг бірыңғай кӛзқарас жоқ. Мысалы, "Қылмыстық құқық
( р кш бӛлім)" оқулығы авторларының ұжымы талданған қылмыстарды
к л сі тәртіпп н бӛл ді:
1) Лауазымды адамдар жасайтын экономикалық қызм т саласындағы
қылмыстар:
-Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 169 " Заңды кәсіпк рлік
н м с басқа қызм тк к д ргі жасау»;
-РФ Қылмыстық код ксінің 170 " Заңсыз ж р мәміл л рін тірк у»;
2) Экономикалық қызм т саласындағы оны жүз г асыру құқықтарын
заңсыз пайдалану жолым н жасалатын қылмыстар:
-РФ ҚК 171 " Заңсыз кәсіпк рлік;
-Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 172 "Заңсыз банк
қызм ті»;
-РФ ҚК 173 " Жалған кәсіпк рлік»;
3) Заңсыз сатып алынған, алынған н м с ұсталатын мүлікті пайдалана
отырып жасалатын экономикалық қызм т саласындағы қылмыстар:
-Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 174 "Қылмыстық жолм н
сатып алған ақшаны н м с басқа мүлікті заңдастыру (жылыстату) »;
-Қылмыстық код кстің 175-бабы " Кӛрін у қылмыстық жолм н алынған
мүлікті сатып алу н м с сату»;
-РФ Қылмыстық код ксінің 176 " Заңсыз н си алу»;
-Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 177 " Кр диторлық
б р ш кті ӛт уд н қасақана жалтару»;
4)Нарықтағы монополиялық жағдайды н м с мәжбүрл уді пайдалана
отырып жасалатын экономикалық қызм т саласындағы қылмыстар:
-Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 178 "бәс к л стікті
болдырмау, ш кт у н м с жою»;
-Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 179 "Мәміл жасауға
н м с оны жасаудан бас тартуға мәжбүрл у»;
35
5) Алдау н м с параға сатып алу арқылы жасалатын экономикалық
қызм т саласындағы қылмыстар:
-РФ Қылмыстық код ксінің 180 " Тауар таңбасын заңсыз пайдалану»;
-РФ Қылмыстық код ксінің 181 " М мл к ттік сынамалық таңбаларды
дайындау жән пайдалану р ж л рін бұзу»;
-Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 183 " Комм рциялық,
салықтық н м с банктік құпияны құрайтын ақпаратты заңсыз алу жән жария
ту;
-Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 184 " Кәсіби спорттық
жарыстар м н ойын-сауық комм рциялық конкурстардың қатысушылары м н
ұйымдастырушыларын сатып алу»;
6) Бағалы қағаздарды шығару к зінд т ріс пайдалану жолым н н
ақшаны, бағалы қағаздарды, кр диттік, с п айырысу карталарын н м с ӛзг
д тӛл м құжаттарын дайындау н м с ӛткізу жолым н жасалатын
экономикалық қызм т саласындағы қылмыстар:
-Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 185 "Бағалы қағаздарды
шығару к зінд т ріс пайдалану»;
-Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 186 " Жалған ақшаны
н м с бағалы қағаздарды ӛндіру, сақтау, тасымалдау н м с сату»;
-Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 187 " Жалған н си
н м с с п айырысу карталарын жән басқа тӛл м құжаттарын жасау н м с
сату»;
7)Сыртқы экономикалық қызм тк қатысушының құқықтарын пайдалана
отырып жасалатын экономикалық қызм т саласындағы қылмыстар:
Қылмыстық код кстің 188-бабы "Контрабанда»;
Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 189 " Жаппай қырып-жою
қаруын, қару-жарақ п н әск ри т хниканы жасау к зінд пайдаланылуы мүмкін
шикізатты, мат риалдарды, жабдықтарды, т хнологияларды, ғылыми-
т хникалық ақпаратты заңсыз экспорттау н м с б ру, жұмыстарды заңсыз
орындау (қызм тт р кӛрс ту)»;
Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 190-бабы "Р с й
Ф д рациясы м н ш т
лд р халықтарының кӛрк м, тарихи жән
арх ологиялық мұраларының нысандарын Р с й Ф д рациясының аумағына
қайтармау»;
8) Валюталық құндылықтарды заңсыз пайдалану жолым н жасалатын
экономикалық қызм т саласындағы қылмыстар:
Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 191"Қымбат м талдардың,
табиғи асыл тастардың н м с інжу-маржандардың заңсыз айналымы»;
Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 192 " Қымбат м талдар
м н асыл тастарды м мл к тк б ру р ж л рін бұзу»;
36
Р с й
Ф д рациясының
Қылмыстық
код ксінің
193
"Ш т л
валютасындағы қаражатты ш т лд н қайтармау»;
9) Мүліктік мінд тт м л рд н жалтару жолым н жасалатын экономикалық
қызм т саласындағы қылмыстар:
Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 194 "Ұйымнан н м с ж к
тұлғадан алынатын к д ндік тӛл мд рді тӛл уд н жалтару»;
Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 195 "Банкроттық к зінд гі
заңсыз әр к тт р»;
Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 196 " Қасақана
банкроттық»;
РФ Қылмыстық код ксінің 197 " Жалған банкроттық»;
Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 198 "Ж к тұлғаның салық
жән (н м с ) алым тӛл уд н жалтаруы»;
Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 199 "Ұйымның салықтар
м н (н м с ) алымдарды тӛл уд н жалтаруы".
