З ртт удің т ориялық жән практикалық маңыздылығы

12 
саласындағы қылмыстық-құқықтық жән криминологиялық т ориядағы 
алшақтықты айтарлықтай толықтырады. 
Орындалған дисс ртациялық з ртт удің т ориялық маңыздылығы
нақты түрд к л сі р ж л рм н анықталады: 
- қолда бар т ориялық мат риалдар з рд л нді жән қорытылды, 
з ртт л тін тақырыптың ғылыми әзірл ну дәр ж сі м н д ңг йі тұтастай жән
ж к л г н н ғұрлым ӛз кті бағыттар бойынша айқындалды; 
- нарықтық қатынастарға кӛшу жағдайында экономиканың әл ум ттік 
институт р тінд гі орны м н рӛлі анықталды; 
З ртт удің практикалық маңыздылығы
қарастырылып отырған 
мәс л ні з ртт уг автор әзірл г н әдіснамалық тәсіл экономикалық саладағы 
қылмыстық жағдайды жан-жақты талдауға н гіз бола алатындығым н 
анықталады. 
Алынған ғылыми нәтиж л р экономикалық қылмысқа қарсы тұрудың 
н гізгі бағыттарын әзірл у үшін әдіснамалық жән т ориялық н гіз р тінд
пайдаланылуы мүмкін. 
1.
 
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРДЫ САРАЛАУ Н ГІЗД РІ 
1.1.
Қылмыстарды саралаудың түсінігі жән сатылары 
Қылмыстың құқықтық т ориясы бойынша қылмыстардың саралауы құқық 
қорғау органдарының қылмыстық құқық нормаларын қолдану д ңг йл рінің 
бірі р тінд қарастырылады. Оған сәйк с лауазымды адамдарм н алдын-ала істі 
з ртт уд , анықтау м н т рг п-т кс руд , сот талқылауында, қылмыстық іст рі 
бойынша ап лляциялық жән қадағалау ӛндіріст рінд жүз г асырылады. 
Саралау латын сӛзі – квалификация, яғни «dualis» - сапа д г н мағынаны 
білдір ді, яғни, к йбір құбылыстарды олардың б лгіл рі, сапалары, қаси тт рі 
бойынша жікт п, б лгілі бір санат түрін жатқызу. Құқық саласындағы саралау 
д г німіз -бұл б рілг н жағдайға байланысты қарастырылатын, сәйк с 
құқықтық норманы таңдау, яғни қылмыстық әр к ттің заң нормасына сай 
құқықтық бағасын б ру.
Қылмысты саралау - бұл, қылмысқа заң жүзінд гі баға б ру, сәйк с 
қылмыстық құқық нормасын б лгіл у, осы қылмыстың б лгіл рін айқындайтын 
құқықтық норманы анықтау шаралары болып табылады. Қылмысты саралау 
түсінігінің кі анықтамасы бар: 
- адамның әр к тт рінд гі б лгілі бір қылмыстың б лгіл рін анықтау 
үрдісі; 
- қылмысты саралау - т рг у жән сот органдарының қызм тт рінің 
нәтиж сі, қылмыстың құқықтық нормаға сәйк с айқындалатын, жасалған 
әр к ттің б лгіл рі б ріл тін сәйк с заң жүзінд гі актінің т рг уші н м с

13 
анықтау органының қаулысы, айыптау актісі, сот үкімі құжаттамасында р сми 
мойындау жән тірк у д г н сӛз.
ҚР-ның ҚҚ-нің 4- бабына сәйк с осы заңнамада кӛзд лг н қылмыс 
құрамының барлық б лгіл рін қамтитын қылмысты, яғни қылмыстық әр к тті 
жасау қылмыстық жауапк ршіліктің н гізі болып табылады [1]. Кінәлі 
қылмыск рді қылмыстық жауапк ршілікк тарту жән жазалау шарасын 
қолдану үшін қай заң бұзылғанын, қандай қылмыс жасалғанын нақты кӛрс ту 
қаж т.
Адамдар қылмыс жасағанда, нақтыланып кӛрс тілг н құқықтық қатынас 
пайда болады. Оның мазмұны: м мл к т кінәліг қылмыстық жаза қолдануға 
құқылы, әрі қылмыск рдің мінд ті – бұл жазаны ӛт у. Қылмыс жасау, бұл 
б лгіл нг н құқықтық қатынасты туғызатын заң жүзінд гі факт болып 
табылады жән ол айыптылардың жазасын ӛт у нәтиж сінд н м с жазалаудан 
босату жағдайында тоқтатылады. 
Құқықтық кӛзқарас бойыншы қылмыс жасалған уақыт сәтін н бастап 
қылмыск рг қылмыстық жаза қолдану мүмкіндігі пайда болады, бірақ жазалау 
шарасын іс жүзінд қолдану үшін қылмыстық құқықтық қатынасты р сми 
түрд танып жән тірк у қаж т, яғни қылмыс туғызатын фактіл рді анықтау 
к р к. Бұл мақсаттар алдын-ала з ртт у, т кс ру органдарым н жән сотп н 
бүкіл қылмыстық проц сс к зінд анықталады.
Алдын ала з ртт у, т кс ру органдары жән сот іс жүргізу құжаттарында 
жасалған әр к ттің анықталған саралауы түрінд гі б лгіл ніп анықталған 
қылмыстық құқықтық қатынастарды тірк йді. К ң стік қылмыстық құқығының 
тарихында қылмыссыз р пр ссиялар жән сотсыз жазаланулар к ң таралғаны 
мәлім болды. Соғыстан (ҰОС) к йінгі уақытта да қарапайым, заңға сәйк с 
нормативтік құжаттарда болды. 1946 жылдың 12 шілд сінд гі КСРО Жоғары 
Сотының Пл нумының қаулысында кӛрс тілг н к ң стік қылмыстық заңының 
жалпы мазмұны бойынша жаза нақты жасалып, сотп н дәл лд нг н, айыптыны 
кінәлі д п тапқан жағдайда ғана сот арқылы оған жаза тағайындалады.
Қылмысты саралау д г німіз нақты формада жасалған қылмыстың 
б лгіл рін қарастыратын қылмыстық заңының б лгілі бір нормасына 
сәйк ст ндіру. Мұндай норма р кш бӛлімнің нормасы болып табылады. 
Қылмыстарды саралағанда р кш бӛлімнің баптарында айтылған н м с
айтылатын барлық б лгіл рі анықталады жән жалпы бӛлімнің нормаларына 
сәйк с к ліп қылмыстың нақты құрамын қалыптастырып айқындайды. Жоғары 
айтылғандарды ск р отырып, тағы да кі ск рту жасауымыз қаж т. 
Біріншісі, жалпы бӛлімнің барлық баптары қылмыстың нақты түрл рінің 
б лгіл рін қарастырмайды. 
Мәс л н, Қазақстан Р спубликасы Қылмыстық код ксінің 114-бабында 
д нсаулыққа абайсызда зиян к лтіру қылмысының атауы ғана б рілг н, 

14 
қылмыстық әр к ттің нақты б лгіл рі бұл бапта жазылмаған. Қылмыстарды 
саралағанда осындай баптарға сүй нуг бола ма? Болады, бірақ р кш
бӛлімнің басқа баптарында қарастырылған қылмыстардың б лгіл рін бұл 
баптар нақтылап, толықтырса ғана. Осыған ұқсас жалпы н м с нақтырақ, 
туыстық норма бӛлімнің нормасын ш толықтырмаған жағдайда қылмыстық 
саралау к зінд бұл нормаға сілт м жасау қаж т м с.
Ал, заң туралы әд би тт рд ұсынылған ғылыми саралаудың доктриналық 
күші к рісінш сипатта болады. Қылмыстың саралануы туралы айтқанда, біз 
заңм н орнатылған тәртібінд анықтау, т рг у органдарының, прокуратураның 
н м с соттың жасайтын жариялылық саралауды кӛзд йміз. Қылмыс 
саралауының мәнін жән мазмұнын толық ашу үшін құқықтық нормалардың 
қолдану проц сінд гі саралау орнын анықтау қаж т.Құқық нормаларын 
қолдану іс жүзінд ӛмірг к лтіру әдіст рінің бірі болып табылады.
Қоғамдық қауіпті әр к тт рдің жасалуына тыйым салатын қылмыстық 
құқық нормалары азаматтардың басым кӛпшілігінің ӛз ркім н сақтауы 
жолым н жүз г асырылады. Осылайша қылмыстық заңның мақсаты 
орындалады, яғни Қазақстан Р спубликасының аумақтық біртұтастығы м н 
конституциялық құрылымның сақталуын, қоршаған ортаның қауіпсіздігі м н 
қоғамдық тәртіптің ұйымдастырылуын, заңды қызығушылығы м н құқықтық 
м ншіктің, адам м н азаматтық құқықтары м н бостандықтарын жән заңды 
қызығушылықтарын, сондай-ақ адамзаттың қауіпсіздігі м н б йбітшілігін 
қорғап, қылмыстардың алдын-алу болып табылады. 
«Айыптым н жасалған қылмысты саралау проц сі- нақты ӛмірлік жағдайға 
д г н қылмыстық заңның қолданылуы» д г н пікірді дұрыс д п тануға 
болмайды, ӛйтк ні, қылмыстық заңның қолданылуы жүргізіл тін іс бойынша 
ш шімнің қабылданылуын ғана қамтымайды, соным н қатар айыптау үкімінің 
шығарылуын, жазалаудың орындалуын қадағалайтын органдардың қызм тінің 
одан арғы әр к т ту бағытын қамтамасыз т ді. 
Алайда құқықтық норманың қолданылу ұғымын оның тар мағынасында 
түсіндір тін болсақ, онда бұл т рмин м мл к ттің құзырындағы органдарым н 
жасалынатын, нақты адамдардың б лгілі бір мінд тт м л рдің р ж л рінің 
пайда болуына, ӛзг руін н м с тоқтатылуына әк л тін ж к , д рб с мәнг и
актіл рді білдір ді. Сонда саралау шарттары құқықтық норманың қолданылу 
проц сінің бӛлігі болып қана қала б р ді.
Қылмыстардың саралануын жасаған к зд ң алдым н істің д р ктік 
жағдайларын б лгіл п, құқықтық-қылмыстық норманың мазмұнын сондай-ақ 
тиісті норманың заң күшін анықтау к р к. Бірақ, бұл кӛрс тілг н әр к тт р, 
ӛзін н ӛзі саралау проц сінің мазмұнын құрамайды, олар заңның дұрыс 
қолданылуын қамтамасыз т тін жағдайларды қалыптастырады. 