171.1 "Таңбаланбаған тауарлар м н ӛнімд рді ӛндіру, сатып алу, сақтау,
тасымалдау н м с сату"; 174.1 "Адамның қылмыс жасау нәтиж сінд сатып
алған ақша қаражатын н м с ӛзг д мүлікті заңдастыруы (жылыстату)"
185.1 "Инв сторға н м с бақылаушы органға Р с й Ф д рациясының
бағалы қағаздар туралы заңнамасында б лгіл нг н ақпаратты б руд н қасақана
жалтаруы";
199.1 "Салық аг нтінің мінд тт рін орындамау";
199.2" Салықтар жән (н м с ) алымдар ӛндіріп алынуы тиіс ұйымның
н м с ж к кәсіпк рдің ақшалай қаражатын н мүлкін жасыру " – Қазақстан
Р спубликасының қылмыстық заңнамасында ұқсас нормалар жоқ.
Жоғарыда айтылғандардан р кш л н тін сәл ӛзг ш жікт уді ғалымдар
заңг рл р А. Б. М льнич нко м н С. Н. Радачинский " Қылмыстық құқық. 2002
жылы жарық кӛрг н" Жалпы жән
р кш бӛлім " оларда экономика
саласындағы барлық қылмыстарды 10 кіші топқа бӛл ді:
-Р с й Ф д рациясының заңнамасында б лгіл нг н кәсіпк рлік жән басқа
да экономикалық қызм тті жүз г асырудың к пілдікт рі м н бостандығына
қол сұғатын қылмыстар;
- Кәсіпк рлік жән ӛзг д экономикалық қызм тті жүз г асырудың
б лгіл нг н тәртібінің жалпы принципт рін қол сұғатын қылмыстар: РФ ҚК
171, 171-1, 172, 173, 174, 175баптары;
- Кр диторлардың мүдд л рін қарсы қылмыстар:
-Монополизм м н н гізсіз бәс к л стіктің кӛрінісін байланысты
қылмыстар: РФ ҚК 178, 179, 180, 182, 183, 184 баптары;
-Ақша н м с бағалы қағаздар айналымының б лгіл нг н тәртібін бұзатын
қылмыстар;
37
-Сыртқы экономикалық қызм ттің б лгіл нг н тәртібін қарсы қылмыстар
(к д ндік қылмыстар); РФ ҚК 181, 191, 192 жән 193баптары;
- Банкроттыққа байланысты қылмыстар , РФ ҚК 195, 196, 197 баптары;
-Салық тӛл удің б лгіл нг н тәртібін қарсы қылмыстар( салық
қылмыстары);
- Тұтынушылардың құқықтарына қарсы қылмыстар.
Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстардың жоғарыда аталған кіші
топтарына салыстырмалы талдау кӛрс тк нд й, әр түрлі бӛлініст рг
қарамастан, қазақстандық жән р с йлік ғалым- заңг рл р экономикалық
қылмыстарды жікт у к зінд тұтастай экономикаға қол сұғатын барлық
әл ум ттік қатынастарды ск р тіндігін назар аударады.
Жоғарыда аталған пікірл рді ск р отырып, ҚР ҚК р кш бӛлімінің 7-
тарауына кір тін экономикалық қызм т саласындағы барлық қылмыстарды
к л сі кіші топтарға бӛлу орынды болып кӛрін ді:
- Кәсіпк рлік жән банк қызм ті саласындағы қылмыстар;
- Банкроттыққа байланысты қылмыстар;
-Ақша, бағалы қағаздар жән ӛзг д тӛл м құжаттары айналымы
саласындағы қылмыстар;
- К д ндік р тт у саласындағы қылмыстар;
- Валюталық р тт у саласындағы қылмыстар;
- Салық жән ӛзг д мінд тті тӛл мд р саласындағы қылмыстар;
- Тұтынушылардың мүдд л рін бұзум н байланысты қылмыстар.