15 
Саралау ұғымының мәні құқық нормасының қолданылу проц сінің соңғы 
д ңг йін н ғұрлым жақын болады, яғни бұл ш шім қабылдау м н осы ш шімді 
б кіт тін актінің шығарылуы д г н сӛз.Саралау толығым н бұл д ңг йг нс
д , оным н толығым н сәйк с к лм йді. Қылмыстық- құқықтық норманы 
қолдану үшін айыпк рдің әр к тт рінд гі қылмыстың б лгілі бір құрамын, жаза 
қолданудың мүмкіндігі м н қаж ттігін н м с басқа да құқықтық әр к тт рдің 
пайда болуын анықтау қаж т. 
Қылмыстық-құқықтық норманы қолдану проц сі қылмысты саралаум н 
ғана ш кт лм йді. Қылмысп н күр с жүргіз тін органдарының практикалық 
қызм ттік іс-әр к тт рінд құқықтық нормасын қолданудың түрл рін
сатылары ӛзара тығыз араласады, к йд қайталанады жән ұзақ уақыт ішінд
жалғасады.
Қылмыстық іс жүргізу проц сінің әрбір сатысында: қылмыстық істі қозғау 
к зінд , алдын ала анықтауда, істің сотқа б рілуін з ртт у, соттың талқылауы 
жән үкімнің шығарылуы уақытында, құқықтық нормаларм н байланысты 
мәс л л р, соным н қатар қылмыстардың саралануы мәс л л рі д ш шіл ді. 
Қылмыстың дұрыс м с саралауы үкімнің ӛзг руін н м с жойылуына н гіз 
бола алады.
Қылмысты саралау н гізінд жіб рілг н қат лікт р т к қана жазалау 
шараларының жән жазалау түрл рінің дұрыс м с әрі н гізсіз б кітілуг
әк ліп, басқа да құқықтық әр к ттік шараларға сотталуға, түз ту колониясында 
р жимнің түрін жән түз ту м к м сінің типін анықтауды, к шірімнің 
(рақымшылық/ амнистия) қолданылуы н м с қолданылмауына, мүлікті 
тәркіл уг , к йбір азаматтық-құқықтық ш кт ул рг соғуы мүмкін.
Жасалған қылмыстық әр к ттің дұрыс саралауынан кінәлі азаматқа 
жазалау түрінің дұрыс ш шімі байланысты болады. Қылмыстарды саралау 
проц сі, яғни саралаудың ӛтілуі қылмыстық проц стің барлық сатыларында, 
қылмыстық істі қозғау сәтін н бастап орын алады. ҚР ҚПК -нің нормаларында 
іс бойынша іс жүргізу, қылмысты ашу жән қылмыстық істі құжаттар бойынша 
жүргізу мінд тт м л рі туралы айтылған.
Қылмыс б лгіл рін анықтап табудың әрбір жағдайында прокуратура, 
т рг уші жән анықтау органы ӛзд рінің құзыры ш гінд қылмыстық істі 
қозғауға, заңм н анықталған шаралары бойынша қылмыс жасалған уақытты, 
кінәліл рді анықтауға жән оларды жазалауға тиісті. 
Қылмыстық істі қозғау сатысы қылмыстық істі қозғау туралы қаулының 
шығарылуым н ғана ш кт лм йді. Оның мазмұны: 
- қылмыстық істі қозғауға н гіз болатын заң жүзінд гі с б пт рді алдын-
ала т кс ру; 
- қылмыстық істі қозғауға рұқсат алу-, болып табылады. 

16 
Қылмыстық проц стің к л сі сатыларында қылмыстарды саралау 
нақтыландырылады әрі жаңа д тальдарға и болады.
Қылмыстық проц сінің түрліш сатыларында қылмыстық проц стік заңы 
сәйк с к л тін н гізд рі болғанда қылмыстардың қайта саралануының нақты 
б лгіл нг н тәртібін орнатады.
М мл к ттік органдар қызм тінің бұл жағының тарапынан жасалынатын 
нақты заңды р тт у қылмыстық істі т рг у жән сотталуды қамтамасыз туін , 
істің жан-жақты т рг ліп з ртт луін , заңның дұрыс әрі қатаң сақталуына, әрбір 
қылмыстық істің адал ш шілуін жәрд мд с ді. 
Қылмыстық саралау проц сі 3 сатыға бӛлін ді. 
Бірінші сатыда жасалған әр к ттің фактілік жағдайларын толық жән
дұрыс анықтауларды орнату қарастырылса, кінші сатысында қылмыстың 
сәйк с 
құрамына 
сай 
к л тін 
қылмыстық-құқықтық 
нормасының 
нұсқауларынан тұрады. Ал, үшінші сатыда фактілік жағынан жасалынған 
әр к ттің құрамын алынған нормадағы қылмыстың құрамым н салыстыру 
үрдісі қарастырылады. 
Қылмыстық іс бойынша қылмыс құрамының бар-жоқтығын дәл лд йтін 
д р кт рді жинау м н бағалау үрдісі осы сатыда ӛт ді. Қарастырылған сатылар 
қарапайым к з ктілікт маңыздылығы бойынша қарастырылмайды, олар 
қылмыстарды саралаудың біртұтас үрдісін құрайтын логикалық мәнділігін , 
мазмұнына қарай жікт л ді. 
Осыған байланысты кінші сатыда жасалған әр к ттің, оқиғаның санатын 
анықтайтын қылмыстық-құқықтық норманың түпнұсқалық нақтылығы, уақыт 
п н к ңістікт гі әр к тт рі м н түсіндірудің дұрыстығы т кс ріл ді. 
Үшінші сатыда қылмыстың құрамы м н қылмыстық әр к ттің барлық 
б лгіл рі салыстырылып т кс ріл ді. г р д қылмыстық әр к ттің б лгіл рі 
м н қылмыс құрамы қылмыстық саралауға сәйк с к лг н жағдайда мынадай 
қорытынды түйін шығаруға болады: адамның жасаған әр к тінд қылмыстың 
құрамы бар н м с адам қылмыстың құрамын орындады, сондықтанда осы 
адамды қылмыстық жауапк ршілікк тартуға барлық н гізд р бар, әрі осы адам 
бұл жауапк ршілікті ӛт уг мінд тті.
Қылмыстарды саралау т ориясында б лгілі бір күрд лі сипаттағы мынадай 
мәс л л р бар: саралау жән объ ктивтік шындық; әр түрлі пікірл р туғызған 
ш шім.
Шындығында да т к қана ғылыми тұрғыдан ғана м с, соным н қатар 
тәжіриб лік тұрғыдан да қылмыстық-құқықтық ұғымының – қылмыстардың 
саралауының жән «шындық», «ақиқат» - танымның шындығы - адамзат 
білімд рінің барлық салаларына жауаптылық ұғымының қандай қатынаста 
к ндігін білу ӛт маңызды.

17 
Қылмыстық заңның қолданылуының н гізі т рг у органы м н соттың 
тарапынан жасалған қылмыстық әр к ттің фактілік құрамын, әр к тін н м с
әр к тсіздігін, яғни т к фактіл рдің ӛзд рін ғана м с, соным н қатар олардың 
құқықтық б лгіл рін д анықтау болып табылады.
Сот – т рг у тәжіриб сінд қылмыстардың дұрыс жасалмаған 
саралауының мысалдарын кӛпт п байқауға болады. Қат саралаудың 
салдарынан, қылмыс жасаған адамға бұдан да ауыр қылмыстың түрін
жауаптылықты кӛзд йтін ҚК-нің бабы қолданылады. 
Мәс л н, адам ұрлық жасады ҚК-нің 188 бабы. Алайда, ол р кш
бағаланатын заттарды ұрлағаны үшін жауаптылыққа тартылады ҚК-нің 193 
бабы. Бұл мысалда қылмыстың дұрыс м с саралануы кӛрс тілг н. Қылмыстың 
дұрыс жасалмаған саралаудың к л сі түрін жауаптылық тартылатын ҚК-нің 
б лгілі бір бабы қолданылады. Мысалы ҚК-нің 286 бабының орнына ҚК-нің 
234 бабы қолданылуы мүмкін. 
Үшінші түрг қолданылуы қаж т ҚК-нің бабының бӛлімі м н тармағының 
орнына мүлд м басқа ҚК-нің бабы, бӛлімі жән тармағы қолданылуы мүмкін. 
Мәс л н, ҚР ҚК-нің 191 бабының 1 бӛлімінің орнына айыптыға 192 баптың 2 
бӛлімі қолданылды. 
Саралаудың дұрыс м с к л сі тӛртінші түрін бір ғана қылмыс жасаған 
адамға ҚК-нің бірн ш баптарын қолдану. Мәс л н, қарақшылық жасаған 
адамға ҚК-нің 192-бабым н қатар ҚР ҚК-нің 99, 268 баптарын қолданылуы 
мысал болуы мүмкін. 
Саралаудың дұрыс м с түрінің к л сісінд ҚК-нің бір ғана бӛлімі н м с
бір ғана бабы бойынша қылмыстарды жікт у қарастырылады. Мәс л н, оқп н 
атылатын қаруды қолданып жасалған қарақшылықта ҚР ҚК-нің 192 бабының 2 
бӛлімі бойынша ғана жауаптылыққа тартылады. Бұл жағдайда ҚР ҚК-нің 287- 
бабын да қолдану қаж т ді.
Дұрыс жасалмаған қылмыстың саралауының соңғы түрінд қылмыстық 
заңның қылмыстық құрамының қандай-да бір б лгісі жоқ әр к тт рін жасаған 
адамдарға қолданылуы айтылған. Осындай жағдайда әр к ттің шқандай 
қылмыстық құрамы жоқ к ндігі анықталып, мойындалады.
г р д қылмыс жасамаған, кінәсіз адамды шқандай заңды н гізсіз 
қылмыстық жауапк ршілікк тартса, онда бұл әр к т ҚР Конституциясының 77 
бабында айтылған адамның конституциялық құқықтарының ӛр ск л 
бұзушылығы болып танылады. Бұл құқық қорғау органдарының ҚК бойынша 
жасалған қылмыстың дұрыс м с саралауы к зінд болады.
Ӛкінішк орай, алдын-ала т рг у органдарында 
дәуір таралатын 
қылмыстарды дұрыс м с саралаудың кӛпт г н жағдайлары к зінд қат лікт р 
анықталмайды, сондай-ақ істің сот тәртібінд қаралу үрдісі к зінд қылмысты 
саралауда да кӛпт г н қат лікт р жасалынады.

18 
1.2 Экономикалық қылмыстарды саралаудың құқықтық табиғаты
Қазақстан Р спубликасының Қылмыстық құқығы заңг рлік білім б р тін 
жоғары оқу орындарындағы н гізгі пәнд рдің бірі болып табылады. 
Қылмыстық құқықтың мәні оның қылмысқа қарсы күр стің, ж к адамның 
құқықтарын, бостандықтары м н заңды мүдд л рін, қоғам м н м мл к т 
мүдд л рін қорғаудың маңызды құралдарының бірі к ндігім н анықталады. Ӛз 
к з гінд , заңг рл рдің қызм тінд қылмыстық заңнаманы қолданудың н гізі 
болып табылатын қылмыстарды саралау р кш орын алады. Жасалған әр к тті 
дұрыс қылмыстық-құқықтық бағаламай, заңдылықты сақтау туралы айту 
мүмкін м с. 
Қарапайым жағдайларда адвокат үшін жасалған әр к тк қылмыстық-
құқықтық баға б ру қиын м с к ні б лгілі. Н ғұрлым күрд лі жағдайларда-
қылмыстық - құқықтық нормалардың бәс к л стігі, қылмыстардың жиынтығы, 
қылмысқа бірл сіп қатысу жән т.б. жағдайларда - б лгілі бір құқықтық 
норманы қолдануға қатысты дұрыс ш шім табу оңай м с. Бұл үшін ж ткілікті 
т р ң т ориялық білім, қылмыстық-құқықтық ақпаратты талдау дәй ктілігін 
анықтау, қылмысты саралау к з ңд рін ұстану қаж т, к йд заңнаманы, сондай-
ақ сот-т рг у практикасын салыстырмалы талдау, анықтамалық-ақпараттық 
жүй л рд гі жән Қазақстан Р спубликасы Бас прокуратурасының жән ҚР 
Жоғарғы Сотының р сми сайттарындағы сот тәжіриб сін з ртт у қаж т. 
Құқықтық біліктілік ұғымын заңг рл р адамның әл ум ттік маңызды 
мін з-құлқын құқықтық бағалау туралы, яғни құқық қолдану сатыларының бірі 
туралы сӛз болғанда қолданады. Заңды қолдану д г німіз н ? С.С.Ал кс в 
құқықты қолдану д п санайды"...бұл заңды іст рді ш шуг бағытталған жән
нәтиж сінд жүй г ж к ұйғарымдар кір тін ж к -құқықтық қызм тті 
білдір ді" [2]. 
Сол сияқты, заңды қолдану ұғымына басқа ғалымдар да түрліш анықтама 
б р ді:
- заңды қолдану д п нақты жағдайда құқық нормаларын іск асыру жән
ж к -құқықтық актіл рді (құқықты қолдану актіл рін) шығару бойынша 
құзыр тті органдардың қызм тін ұйымдастыратын, заңм н арнайы б лгіл нг н 
нысандарда жүз г асырылатын м мл к ттік-билік д п түсіну қаж т; 
-құқықты қолдану д п заңда б лгіл нг н нысандарда жүз г асырылатын 
құзыр тті органдар м н лауазымды тұлғалардың жаңа заңды фактіл рді 
жасауы, субъ ктивті құқықтар б ру жән нақты субъ ктіл рг заңды мінд тт р 
жүкт у жӛнінд гі арнайы-құқықтық қызм ті түсініл ді;

19 
-құқықты қолдану-бұл нақты ӛмірлік жағдайларда заңды нормаларды іск
асыруды қамтамасыз т тін құзыр тті органдар м н тұлғалардың билік-
ұйымдастырушылық қызм ті. 
Осылайша, құқықтың жалпы т ориясында құқық қолданудың к л сі 
б лгіл рі байқалады:
а)бұл құзыр тті органдар м н лауазымды адамдар ӛзд рін б рілг н 
ӛкіл ттікт р ш гінд жүз г асыратын билік қызм ті;
б)бұл адамдар, ұйымдар м н м мл к т арасындағы қатынастарды 
құқықтық 
салада 
жүз г
асыруға 
бағытталған 
басқарушылық 
(ұйымдастырушылық) қызм т;
в)ол нақты істі құқықтық нормалар н гізінд ш шуд н жән ж к -
құқықтық акт шығарудан кӛрін ді. 
Әд би тт кӛпт г н т ор тикт р заңды қолданудың үш к з ңін 
ажыратады:
-істің нақты мән-жайларын анықтау;
-істің заңдық н гізін анықтау;
-құқықты қолдану актісінд кӛрс тілг н істің ш шімі. Істің нақты мән-
жайлары м н құқықтық н гізін анықтау құқықты қолдану к з ңд рі болып 
табылмайды д п санаймыз, ӛйтк ні: біріншід н, құқықты қолдану - бұл істі 
ш шуд , құқық қолдану актісін шығаруда кӛрін тін билік қызм ті; кіншід н, 
бұл әр к тт р т к құқықты қолдану үшін алғышарттар жасайды. 
С.С.Ал кс вп н к ліс отырып, істің нақты жән құқықтық н гізд рін 
құру құқықтық таным болып табылады, дайындық сипатына и , іс бойынша 
ш шімм н аяқталатын заңды қолдану проц сінің н гізін құрайды, бұл іс 
жүзінд құқықты қолдану болып табылады д г н тұжырым жасауға болады. 
Құқық қолдану қызм тінд құқықтық біліктілік қандай орын алады? К йбір 
авторлардың пайымдауынша, құқықтық саралау құқық қолданудың кінші 
сатысында жүз г асырылады, бұл -құқық нормасын таңдау сатысы. 
Л.А.Морозова құқықтық саралауды құқық қолданудың д рб с сатысына бӛліп, 
оны істің нақты н гізін құру м н іс бойынша ш шім қабылдау арасында 
орналастырды [3, 124б] 
Сондай-ақ, В. Н. Кудрявц втің кӛзқарасы да шындыққа жақын, оған сәйк с 
" саралау ұғымы заң нормаларын қолдану проц сінің соңғы сатысына жақын: 
ш шім қабылдау жән осы ш шімді б кіт тін акт шығару. Саралау осы к з ңг
кір ді, бірақ оным н толық сәйк с к лм йді".[4, 98б] Алайда, құқық қолдану 
актісін шығару т к р сми саралаум н байланысты жән б йр сми дәр ж г
қатысы жоқ к нін ст ұстаған жӛн. Осыған байланысты р сми құқықтық 
саралау іс ш шімім н толық сәйк с к лм йді, ӛйтк ні ол іс-әр к тті н м с
оқиғаны саралау туралы ш шімн н басқа, олардың нақты адамдар үшін р сми 

20 
тірк лг н құқықтық салдарын, ж к м мл к ттік-билік бұйрығын (нұсқама) 
қамтиды. 
Құқықтық саралау ш шім қабылдау сатысына кір ді, ӛйтк ні С.С. 
Ал кс втің сӛзім н айтқанда, формальды-логикалық жағынан, заңды істің 
ш шімі нақты фактіл р (істің мән-жайлары) құқық нормасына к лтіріл тін 
қорытынды болып табылады, яғни істің ш шімі заңды қолданудың нақты жән
заңды н гізд рінің үйл сімі болып табылады. "Құқықтық саралау" ұғымын 
анықтау к зінд к л сі түсінікті 
ск ру қаж т. "Саралау" сӛзінің 
мағыналарының бірі - заттың, құбылыстың сипаттамасы, оны қандай да бір 
санатқа, топқа жатқызу. Құқықтық тұрғыдан алғанда, құқықтық саралу б лгілі 
бір фактіл р жиынтығын б лгілі бір құқықтық нормаларға жатқызуды білдір ді. 
Басқаша айтқанда, бұл құқық нормаларын қолданудың нақты жән заңды 
н гізд рінің ӛзара байланысы, б лгілі бір адамдардың мін з-құлық б лгіл рі 
м н оның құқықтық нормада кӛрс тілг н б лгіл рі арасындағы сәйк стікті 
н м с сәйк ссіздікті б лгіл у. 
Кӛбін с құқықтық саралау істің нақты жағдайларын құқықтық бағалау 
р тінд анықталады. С.С. Ал кс втің кӛзқарасы бойынша, құқықтық саралау-
бұл нақты жағдайды б лгілі бір құқықтық нормаларға жатқызу арқылы істің 
нақты жағдайларының жиынтығын құқықтық бағалау. В.И.Ч рвонюк атап 
ӛтк нд й, құқықтық саралау істің нақты жағдайларының жиынтығын б лгілі 
бір құқықтық нормаларм н байланыстыру арқылы құқықтық саралау болып 
табылады. 
Осыдан к ліп тӛм нд гід й сұрақ туындайды: құқықтық саралау - бұл ж к
жағдайды жалпы нормаға к лтіру проц сі н м с соным н бірг осы проц стің 
нәтиж сі, ол заңды актід жасалған әр к т б лгіл рінің құқықтық нормаға 
сәйк стігін анықтаудан кӛрін ді м ? А.П.Коробов құқықтық саралау құқық 
нормаларын қолдану жӛнінд гі қызм ттің нәтиж сін қамтымауы тиіс д п 
санайды, ӛйтк ні құқықтық саралау - бұл ақыл-ой әр к ті, ал оның нәтиж сі 
қызм ттің ӛзі бола алмайды. 
В.И.Ч рвонюктың пікірінш , құқықтық саралау т к салыстыруда ғана 
м с, соным н бірг нақты жағдайлардың б лгіл рі м н заңды фактіл рдің 
заңм н б кітілг н б лгіл рінің сәйк стігін б лгіл уд д кӛрін ді. Мұндай 
кӛзқарасты қылмыстық құқық саласындағы кӛпт г н мамандар қылмыстың 
саралануын іс-әр к тт гі қылмыс б лгіл рін анықтау проц сі жән осы 
проц стің нәтиж сі р тінд қарастырады [5,52-53бб]. 
Р сми құқықтық саралау ұғымы бір-бірін сәйк стікті б лгіл у проц сін 
ғана м с, соным н бірг құқық қолдану актісінд анықталған сәйк стікті 
б кіту түрінд гі оның нәтиж сін д қамтуы к р к. Бұл тұжырым үшін к л сі 
дәл лд р бар. 

21 
Біріншід н, құқықтық саралу д г німіз "заңды іс бойынша ш шім жән
осы ш шімді б кіт тін акт қабылдау"д п аталатын заңды қолдану к з ңін 
білдір ді. Саралау проц сінд заң нормаларын таңдау т рг у органдары м н 
соттың заң актісінд б лгіл нг н іс бойынша ш шім қабылдауды білдір ді. 
кіншід н, құқықтық саралау-бұл ақыл-ой проц сі, ол ӛзі заңды мәнг и
м с, оның нәтиж сі құқық қолдану актісінд б кітілг нг д йін шқандай 
құқықтық салдарға әк лм йді. 
К л сі сұрақ: құқықтық саралау к зінд нақты мән-жайлар б лгіл рінің заң 
нормасында б кітілг н заңды фактінің б лгіл рін сәйк стігі анықталады 
н м с олардың сәйк ссіздігі анықталуы мүмкін б ? Д дуктивті тұжырымның 
р кш лікт рін 
ск р отырып, құқықтық саралау тұжырымдамасында 
кӛрс тілг н сәйк стікті д , сәйк ссіздікті д қамтитын заңг рл рдің 
ұстанымым н к лісу к р к. 
Іс жүзінд құқықтық фактіл р құқықтық саралауға ұшырайды. Бұл 
мәлімд м к л сі дәл лд рм н н гізд лг н. Құқықтық қатынастардың пайда 
болу, ӛзг ру н м с тоқтатылу н гізд рі құқықтық салдардың (құқықтық 
қатынастардың) пайда болуын, ӛзг руін н м с тоқтатылуын байланыстыратын 
нақты ӛмірлік жағдайлар д п түсініл тін заңды фактіл р болып табылады. 
Олар заңды жән заңсыз құқықтық әр к тт р м н құқықтық оқиғаларға 
бӛлін ді. Құқық қолдану проц сі құқықтық іс-әр к тт рді, сондай-ақ құқықтық 
оқиғаларды құқықтық саралаум н, яғни олардың саралауым н байланысты, 
ӛйтк ні құқық нормасын қолдану құқықтық фактіні құрайтын істің нақты мән-
жайларының олардың құқық нормасында б кітілг н б лгіл рін сәйк стігін 
б лгіл уді кӛзд йді. Осыған байланысты С.С. Ал кс в құқықтық саралау осы 
жағдайды заңды фактіл рдің б лгілі бір түрін жатқызум н байланысты к нін 
атап ӛтті. 
Заңды фактіл р іс-әр к тт р м н оқиғалар болғандықтан, құқықтық 
саралау объ ктіл рі заңды іс-әр к тт р д , заңды оқиғалар да д п санайтын 
мамандарм н к лісу к р к, олар құқық т ориясында адамдардың ркін
байланысты м с жағдайларды түсін ді (мысалы, адамның ӛлімі, уақыттың 
ӛтуі, стихиялық құбылыс). 
Сараланатын іс-әр к ттің (әр к тсіздіктің) түрін қарай ж к , заңды 
тұлғалардың (мысалы, әкімшілік жән салық құқығы тұрғысынан) жән
м мл к ттің (атап айтқанда, халықаралық қылмыстар жасаған к зд ) мін з-
құлқының біліктілігін ажыратады. 
Құқықтық саралау проц сінің нәтиж сін байланысты ол оң (нақты факт 
б лгіл рінің құқық нормасында кӛзд лг н б лгіл рг сәйк стігі анықталған 
к зд ) жән т ріс (мұндай сәйк стік анықталмаған к зд ) болып бӛлін ді. 