ҚР ҚК 8-тарауында «Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстық құқық
бұзушылықтар» кӛрс тілг н. Оларға мыналар жатады:
- Заңсыз кәсіпк рлік, заңсыз банктік н м с колл кторлық қызм т (ҚР ҚК
214-бабы);
-Іс жүзінд жұмыстарды орындамай, қызм тт рді кӛрс тп й, тауарларды
ти п-жӛн лтп й шот-фактура жазу бойынша іс-әр к тт р жасау (ҚР ҚК 216-
бабы);
- Қаржылық (инв стициялық) пирамиданы құру жән оған басшылық ту
(ҚР ҚК 217-бабы);
- Қылмыстық жолм н алынған ақшаны жән (н м с ) ӛзг д мүлікті
заңдастыру (жылыстату) (ҚР ҚК 218-бабы);
- Кр дитті заңсыз алу н м с бюдж ттік кр дитті мақсатсыз пайдалану (ҚР
ҚК 219-бабы);
- Облигацияларды орналастырудан алынған ақшаны мақсатсыз пайдалану
(220-бап);
- Монополистік қызм т (ҚР ҚК 221-бабы);
- Тауар таңбасын заңсыз пайдалану (ҚР ҚК 222-бабы);
- Комм рциялық н банктік құпияны, д ңг йл с мониторинг барысында
алынған салық құпиясын, микрокр дит б ру құпиясын, колл кторлық қызм т
38
құпиясын, сондай-ақ мүлікті жария туг байланысты ақпаратты құрайтын
мәлім тт рді заңсыз алу, жария ту н м с пайдалану (ҚР ҚК 223-бабы);
- Эмит нттің эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару тәртібін бұзуы (ҚР
ҚК 224-бабы);
-Бағалы қағаздар эмит нті лауазымды адамының ақпарат б рм уі н
кӛрін у жалған мәлім тт р б руі (ҚР ҚК 225-бабы);
-Бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізілімін кӛрін у жалған мәлім тт р
нгізу (ҚР ҚК 226-бабы);
-Бағалы қағаздар рыногы кәсіби қатысушыларының кӛрін у жалған
мәлім тт р б руі (ҚР ҚК 227-бабы);
- Бағалы қағаздарм н оп рациялар жүргізу р ж л рін бұзу (ҚР ҚК 228-
бабы);
- Бағалы қағаздар нарығында айла-шарғы жасау (ҚР ҚК 229-бабы);
- Инсайд рлік ақпаратқа қатысты заңсыз әр к тт р (ҚР ҚК 230-бабы);
-Жалған ақшаны н м с бағалы қағаздарды дайындау, сақтау, орнын
ауыстыру н м с ӛткізу (ҚР ҚК 231-бабы);
-Жалған тӛл м карточкаларын жән ӛзг д тӛл м жән с п айырысу
құжаттарын дайындау н м с ӛткізу (ҚР ҚК 232-бабы);
-Акцизд л тін тауарларды акциздік маркаларм н жән (н м с ) с пк алу-
бақылау маркаларым н таңбалау тәртібі м н р ж л рін бұзу, акциздік
маркаларды жән (н м с ) с пк алу-бақылау маркаларын қолдан жасау жән
пайдалану (ҚР ҚК 233-бабы);
- Экономикалық контрабанда (ҚР ҚК 234-бабы);
-Ұлттық жән (н м с ) ш т л валютасын р патриациялау талабын
орындамау (ҚР ҚК 235-бабы);
-К д ндік баждарды, к д ндік алымдарды, салықтарды, арнайы, д мпингк
қарсы, ӛт мақы баждарын тӛл уд н жалтару (ҚР ҚК 236-бабы);
- Оңалту жән банкроттық к зінд гі заңсыз әр к тт р (ҚР ҚК 237-бабы);
- Әд йі банкроттық (ҚР ҚК 238-бабы);
- Тӛл м қабіл тсіздігін д йін ж ткізу (ҚР ҚК 239-бабы);
- Жалған банкроттық (ҚР ҚК 240-бабы);
- Қазақстан Р спубликасының бухгалт рлік с п п н қаржылық с птілік
туралы заңнамасын бұзу (ҚР ҚК 241-бабы);
- Банк оп рациялары туралы кӛрін у жалған мәлім тт р б ру (ҚР ҚК 242-
бабы);
- Банк ақшасын заңсыз пайдалану (ҚР ҚК 243-бабы);
- Азаматтың салық жән (н м с ) бюдж тк тӛл н тін басқа да мінд тті
тӛл мд рді тӛл уд н жалтаруы (ҚР ҚК 244-бабы);
- Ұйымдардан салық жән (н м с ) бюдж тк тӛл н тін басқа да мінд тті
тӛл мд рді тӛл уд н жалтару (ҚР ҚК 245-бабы);
39
- Салық тӛл ушінің салық б р ш гі, тӛл ушінің к д ндік тӛл мд р,
салықтар, арнайы, д мпингк қарсы, ӛт мақы баждары, ӛсімпұлдар, пайыздар
бойынша б р ш гі с бін билік туі ш кт лг н мүлікк қатысты олар
с пт лг н жағдайда заңсыз іс-әр к тт р (ҚР ҚК 246-бабы);
- Заңсыз сыйақы алу (ҚР ҚК 247-бабы);
- Мәміл жасауға н м с оны жасаудан бас тартуға мәжбүрл у (ҚР ҚК 248-
бабы);
- Р йд рлік (ҚР ҚК 249-бабы);
[17, 178-179бб].
Достарыңызбен бөлісу: |