22 
Құқықтық саралу субъ ктісін байланысты ол м мл к т арнайы уәкіл ттік 
б рг н субъ ктіл р жүз г асыратын р сми (заңды) жән б йр сми болып 
бӛлін ді. 
Әд тт заңг рл р құқықтық саралауды құқық бұзушылықтың саралаум н
байланыстырады, ол адамның жасаған әр к тінің тиісті құқық нормасының 
диспозициясында қарастырылған құқық бұзушылық құрамының б лгіл рін
сәйк стігін (сәйк стігін) анықтау р тінд анықталады. Алайда, құқық 
қорғаушылар заңсыз мін з-құлықты (қылмыстар м н басқа да құқық 
бұзушылықтар) ғана м с, соным н бірг заңды (мысалы, құқықтық қатынастар 
субъ ктісін кӛт рм л у туралы ш шім қабылдаған к зд ) бағалайды. Осыған 
байланысты құқық т ор тикт рі заңды мін з-құлықты саралау мәс л л рін кӛп 
кӛңіл бӛл ді. 
Осылайша, әл ум ттік-құқықтық тұрғыдан құқықтық саралауды ӛзін сай 
б лгіл рін қарай ажырату қаж т: 
- заңды әр к тт р: 
а) қоғамдық пайдалы, кӛт рм л н тін; 
б) кӛт рм л нб йтін, бірақ құқық бұзушылық б лгіл рі жоқ; 
- заңсыз әр к тт р: 
а) қылмыс; 
б) әкімшілік құқық бұзушылық; 
в) тәртіптік т ріс қылықтар; 
г) азаматтық-құқықтық актіл р; 
д) салықтық жән ӛзг д құқық бұзушылықтар. 
Қолданылатын құқық нормаларының салалық тиістілік крит рийін сәйк с 
қылмыстық, әкімшілік, азаматтық, салықтық, тәртіптік жән басқа да саралауды 
ажыратуға болады. 
Құқықтық саралаудың баяндалған бӛлінуінің практикалық маңызы бар, 
ӛйтк ні анықтаушы, т рг уші, прокурор, судья кӛбін с "қос" саралауға 
жүгін ді, яғни қылмыстық заңда кӛзд лг н қоғамға қауіпті әр к тт рді ғана 
м с, соным н бірг оларм н байланысты ӛзг д құқық бұзушылықтар м н 
осындай болып табылмайтын әр к тт рді (әр к тсіздікті) саралайды. Мысалы, 
мұндай саралау қылмыстық-құқықтық нормаларды қолдану к зінд жүз г
асырылады: 
-қылмысты да, ӛзг д құқық бұзушылықты да саралауды мінд тт йтін" 
қосарлы " құқыққа қайшы (бланк ттік диспозициям н); 
-қылмыс та, қылмыск рдің қоғамға пайдалы, құқыққа сыйымды қылмыс 
жасаудан к йінгі мін з-құлқы да сараланатын іс-әр к тім н ӛкінуін
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату туралы (ҚР ҚК 65-б.); 
-қорғанушының қол сұғушы жән заңды әр к тт рінің қоғамға қауіпті 
әр к тт рінің саралануын болжайтын қаж тті қорғаныс туралы (ҚР ҚК 32-б.); 

23 
-жан күйз лісі жағдайында қылмыс жасағаны туралы (ҚР ҚК 101-б.1-б., 
111-б. жән т. б.), оны жасаған адамның іс-әр к ті жән қылмыс жасаған 
жәбірл нушінің құқыққа қарсы н м с азғындық мін з-құлқы сараланады. 
А.А.Толкач нконың пікірінш , құқықтық саралау к л сі к з ңд рд н ӛт ді: 
-адамдардың мін з-құлқын заңды жән құқық бұзушыға бӛлу; 
-қаралатын әр к тті құқықтың әртүрлі салаларының нормаларым н 
байланыстыру арқылы құқық бұзушылықтың сипатын анықтау; 
-бағаланатын іс-әр к тк жататын нақты норманы б лгіл у. 
С.С.Ал кс в құқықтық саралауды үш н гізгі құқық қолдану әр к тінд
кӛрін ді д п санайды: 
- нормалары осы жағдайды р тт йтін құқық саласын анықтау; 
- осы жағдайды қамтитын салалық институттың түрін б лгіл у; 
- осы жағдайға қолданылатын нақты норманы б лгіл у. 
Бұл кӛзқарастың дұрыстығы қылмыстық құқық ғылымы м н құқық 
қолдану 
практикасында 
қылмыстарды 
саралаудың 
тиісті 
к з ңд рі 
р кш л н тіндігім н расталады. 
А. В. Наумовтың кӛзқарасы бойынша, қылмыстық құқықты қолдану-бұл 
құзыр тті органдар м н лауазымды тұлғалардың қылмыс жасаған адамның 
қылмыстық жауаптылығы м н жазалануы туралы мәс л ні (оң н м с т ріс) 
ш шуг , н адамның іс-әр к тт рінің заңдылығын анықтауға жән оны 
қылмыстық жауаптылық п н жазадан босатуға бағытталған м мл к ттік-билік 
қызм ті [6,241б]. 
. В. Благовтың пікірі бойынша" ... қылмыстық құқықты қолдану - бұл 
б лгіл нг н нақты мән-жайлардың тиісті нормада кӛзд лг ні (н м с
кӛрінб г ні) туралы жән ондағы қылмыстық-құқықтық сипаттағы шараларды 
анықтау (н м с айқындамау) туралы ш шімді қабылдау жән б кіту ".[7,85б]. 
Ю.В.Грач ваның кӛзқарасы бойынша, қылмыстық-құқықтық нормаларды 
қолдану-бұл құзыр тті органның қылмыстық жауапк ршілік туралы мәс л
бойынша н м с сі дұрыс м с адамға м дициналық сипаттағы мәжбүрл у 
шараларын тағайындау туралы мәс л бойынша р тт у қатынастары ш гінд
қылмыстық-құқықтық қатынастар аясында ж к -нақты ш шім қабылдауы. 
[8,124б]. 
В.В.Колосовский қылмыстық құқықтың қолданылуын мәс л л рді ш шуг
бағытталған арнайы құқық қолдану субъ ктіл рінің қызм ті р тінд
қарастырады: 
-қылмыстық жауапк ршілік туралы жән адамның қоғамға қауіпті әр к т 
жасағаны үшін жазалау туралы; 
-әр к тт қылмыс құрамының болмауы туралы-заңды зиян к лтірілг н 
жағдайда; 

24 
-м дициналық н м с тәрби лік сипаттағы мәжбүрл у шараларын қолдану 
туралы; әр к тті тиісті салдарлары бар оң н м с т ріс қылмыс жасаудан 
к йінгі мін з-құлық р тінд анықтау туралы.
[9,43б]. 
Н гізінд "Құқықты қолдану" ұғымын дұрыс анықтау үшін оның 
б лгіл рін анықтау қаж т. 
Құқықты қолдану оны жүз г асырудың бір түрі болып табылады. 
Ӛзд ріңіз біл тінд й, құқық қолдану әр к тт рінің сипатына байланысты құқық 
нормаларын сақтау, орындау, қолдану болып ажыратылады. 
Құқық қолдану-бұл құзыр тті органдар м н лауазымды тұлғалардың 
м мл к ттік-билік қызм ті, олардың бұл қызм тк құқығы оны жүз г асыру 
мінд тін д білдір ді. Соным н, қылмыс жасалған жағдайда м мл к ттік жән
ж к айыптау іст рі бойынша м мл к т атынан қылмыстық қудалауды жүз г
асыру мінд ті прокурорға, сондай-ақ т рг уші м н анықтаушыға жүкт л ді. 
М мл к т атынан билік ту құқығын қолдану қызм тін жүз г асыратын 
анықтаушы (анықтау органы), т рг уші, прокурор, судья (сот) қылмыстық 
құқық нормаларын қолдану субъ ктіл рі болып табылады. Қылмыстық-
құқықтық мәжбүрл у шараларын қолдану субъ ктісі т к сот болып 
табылады.Құқық қолдану д г німіз-б лгілі бір адамдардың мін з-құлқын 
(ӛмірлік жағдайды) бағалау жән нақты істі ш шу үшін қылмыстық-құқықтық 
нормаларды қолдану. Ш шімд анықталған нақты мән-жайлардың қылмыстық 
құқық нормасында б кітілг н адамның мін з-құлық б лгіл рін сәйк стігі 
(сәйк с м стігі) туралы қорытынды қамтылуға тиіс. 
Қылмыстық-құқықтық саралау т к қылмыс б лгіл рі бар әр к тт рді ғана 
м с, соным н бірг қылмыстық м с мін з-құлықты, л усіз әр к тті, 
әр к ттің қылмыстылығын болдырмайтын жағдайларды жән т.б. талап т ді, 
бұл саралау оң болуы мүмкін (мысалы, әр к т қылмыс болып табылады) н м с
т ріс (мысалы, әр к т құқық бұзушылық м с). 
Қылмыстық құқық т ориясында құқық қолдану бұзылған әл ум ттік 
қатынастарды қалпына к лтіруг , қылмыстық заңда кӛзд лг н әл ум ттік 
қауіпті әр к тт рдің алдын алуға жән үшінші тұлғалардың құқық нормаларын 
жүз г
асыруына 
бағытталған 
ұйымдастырушылық 
қызм т 
р тінд
қарастырылады. Бұл қызм т адамның қылмыстық н м с қылмыстық м с 
мін з-құлқына н м с б лгілі бір оқиғаға (мысалы, жаза, м дициналық н м с
тәрби лік сипаттағы мәжбүрл у шарасы, мүлікті тәркіл у, қылмыс жасаудан 
к йінгі оң мін з-құлқы үшін қылмыстық жауаптылықтан босату түрінд гі 
кӛт рм л у) қылмыстық заңда кӛзд лг н м мл к ттік д н қою (мәжбүрл у 
н м с кӛт рм л у) құралы болып табылатын қылмыстық-құқықтық сипаттағы 
қандай да бір шараны тағайындау (тағайындамау) туралы ш шім қабылдау 
жолым н жүз г асырылады. 

25 
Қабылданған ш шім мінд тті түрд құқық қолдану актісінд б кітіл ді. 
Құқық қолдану актісі-бұл субъ ктивті құқықтардың н м с заңды мінд тт рдің 
болуын н м с болмауын анықтау жән олардың шараларын анықтау 
мақсатында б лгілі бір заңды іс бойынша құзыр тті субъ кт жасаған 
м мл к ттік-билікп н ж к анықталған акт. 
ҚР Қылмыстық іс жүргізу заңына сәйк с құқық қолдану актіл рін : ақтау 
н м с айыптау үкімі, ұйғарым, қаулы, айыптау актісі, айыптау қорытындысы, 
айыптау қаулысы жатады. 
Жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды жасауға болады: 
қылмыстық құқық нормаларын қолдану - бұл қылмыстық іс жүргізу актіл рінд
б лгіл нг н нақты мән-жайлардың қылмыстық заңда б кітілг н адамның мін з-
құлқының б лгіл рін сәйк стігі (сәйк с м стігі) туралы жән ондағы 
қылмыстық-құқықтық сипаттағы шараларды тағайындау (тағайындамау) 
туралы ш шімд рді қабылдау м н б кітуд кӛрін тін құзыр тті органдар м н 
лауазымды адамдардың м мл к ттік-билік ұйымдастырушылық қызм ті. 
Орыс тілінд гі квалификация (латын сӛзін н gualis - н , қандай сапа жән
facere — н іст у к р к): заттың, құбылыстың сипаттамасы, оны қандай да бір 
санатқа, топқа жатқызу; қылмысты саралау-осы қылмыс үшін жазаны кӛзд йтін 
қылмыстық заңның бабын анықтау. 
"Қылмысты саралау" ұғымы қылмыстық құқық жән қылмыстық проц сс 
туралы оқу жән ғылыми әд би тт рд к ңін н қолданылады. Алайда, к ң с 
одағы тұсындағы қылмыстық заңнамада ол айтылмаған, ол қазіргі ҚР 
Қылмыстық код кст д к зд сп йді. Онда қылмыстарды саралау туралы м с, 
ҚР ҚК-нің қандай да бір бабы бойынша қылмыстық жауапк ршіліктің басталуы 
туралы айтылады. 
Молдова Р спубликасының Қылмыстық код ксін қоспағанда, басқа 
м мл к тт рдің Қылмыстық код кст рінд қылмысты саралау туралы түсінік 
жоқ. Осы ҚК-нің 113-бабында былай д п жазылған: "жасалған зиянды әр к т 
б лгіл рінің қылмыстық-құқықтық нормада кӛзд лг н қылмыс құрамының 
б лгіл рін дәл сәйк стігін анықтау жән заңды түрд б лгіл у қылмысты 
саралау д п танылады. Қылмыстың р сми саралануы қылмыстық проц стің 
барлық к з ңд рінд қылмыстық қудалауды жүз г асыратын адамдар м н 
судьялар жүргіз ді". 
"Қылмысты саралау" ұғымы т к қылмыстық құқық қана м с, соным н 
бірг қылмыстық іс жүргізу, қылмыстар м н ӛзг д қылмыстық-құқықтық 
әр к тт рді саралаудың салааралық сипаты туралы басқа да фактіл р 
куәландырады: 
-қылмыстар м н басқа да қылмыстық-құқықтық әр к тт рді саралау 
қылмыстық іс жүргізу құқығының нормаларым н р тт л тін құқық қолдану 
қызм тінің бӛлігі болып табылады; 

26 
-қылмыстардың саралануын ӛзг ртудің бірқатар р ж л рі қылмыстық іс 
жүргізу заңының баптарында қамтылған; 
-қылмыс жасады д п айыптау, соттың айыптау үкімі қылмысты саралау 
формуласы м н айыптауды қамтиды. 
Жоғарыда айтылғандарды ск р отырып, В.П. Каш повтың "іс жүзінд
саралау қылмыстық жән қылмыстық іс жүргізу құқығым н р тт л тін 
салааралық заң институты болып табылады" д г н пікірім н к лісу к р к. 
Қылмыстың саралануын іс-әр к ттің нақты жән заңды б лгіл рі арасындағы 
сәйк стікті б лгіл у жән заңды шоғырландыру р тінд түсіну т к р сми 
саралауға қатысты жән р сми м с саралауға қатысты м с. Саралауды заңды 
түрд б кіту құқығы ҚР ҚІЖК-д кӛрс тілг н лауазымды тұлғаларға ғана 
б ріл ді. 
Д м к, р сми саралау іс - әр к ттің б лгіл рі м н қылмыс құрамының 
б лгіл рі арасындағы сәйк стікті б лгіл у жән заңды түрд б кіту болып 
табылады, ал б йр сми саралау (оқу жән ғылыми әд би тт рд қарапайым) т к 
осы сәйк стікті анықтауда болады. 
Қылмыстық-құқықтық саралаудың нақты н гізі қылмыстық заңда 
кӛзд лг н әр к тті жасау болып табылады. Нақтылау к р к: іс — әр к т 
тұтастай алғанда нақты н гіз м с, т к оның нақты құрамы-бұл әр к тті 
қылмыстық заңсыз н м с заңды мін з-құлық р тінд сипаттайтын объ ктивті 
жән субъ ктивті б лгіл рдің жиынтығы. 
Қылмыстар, сі кір сілі-шығасылы адамның әл ум ттік қауіпті әр к ті, 
сотталған адамның т ріс п нит нциарлық мін з-құлқы, қылмыс жасаудан 
к йінгі оң мін з-құлық жән т. б. қылмыстық-құқықтық саралаудың құқықтық 
н гізі қылмыстық заңда кӛзд лг н нақты н гізд рг сәйк с к л тін қылмыс 
құрамы, сі кір сілі-шығасылы адамның әл ум ттік қауіпті әр к ті, қылмыс 
жасаудан к йінгі мін з-құлық жән т. б. нақты құрамдарды бӛліп кӛрс туг
болады 
Адамның іс-әр к ті, оның ішінд қылмыстық-құқықтық саралауға 
қатысты, ӛзіндік құрылымға и , ішкі жән сыртқы байланыстары бар 
эл м нтт рд н тұрады. В. О.Навроцкийдің кӛзқарасы бойынша қылмыстық-
құқықтық саралаудың құрылымы:
-субъ кт - әр к тті қылмыстық-құқықтық саралауды жүз г асыратын 
адам;
-объ кт - қылмыстық-құқықтық саралауға жататын әр к т;
-мазмұны - жасалған әр к тті қылмыстық заң тұрғысынан саралау [12,61б]. 
Осылайша, "қылмыстық-құқықтық саралау", "қылмыстық-құқықтық 
әр к ттің саралануы", "қылмыстың саралануы" ұғымдарын анықтай отырып, 
к л сі р ж л рг сүй ну к р к. 
"Қылмыстық-құқықтық саралау" ұғымын р сми жән б йр сми саралауды 
қамтитын "Қылмыстық-құқықтық саралау" жән "қылмыстардың саралануы" 

27 
жалпы ұғымдарын әр к ттің қылмыс к ндігін анықтауда қолдануға болады 
жән "қылмыстың р сми саралануы" түсінігін анықтау үшін оны қолдануға 
болмайды, ӛйтк ні қылмыстық іс жүргізу заңында қылмыстық заңның 
қолданылуы туралы айтылған. Осыған байланысты қылмыстарды р сми 
саралаудың жалпы б лгісі тиісті құқық қолдану әр к тт рін жасау арқылы 
қылмыстық заңды (қылмыстық құқық нормаларын) қолдану болып табылады. 
"Қылмыстық заңды қолдану" жән "қылмыстық-құқықтық саралау" 
ұғымдары бір-бірім н сәйк с к лм йді. Қылмыстық заң әр к тті саралау к зінд
д , жаза тағайындау к зінд д , қылмыстық-құқықтық сипаттағы ӛзг д
шаралар, қылмыстық-құқықтық кӛт рм л у шаралары жән басқа да 
жағдайларда қолданылады. 
"Қылмыстық заңды қолдану" ұғымы істің нақты мән-жайлары м н заңды 
н гізін б лгіл уді қамтымайды. Р сми қылмыстық-құқықтық саралау 
қылмыстық құқықты қолдану актісінд кӛрс тіл тін істі ш шум н байланысты. 
Р сми қылмыстық-құқықтық саралаудың мәні-мұндай құқық қолдану 
әр к тін жасау, ол ж к тұлға жасаған әр к ттің нақты б лгіл рін жән
қылмыстық заңда б кітілг н осы әр к ттің б лгіл рін салыстыруда, олардың 
бір-бірін сәйк стігін анықтауда жән осы сәйк стікті құқық қолдану актісінд
шоғырландыруда кӛрін ді. Б йр сми саралауда бұл нәтиж кӛрс тілм йді. 
Қылмыстық-құқықтық саралауда т к қылмыстар ғана м с, соным н қатар 
басқа да қылмыстық-құқықтық әр к тт р ( л усіз әр к тт р, қылмыс жасаудан 
к йінгі әр к тт р; жазаны ауырлататын жән ж ңілд т тін жағдайлар жән т.б.) 
жатады. Бұдан шығатыны, қылмыстың саралануы қылмыстық-құқықтық 
саралаудың бір түрі болып табылады. Соңғысы - құқықтық саралаудың бір түрі. 
Саралаудың нақты н гізі-бұл заңды маңызды б лгіл рдің жиынтығы нақты 
құрамды құрайтын әр к т. 
Қылмыстық-құқықтық саралаудың объ ктіл рі қылмыс, сі дұрыс н м с
сі дұрыс м с адамның әл ум ттік қауіпті әр к ті, қылмыс жасаған адамның 
қылмыстық іс-әр к ті жән басқа да қылмыстық-құқықтық әр к тт р 
болғандықтан, сәйк сінш қылмыс құрамы, сі дұрыс н м с сі дұрыс м с 
адамның әл ум ттік қауіпті әр к ті, қылмыстық м с мін з-құлық жән т. б. 
осы саралаудың заңды н гізі бола алады.Жоғарыда айтылғандарды ск р
отырып, к л сі анықтамаларды тұжырымдауға болады. 
Қылмыстық-құқықтық саралау-бұл іс-әр к тті қылмыстық құқық 
бұзушылықтардың н м с оң әр к тт рдің б лгілі бір түрін жатқызу арқылы 
осы іс-әр к ттің нақты б лгіл рін (іс жүзінд гі құрамын) жән оның 
қылмыстық заңда (заң құрамында) кӛрс тілг н б лгіл рін салыстыру арқылы 
жүз г асырылатын, нәтиж сінд олардың бір-бірін сәйк стігі н м с сәйк с 
м стігі туралы қорытынды жасалады жән ол қылмыстық заңның нақты 

28 
бабында (бабының тармағында, бӛлігінд ) кӛзд лг н н м с кӛзд лм г н 
адамның мін з-құлқын қылмыстық-құқықтық бағалау. 
Қылмыстық заңда кӛзд лг н қоғамға қауіпті іс — әр к ттің саралануы-бұл 
мін з-құлықтың нақты құрамының б лгіл рін жән қылмыстық-құқықтық 
нормада кӛрс тілг н қылмыс құрамының б лгіл рін салыстыру арқылы жүз г
асырылатын, нәтиж сінд олардың бір-бірін сәйк стігі н м с сәйк с м стігі 
анықталады жән ол қылмыстық заңның нақты бабында (бабының тармағында, 
бӛлігінд ) кӛзд лг н н м с кӛзд лм г н. 
Р сми қылмыстық-құқықтық саралау-бұл адам мін з-құлқының (нақты 
құрамның) нақты б лгіл рін жән қылмыстық заңда (заңды құрамда) 
кӛрс тілг н осы мін з-құлық б лгіл рін салыстыру бойынша құқық 
қолданушының қызм ті, нәтиж сінд оларға бір б лгіл рдің кіншісін
сәйк стігі н м с сәйк с к лм уі б лгіл н ді жән заңды іс жүргізу б кітіл ді. 
1.3 
Қазақстан 
Р спубликасының 
қылмыстық 
заңнамасындағы 
экономикалық қылмыстар түсінігі м н түрл рі
Қазақстан 
Р спубликасының 
1995 
жылғы 
30 
тамыздағы 
Конституциясының 26-бабына сәйк с, әрбір азаматтың кәсіпк рлік қызм т 
ркіндігін құқығы бар. Н гізсіз бәс к л стікк тыйым салынады. Аталған 
конституциялық р ж л р Қазақстан экономикасын құқықтық р тт удің н гізі 
болып табылады. Нарықтық қатынастарға кӛшуд н туындаған экономикадағы 
түб г йлі ӛзг ріст р м мл к ттің экономикалық мүдд л рін қорғауға 
бағытталған қылмыстық-құқықтық нормаларды р формалауға әк лді. 
Экономика саласындағы нормаларды қолдану пробл малары кӛбін с бұл 
қылмыстарды бланк ттік сипатта болатын диспозицияларда саралаудың
қиындықтарым н, құқық нормаларының б лгілі бір р ж л рін әртүрлі 
түсінум н, қылмыстық заңды қолданатын құқық қорғау органдарының 
қызм тк рл рінің ж ткіліксіз практикалық тәжіриб сім н байланысты. Құқық 
қолдану практикасы жән қылмыстық заңның р ж л рін ғылыми талдау 
қылмыстық құқық нормаларының құқықтық т хнологиялар тұрғысынан 
кӛпт г н к мшілікт рін анықтады. ҚР Қылмыстық код ксінің т ориясы м н 
практикасында қылмыстық заңды қолданудың кӛпт г н мәс л л рін бірыңғай 
кӛзқарастар қалыптасқан жоқ. 
Экономикалық қылмыстар-бұл экономикалық қызм т саласында жасалған 
заңсыз әр к тт р. Экономика-шаруашылық жүргізу ӛн рі. Экономика 
саласындағы басым бағыттар р тінд мыналарды атауға болады: нарықтық 
қатынастардың н гізгі субъ ктіл рі р тінд тұтынушылардың мүдд л рін 
қорғау, кәсіпк рлік жән басқа да экономикалық қызм ттің ркіндігін 

29 
қамтамасыз ту, нарықтық бәс к л стік жағдайында оның қатысушыларының 
т ңдігі, азаматтық айналым м н тӛл м тәртібінің тұрақтылығын сақтау. 
Экономикалық қатынастардағы қылмыстық-құқықтық тыйымдар әртүрлі қол 
сұғушылықтарға, мысалы, алдауға, озбырлыққа жән т. б. қатысты б лгіл нг н. 
ҚР Жоғарғы Соты "Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстарды 
саралаудың к йбір мәс л л рі туралы" 2004 жылғы 18 маусымдағы 
Нормативтік қаулыда, "Ж к кәсіпк рлік туралы" ҚР Заңында жән кәсіпк рлік 
қызм тті р тт йтін ӛзг д заңнамалық актіл рд кӛзд лг н тәртіпп н жүз г
асырылатын азаматтар м н заңды тұлғалардың таза табыс алуға бағытталған 
қызм тін заңды кәсіпк рлік қызм т д п тану қаж т.
[13]. Заңды кәсіпк рлік 
қызм ттің мінд тті б лгіл рі-кәсіпк рл рді тиісті органдарда тірк у н м с осы 
қызм тп н айналысуға басқа арнайы рұқсаттың (лиц нзияның) болуы. 
Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстар-бұл мат риалдық жән
басқа да тауарлар м н қызм тт рді ӛндіруг , бӛлуг , айырбастауға жән
тұтынуға байланысты пайда болатын қоғамдық қатынастарға қол сұғатын 
қылмыстық заңда қарастырылған әл ум ттік қауіпті әр к тт р. Экономика 
саласындағы қылмыстар үшін жауапк ршілік туралы нормалар, ң алдым н, 
м мл к т экономикасының ркін, үд м лі дамуын қамтамасыз т тін қоғамдық 
қатынастарды қорғауға бағытталған. 
Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстардың қоғамдық қауіптілігі - 
мұндай шабуылдардың нәтиж сінд м мл к ттің экономикалық мүдд л рін
жән экономикалық қызм тп н байланысты басқа субъ ктіл рг үлк н залал 
к лтіріліп қана қоймай, соным н бірг ліміздің экономикалық қауіпсіздігін
қауіп тӛндір ді. 
Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстардың топтық объ ктісі заңға 
н гізд лг н экономикалық қызм тті жүз г асыру проц сінд қалыптасатын 
әл ум ттік қатынастар болып табылады. Экономикалық қатынастардың к з-
к лг н түрін әс р т тін барлық қылмыстарды экономикалық қатынастарға 
жатқызуға болады, олар шаруашылық жүргізу саласында да (экономикада), 
одан тыс ж рл рд д дамиды. Қоғамда жасалатын қылмыстардың кӛпшілігі 
жалпы қылмыстық сипатқа и (ұрлық, тонау, бопсалау жән т.б.) 
экономикалық, пайдакүн мдік уәжг и , б лгілі бір экономикалық мүдд л рг
әс р т ді, д м к, қоғамда қабылданған тиісті экономикалық қатынастарға қол 
сұғады. 
Бірақ т к осы б лгінің болуы бұл қылмыстарды экономикалық санатқа 
автоматты түрд
нгізу үшін ж ткілікті н гіз бола алмайды. Әд тт , 
азаматтардың б лгілі бір мүліктік қатынастарына қол сұғу, экономикалық сала 
р тінд экономикаға тік л й қатысы жоқ. Шынында да, экономикалық қызм т 
саласындағы к з-к лг н қылмыс: заңды кәсіпк рлік қызм тк к д ргі жасау; 
жалған ақша н м с бағалы қағаздар жасау н м с сату; контрабанда н м с
салық тӛл уд н жалтару жән т. б. — б лгілі бір дәр ж д м мл к ттің жән

30 
экономикалық қызм тп н байланысты басқа субъ ктіл рдің экономикалық 
мүдд л рін қол сұғушылық болып табылады. Дәл осы б лгіл рді Қылмыстық 
код кстің 8 — тарауында қарастырылған қылмыстық әр к тт рді м ншікк
қарсы қылмыстардан ажырату к зінд ск ру қаж т, бірақ олар б лгілі бір 
жағдайларда экономикалық қызм ттің мүдд л рін бұзады, бірақ қол 
сұғушылықтың басқа объ ктісі бар-бір удің м ншігі. 
Экономикалық қызм т проц сінд қалыптасатын жән осындай қызм ттің 
нақты түрл рін р тт йтін нақты қоғамдық қатынастар тік л й объ кт болып 
табылады (мысалы, кәсіпк рлік қызм т саласы азаматтардың, ұйымдар м н 
м мл к ттің құқықтары м н мүдд л рін қорғайды - ҚК 214-бабы "Заңсыз 
кәсіпк рлік, заңсыз банктік н м с колл кторлық қызм т"). 
ҚК-нің 
р кш бӛлімінің 7-тарауында кӛзд лг н қылмыстарды жасау 
нәтиж сінд басқа құқық қорғау объ ктіл рін д залал жиі к лтіріл ді. 
Қосымша объ ктіл р азаматтардың мүліктік мүдд л рі, олардың м ншігі, 
д нсаулығы, ж к кәсіпк рдің, ұйымның н м с м мл к ттің мүліктік 
мүдд л рі болуы мүмкін. 
Әл ум ттік экономикалық қатынастардың заты әрқашан қылмыс затым н 
сәйк с к л б рм йді. г р соңғысы қылмыс объ ктісінің мінд тті б лгісі 
болса, онда біріншісі ӛзінің нақты мат риалдық сипатына байланысты 
экономикалық қызм т саласындағы барлық қылмыстарға тән м с. Қылмыстың 
заты ҚР Қылмыстық код ксінің кӛпт г н баптарында қарастырылған, мысалы, 
бұл: 214-219, 221, 22, 224, 231 -234 жән т. б. Ал ҚР ҚК 228, 240, 248-
баптарында қылмыс заты жоқ. 
Қарастырылып отырған қылмыстардың объ ктивті жағы-экономикалық 
қызм ттің б лгіл нг н тәртібін бұзудан тұратын қоғамға қауіпті әр к тт р 
(әр к т н м с әр к тсіздік). Экономикалық қызм тті жүргізу тәртібі ҚР 
Азаматтық код ксім н р тт л ді. 
Экономикалық қызм т саласындағы нақты қылмыстардың объ ктивті 
жағының заңнамалық құрылымына қатысты олар әртүрлі д п айтуға болады. 
Қарастырылып отырған қылмыстардың объ ктивті жағы кӛбін с б лс нді 
әр к тт рд н кӛрін ді. Осылайша, т к іс-әр к тт р арқылы: заңсыз кәсіпк рлік, 
заңсыз банктік қызм т, н си ні заңсыз алу жән мақсатсыз пайдалану, кӛрін у 
жалған жарнама, жалған ақша н м с бағалы қағаздар жасау н м с сату, 
экономикалық контрабанда, мәміл жасауға н м с оны жасаудан бас тартуға 
мәжбүрл у жән басқалар жасалуы мүмкін. 
Әр к тсіздік жолым н мынадай қылмыстар жасалады: ш т лд н ұлттық 
жән ш т л валютасындағы қаражатты қайтармау, к д ндік тӛл мд р м н 
алымдарды тӛл уд н жалтару, азаматтың салық жән (н м с ) бюдж тк
тӛл н тін басқа да мінд тті тӛл мд рді тӛл уд н жалтаруы, ұйымдардан салық 

31 
жән (н м с ) бюдж тк тӛл н тін басқа да мінд тті тӛл мд рді тӛл уд н 
жалтару жән басқалар. 
Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстарды саралау к зінд заң 
шығарушы басқа құқық салаларында қарастырылған заң нормадарым н қатар, 
анықтатамларм н д жұмыс іст йді. Қаралып отырған қылмыстар 
нормаларының диспозицияларының басым кӛпшілігі нақты қылмыс б лгіл рі 
жоқ, бірақ басқа нормативтік актіл рг (мысалы, ҚР азаматтық заңнамасына, 
ҚР Пр зид нтінің жарлықтарына, ҚР Үкім тінің қаулыларына, нұсқаулықтарға 
жән т.б.) сілт м жасайтын бланк ттік болып табылады. Мұндай қылмыстық-
құқықтық нормаларды қолдану к зінд қылмыстық заңның талаптарын 
бұзудың болуын ғана м с, соным н бірг басқа нормативтік актіні д
қарастыру қаж т. Қылмыстық код кстің 248-бабы, ӛйтк ні бұл қылмыс 
құрамын ӛзг рту үшін басқа нормативтік құқықтық актіг жүгінудің қаж ті 
жоқ, бірақ осы норманың диспозициясында кӛзд лг н объ ктивті жақтың 
б лгіл рін орындау ж ткілікті. 
Қылмыстық код кстің р кш бӛлімінің 8-тарауында мат риалдық жән
формальды құрамды қылмыстар бар. Олардың к йбір ул рі іс-әр к т жасалған 
к зд н бастап аяқталған болып саналады, бұл р тт қоғамға қауіпті 
зардаптардың басталуы талап тілм йді, ӛйтк ні нақты қылмыстың объ ктивті 
жағын құрайтын іс-әр к т болғандығының ӛзі ж ткілікті: ҚК-нің 218-бабы, 222, 
234-баптарының 1-бӛлігі жән басқалары. 
Қылмыстық Код кстің 219, 221, 239, 240 баптарында қарастырылған 
қылмыстар мат риалдық құрамды қылмыстар қатарына жатады. Осы 
қылмыстардағы әр к т п н қоғамға қауіпті зардаптың арасында с б пті 
байланыс орнатылуы к р к. Кӛрс тілг н қылмыстар заңда кӛрс тілг н қоғамға
қауіпті зардап туындаған сәтт н бастап аяқталған болып саналады. 
Заңсыз кәсіпк рлік жән тауар таңбасын заңсыз пайдалану формальды да, 
мат риалды құрам р тінд д әр к т т алатынын атап ӛтк н жӛн, ӛйтк ні олар 
үшін қылмыстық жауапк ршілік баламалы түрд н адам ӛзінің қызм т бабын 
пайдаланған к зд н б лгілі бір зардаптар басталған к зд (мысалы, ірі залал) 
туындауы мүмкін. 
Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстардың құрамын тұжырымдай 
отырып, заң шығарушы олардың зардабын сипаттаудың әртүрлі нұсқаларын 
қолданады. Құрылым бойынша мат риалдық құрамдарға қатысты жән қоғамға
қауіпті зардаптар қарастырылған қылмыстар. Оларға: ірі залал, азаматқа, 
ұйымға н м с м мл к тк ірі залал, ірі мӛлш рд табыс алу, аса ірі мӛлш рд
табыс алу, ірі мӛлш р, аса ірі мӛлш р, л улі залал, л улі мӛлш р, л улі зиян, 
м мл к ттің ж к жән (н м с ) заңды тұлғаларының құқықтары м н заңды 
мүдд л рін л улі түрд бұзу жән ӛзг д ауыр зардаптар жатады.

32 
Соным н бірг , жоғарыда кӛрс тілг н тараудың баптарында қоғамға 
қауіпті зардап ұғымдарының мӛлш рі ақшалай түрд нақты анықталған, бұл 
сот-т рг у органдарының қызм тк рл рі үшін жұмысты дәуір ж ңілд тті. Заң 
шығарушы оның салдарын ш кт улі түсіндіргісі к лс , оны заңның ӛзінд
р кш атап ӛт ді д п санаймыз. 
К йбір қылмыстардағы объ ктивті жағының қосымша б лгіл рі мінд тті 
дәр ж г ауыстырылды. Осылайша, тәсіл кр дитті заңсыз алу м н мақсатсыз 
пайдаланудың мінд тті б лгіл рінің қатарында кӛрс тілг н-кр диторға кӛрін у 
жалған мәлім тт р б ру; монополистік қызм тт - монополиялық жоғары 
(тӛм н) н м с к лісілг н бағаларды б лгіл у жән (н м с ) қолдау, нарықты 
бӛлу, нарыққа қол ж ткізуді ш кт у; азаматтың салық жән (н м с ) бюдж тк
тӛл н тін басқа да мінд тті тӛл мд рді тӛл уд н жалтаруы - кіріст р н м с
шығыстар туралы д кларацияны ұсынбау н м с д кларацияға кӛрін у 
бұрмаланған д р кт рді нгізу жән т. б. 
Қылмыс жасау құралы экономикалық контрабанда үшін мінд тті — бұл 
қылмысты құжаттарды н м с к д ндік сәйк ст ндіру құралдарын алдау 
арқылы жасау жән т. б. 
Осы тарауда қарастырылған барлық қылмыстардың субъ ктивті жағының 
р кш лігі т к кінәнің қасақаналық түрінд кӛрін ді. Экономика саласындағы 
абайсызда жасалған әр к тт р қылмыстық 
м с. Қылмыс құрамының 
құрылымына байланысты тік л й жән жанама ни т болуы мүмкін. 
Н.Н.Афанась в қарастырылып отырған қылмыстар т к тік л й ни тп н 
жасалады д п санайды. Біздің ойымызша, қылмыстық жауапк ршілікті қолдану 
аясын мұндай ш кт у н гізсіз 
м с. Мәс л н, мысалы, осы бапта 
қарастырылған қылмыстар т к тік л й ни тп н жасалуы мүмкін. ҚР ҚК 231 
"Жалған ақшаны н м с бағалы қағаздарды дайындау, сақтау, орнын ауыстыру 
н м с сату" жән басқалар.
[14,211б].
Мат риалдық құрамдарда тік л й ни ттің құрылымдық эл м нті 
кінәліл рдің қоғамға қауіпті зардаптың (мысалы, банкроттық к зінд гі заңсыз 
әр к тт рд гі ірі залал) басталу мүмкіндігін н м с сӛзсіздігін алдын - ала 
болжау болып табылады, ал ни ттің (ни ттің) рікті сәті-осы салдардың 
басталуына қатысты анықталады. Тік л й жән жанама ни тп н заңсыз 
кәсіпк рлік, заңсыз банк қызм ті, кӛрін у жалған жарнама, тауар таңбасын 
заңсыз пайдалану, комм рциялық н банктік құпияны, салық құпиясын, 
микрокр дит б ру құпиясын, колл кторлық қызм т құпиясын, сондай-ақ 
мүлікті жария туг байланысты ақпаратты жән басқаларын құрайтын 
мәлім тт рді заңсыз алу, жария ту н м с пайдалану сияқты қылмыстар 
жасалады. 
Тік л й ни ттің құрылымы формальды жән мат риалдық құрамдарда 
әртүрлі. Мысалы, жалған ақшаны н м с бағалы қағаздарды жасау н м с сату 

33 
к зінд адам ӛз әр к тт рінің қоғамдық қауіптілігін біл ді жән соған 
қарамастан оларды жасағысы к л ді. Мат риалдық құрамдарда тік л й ни ттің 
құрылымдық эл м нті - бұл әл ум ттік қауіпті зардаптың (мысалы, банкроттық 
к зінд гі заңсыз әр к тт рд гі үлк н залал) туындау мүмкіндігін н м с
сӛзсіздігін болжау, ал ни ттің рікті сәті-бұл қылмысты жасауға д г н 
ұмтылыс. 
Қарастырылып отырған тараудың к йбір қылмыстарында субъ ктивті 
жақтың қосымша б лгіл рі мінд тті д п танылады. Қазақстан Р спубликасы 
Конституциясының 26-бабы экономикалық қызм ттің, оның ішінд кәсіпк рлік 
қызм ттің ркіндігін к пілдік б р ді. ҚР Азаматтық код ксінд жарияланған 
жән б кітілг н ркін экономикалық қызм тп н қатар, заң шығарушы 
экономикалық қатынастарға қатысушылардың құрамын анықтайды [15].
Олардың барлығы осы салада тәу лсіз ш шімд р қабылдауы к р к жән
нәтиж сінд пайда болған қылмыстық зардаптар үшін жауап б руі к р к. 
Талданатын қылмыстардың субъ ктісі қылмыс жасалған к зд 16 жасқа 
толған лауазымды жән басқа да (ж к ) адамдар болып табылады. Айта к ту 
к р к, к йбір қылмыстардың субъ ктісі т к лауазымды адамдар, м мл к ттік 
функцияларды орындауға уәкіл ттік б рілг н адамдар н м с оларға 
т ң стірілг н адамдар, ж к кәсіпк рл р н м с н си шартын, субсидияларды 
н м с н си б рудің ж ңілд тілг н шарттарын жасауға уәкіл тті ұйым 
басшылары, жарнама б рушіл р, ұйымдардың басшылары, комм рциялық 
ұйымның басшылары н м с и л рі, сондай-ақ ж к кәсіпк рл р, бухгалт рлік 
с п жүргізуг уәкіл тті адамдар, банк қызм тк рл рі бола алады, м мл к ттік 
органның н м мл к ттік ұйымның м мл к ттік функцияларды орындауға 
уәкіл ттік б рілг н адамдар н оларға т ң стірілг н адамдар болып 
табылмайтын қызм тк рл рі, сол сияқты басқару функцияларын орындамайтын 
м мл к ттік м с ұйымның қызм тк рл рі жән басқалары.
"Лауазымды адамның" ұғымының мазмұны Қазақстан Р спубликасының 
қылмыстық заңнамасында ашылады. Экономикалық қызм т саласындағы 
қылмыстардағы арнайы субъ ктіл рдің р кш лігі, әд тт , т к қылмыстық 
әр к тт р саласым н байланысты. 
Қылмыстық әр к ттің тік л й объ ктісін сәйк с экономикалық қызм т 
саласындағы барлық қылмыстарды бірн ш кіші топтарға бӛлуг болады. 
Қылмыстық-құқықтық әд би тт рд заңг р ғалымдар бұл мәс л ні кі жақты 
ш ш ді жән осыған байланысты экономика саласындағы қылмыстардың 
ж к л г н кіші топтарға әр түрлі жікт луі к лтірілг н. 
Мысалы, " ҚР Қылмыстық құқығы "оқулығында заң ғылымдарының 
докторы, проф ссор И. Ш. Борчашвили жән заң ғылымдарының докторы, 
проф ссор С. М. Рахм товтың р дакциясым н аталған қылмыстар к л сі кіші 
топтарға бӛлін ді: 

34 
-Кәсіпк рлік жән ӛзг д экономикалық қызм т саласындағы қылмыстар; 
- Ақша-кр дит саласындағы қылмыстар; 
- Қаржы қызм ті саласындағы қылмыстар; 
- Сауда жән халыққа қызм т кӛрс ту саласындағы қылмыстар; 
- Экономикалық қызм т саласындағы ӛзг д қылмыстар. 
Жоғарыда кӛрс тілг н пікірл рг ұқсас проф ссорлар И.И. Рогов п н С. М. 
Рахм товтың р дакциясым н жоғары оқу орындары үшін дайындалған 
"Қазақстанның 
қылмыстық 
құқығы 
( р кш
бӛлім)" 
оқулығында 
Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстардың жікт луі к лтіріл ді.
[16, 
178-179бб].
Р с й 
Ф д рациясының 
қылмыстық 
заңнамасында 
қарастырылған 
қылмыстарды жікт уг бірыңғай кӛзқарас жоқ. Мысалы, "Қылмыстық құқық 
( р кш бӛлім)" оқулығы авторларының ұжымы талданған қылмыстарды 
к л сі тәртіпп н бӛл ді: 
1) Лауазымды адамдар жасайтын экономикалық қызм т саласындағы 
қылмыстар: 
-Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 169 " Заңды кәсіпк рлік 
н м с басқа қызм тк к д ргі жасау»; 
-РФ Қылмыстық код ксінің 170 " Заңсыз ж р мәміл л рін тірк у»; 
2) Экономикалық қызм т саласындағы оны жүз г асыру құқықтарын 
заңсыз пайдалану жолым н жасалатын қылмыстар: 
-РФ ҚК 171 " Заңсыз кәсіпк рлік; 
-Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 172 "Заңсыз банк 
қызм ті»; 
-РФ ҚК 173 " Жалған кәсіпк рлік»; 
3) Заңсыз сатып алынған, алынған н м с ұсталатын мүлікті пайдалана 
отырып жасалатын экономикалық қызм т саласындағы қылмыстар: 
-Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 174 "Қылмыстық жолм н 
сатып алған ақшаны н м с басқа мүлікті заңдастыру (жылыстату) »; 
-Қылмыстық код кстің 175-бабы " Кӛрін у қылмыстық жолм н алынған 
мүлікті сатып алу н м с сату»; 
-РФ Қылмыстық код ксінің 176 " Заңсыз н си алу»; 
-Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 177 " Кр диторлық 
б р ш кті ӛт уд н қасақана жалтару»; 
4)Нарықтағы монополиялық жағдайды н м с мәжбүрл уді пайдалана 
отырып жасалатын экономикалық қызм т саласындағы қылмыстар: 
-Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 178 "бәс к л стікті 
болдырмау, ш кт у н м с жою»; 
-Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 179 "Мәміл жасауға 
н м с оны жасаудан бас тартуға мәжбүрл у»; 

35 
5) Алдау н м с параға сатып алу арқылы жасалатын экономикалық 
қызм т саласындағы қылмыстар: 
-РФ Қылмыстық код ксінің 180 " Тауар таңбасын заңсыз пайдалану»; 
-РФ Қылмыстық код ксінің 181 " М мл к ттік сынамалық таңбаларды 
дайындау жән пайдалану р ж л рін бұзу»; 
-Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 183 " Комм рциялық, 
салықтық н м с банктік құпияны құрайтын ақпаратты заңсыз алу жән жария 
ту; 
-Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 184 " Кәсіби спорттық 
жарыстар м н ойын-сауық комм рциялық конкурстардың қатысушылары м н 
ұйымдастырушыларын сатып алу»; 
6) Бағалы қағаздарды шығару к зінд т ріс пайдалану жолым н н
ақшаны, бағалы қағаздарды, кр диттік, с п айырысу карталарын н м с ӛзг
д тӛл м құжаттарын дайындау н м с ӛткізу жолым н жасалатын 
экономикалық қызм т саласындағы қылмыстар: 
-Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 185 "Бағалы қағаздарды 
шығару к зінд т ріс пайдалану»; 
-Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 186 " Жалған ақшаны 
н м с бағалы қағаздарды ӛндіру, сақтау, тасымалдау н м с сату»; 
-Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 187 " Жалған н си
н м с с п айырысу карталарын жән басқа тӛл м құжаттарын жасау н м с
сату»; 
7)Сыртқы экономикалық қызм тк қатысушының құқықтарын пайдалана 
отырып жасалатын экономикалық қызм т саласындағы қылмыстар: 
Қылмыстық код кстің 188-бабы "Контрабанда»; 
Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 189 " Жаппай қырып-жою 
қаруын, қару-жарақ п н әск ри т хниканы жасау к зінд пайдаланылуы мүмкін 
шикізатты, мат риалдарды, жабдықтарды, т хнологияларды, ғылыми-
т хникалық ақпаратты заңсыз экспорттау н м с б ру, жұмыстарды заңсыз 
орындау (қызм тт р кӛрс ту)»; 
Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 190-бабы "Р с й 
Ф д рациясы м н ш т 
лд р халықтарының кӛрк м, тарихи жән
арх ологиялық мұраларының нысандарын Р с й Ф д рациясының аумағына 
қайтармау»; 
8) Валюталық құндылықтарды заңсыз пайдалану жолым н жасалатын 
экономикалық қызм т саласындағы қылмыстар: 
Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 191"Қымбат м талдардың, 
табиғи асыл тастардың н м с інжу-маржандардың заңсыз айналымы»; 
Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 192 " Қымбат м талдар 
м н асыл тастарды м мл к тк б ру р ж л рін бұзу»; 

36 
Р с й 
Ф д рациясының 
Қылмыстық 
код ксінің 
193 
"Ш т л 
валютасындағы қаражатты ш т лд н қайтармау»; 
9) Мүліктік мінд тт м л рд н жалтару жолым н жасалатын экономикалық 
қызм т саласындағы қылмыстар: 
Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 194 "Ұйымнан н м с ж к
тұлғадан алынатын к д ндік тӛл мд рді тӛл уд н жалтару»; 
Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 195 "Банкроттық к зінд гі 
заңсыз әр к тт р»; 
Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 196 " Қасақана 
банкроттық»; 
РФ Қылмыстық код ксінің 197 " Жалған банкроттық»; 
Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 198 "Ж к тұлғаның салық 
жән (н м с ) алым тӛл уд н жалтаруы»; 
Р с й Ф д рациясының Қылмыстық код ксінің 199 "Ұйымның салықтар 
м н (н м с ) алымдарды тӛл уд н жалтаруы". 
171.1 "Таңбаланбаған тауарлар м н ӛнімд рді ӛндіру, сатып алу, сақтау, 
тасымалдау н м с сату"; 174.1 "Адамның қылмыс жасау нәтиж сінд сатып 
алған ақша қаражатын н м с ӛзг д мүлікті заңдастыруы (жылыстату)" 
185.1 "Инв сторға н м с бақылаушы органға Р с й Ф д рациясының 
бағалы қағаздар туралы заңнамасында б лгіл нг н ақпаратты б руд н қасақана 
жалтаруы";
199.1 "Салық аг нтінің мінд тт рін орындамау";
199.2" Салықтар жән (н м с ) алымдар ӛндіріп алынуы тиіс ұйымның 
н м с ж к кәсіпк рдің ақшалай қаражатын н мүлкін жасыру " – Қазақстан 
Р спубликасының қылмыстық заңнамасында ұқсас нормалар жоқ. 
Жоғарыда айтылғандардан р кш л н тін сәл ӛзг ш жікт уді ғалымдар 
заңг рл р А. Б. М льнич нко м н С. Н. Радачинский " Қылмыстық құқық. 2002 
жылы жарық кӛрг н" Жалпы жән
р кш бӛлім " оларда экономика 
саласындағы барлық қылмыстарды 10 кіші топқа бӛл ді: 
-Р с й Ф д рациясының заңнамасында б лгіл нг н кәсіпк рлік жән басқа 
да экономикалық қызм тті жүз г асырудың к пілдікт рі м н бостандығына 
қол сұғатын қылмыстар; 
- Кәсіпк рлік жән ӛзг д экономикалық қызм тті жүз г асырудың 
б лгіл нг н тәртібінің жалпы принципт рін қол сұғатын қылмыстар: РФ ҚК 
171, 171-1, 172, 173, 174, 175баптары; 
- Кр диторлардың мүдд л рін қарсы қылмыстар:
-Монополизм м н н гізсіз бәс к л стіктің кӛрінісін байланысты 
қылмыстар: РФ ҚК 178, 179, 180, 182, 183, 184 баптары; 
-Ақша н м с бағалы қағаздар айналымының б лгіл нг н тәртібін бұзатын 
қылмыстар; 

37 
-Сыртқы экономикалық қызм ттің б лгіл нг н тәртібін қарсы қылмыстар 
(к д ндік қылмыстар); РФ ҚК 181, 191, 192 жән 193баптары; 
- Банкроттыққа байланысты қылмыстар , РФ ҚК 195, 196, 197 баптары; 
-Салық тӛл удің б лгіл нг н тәртібін қарсы қылмыстар( салық 
қылмыстары); 
- Тұтынушылардың құқықтарына қарсы қылмыстар. 
Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстардың жоғарыда аталған кіші 
топтарына салыстырмалы талдау кӛрс тк нд й, әр түрлі бӛлініст рг
қарамастан, қазақстандық жән р с йлік ғалым- заңг рл р экономикалық 
қылмыстарды жікт у к зінд тұтастай экономикаға қол сұғатын барлық 
әл ум ттік қатынастарды ск р тіндігін назар аударады. 
Жоғарыда аталған пікірл рді ск р отырып, ҚР ҚК р кш бӛлімінің 7-
тарауына кір тін экономикалық қызм т саласындағы барлық қылмыстарды 
к л сі кіші топтарға бӛлу орынды болып кӛрін ді: 
- Кәсіпк рлік жән банк қызм ті саласындағы қылмыстар; 
- Банкроттыққа байланысты қылмыстар; 
-Ақша, бағалы қағаздар жән ӛзг д тӛл м құжаттары айналымы 
саласындағы қылмыстар; 
- К д ндік р тт у саласындағы қылмыстар; 
- Валюталық р тт у саласындағы қылмыстар; 
- Салық жән ӛзг д мінд тті тӛл мд р саласындағы қылмыстар; 
- Тұтынушылардың мүдд л рін бұзум н байланысты қылмыстар. 
ҚР ҚК 8-тарауында «Экономикалық қызм т саласындағы қылмыстық құқық 
бұзушылықтар» кӛрс тілг н. Оларға мыналар жатады: 
- Заңсыз кәсіпк рлік, заңсыз банктік н м с колл кторлық қызм т (ҚР ҚК 
214-бабы); 
-Іс жүзінд жұмыстарды орындамай, қызм тт рді кӛрс тп й, тауарларды 
ти п-жӛн лтп й шот-фактура жазу бойынша іс-әр к тт р жасау (ҚР ҚК 216-
бабы); 
- Қаржылық (инв стициялық) пирамиданы құру жән оған басшылық ту 
(ҚР ҚК 217-бабы); 
- Қылмыстық жолм н алынған ақшаны жән (н м с ) ӛзг д мүлікті 
заңдастыру (жылыстату) (ҚР ҚК 218-бабы); 
- Кр дитті заңсыз алу н м с бюдж ттік кр дитті мақсатсыз пайдалану (ҚР 
ҚК 219-бабы); 
- Облигацияларды орналастырудан алынған ақшаны мақсатсыз пайдалану 
(220-бап); 
- Монополистік қызм т (ҚР ҚК 221-бабы); 
- Тауар таңбасын заңсыз пайдалану (ҚР ҚК 222-бабы); 
- Комм рциялық н банктік құпияны, д ңг йл с мониторинг барысында 
алынған салық құпиясын, микрокр дит б ру құпиясын, колл кторлық қызм т 

38 
құпиясын, сондай-ақ мүлікті жария туг байланысты ақпаратты құрайтын 
мәлім тт рді заңсыз алу, жария ту н м с пайдалану (ҚР ҚК 223-бабы); 
- Эмит нттің эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару тәртібін бұзуы (ҚР 
ҚК 224-бабы); 
-Бағалы қағаздар эмит нті лауазымды адамының ақпарат б рм уі н
кӛрін у жалған мәлім тт р б руі (ҚР ҚК 225-бабы); 
-Бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізілімін кӛрін у жалған мәлім тт р 
нгізу (ҚР ҚК 226-бабы); 
-Бағалы қағаздар рыногы кәсіби қатысушыларының кӛрін у жалған 
мәлім тт р б руі (ҚР ҚК 227-бабы); 
- Бағалы қағаздарм н оп рациялар жүргізу р ж л рін бұзу (ҚР ҚК 228-
бабы); 
- Бағалы қағаздар нарығында айла-шарғы жасау (ҚР ҚК 229-бабы); 
- Инсайд рлік ақпаратқа қатысты заңсыз әр к тт р (ҚР ҚК 230-бабы); 
-Жалған ақшаны н м с бағалы қағаздарды дайындау, сақтау, орнын 
ауыстыру н м с ӛткізу (ҚР ҚК 231-бабы); 
-Жалған тӛл м карточкаларын жән ӛзг д тӛл м жән с п айырысу 
құжаттарын дайындау н м с ӛткізу (ҚР ҚК 232-бабы); 
-Акцизд л тін тауарларды акциздік маркаларм н жән (н м с ) с пк алу-
бақылау маркаларым н таңбалау тәртібі м н р ж л рін бұзу, акциздік 
маркаларды жән (н м с ) с пк алу-бақылау маркаларын қолдан жасау жән
пайдалану (ҚР ҚК 233-бабы); 
- Экономикалық контрабанда (ҚР ҚК 234-бабы); 
-Ұлттық жән (н м с ) ш т л валютасын р патриациялау талабын 
орындамау (ҚР ҚК 235-бабы); 
-К д ндік баждарды, к д ндік алымдарды, салықтарды, арнайы, д мпингк
қарсы, ӛт мақы баждарын тӛл уд н жалтару (ҚР ҚК 236-бабы); 
- Оңалту жән банкроттық к зінд гі заңсыз әр к тт р (ҚР ҚК 237-бабы); 
- Әд йі банкроттық (ҚР ҚК 238-бабы); 
- Тӛл м қабіл тсіздігін д йін ж ткізу (ҚР ҚК 239-бабы); 
- Жалған банкроттық (ҚР ҚК 240-бабы); 
- Қазақстан Р спубликасының бухгалт рлік с п п н қаржылық с птілік 
туралы заңнамасын бұзу (ҚР ҚК 241-бабы); 
- Банк оп рациялары туралы кӛрін у жалған мәлім тт р б ру (ҚР ҚК 242-
бабы); 
- Банк ақшасын заңсыз пайдалану (ҚР ҚК 243-бабы); 
- Азаматтың салық жән (н м с ) бюдж тк тӛл н тін басқа да мінд тті 
тӛл мд рді тӛл уд н жалтаруы (ҚР ҚК 244-бабы); 
- Ұйымдардан салық жән (н м с ) бюдж тк тӛл н тін басқа да мінд тті 
тӛл мд рді тӛл уд н жалтару (ҚР ҚК 245-бабы); 

39 
- Салық тӛл ушінің салық б р ш гі, тӛл ушінің к д ндік тӛл мд р, 
салықтар, арнайы, д мпингк қарсы, ӛт мақы баждары, ӛсімпұлдар, пайыздар 
бойынша б р ш гі с бін билік туі ш кт лг н мүлікк қатысты олар 
с пт лг н жағдайда заңсыз іс-әр к тт р (ҚР ҚК 246-бабы); 
- Заңсыз сыйақы алу (ҚР ҚК 247-бабы); 
- Мәміл жасауға н м с оны жасаудан бас тартуға мәжбүрл у (ҚР ҚК 248-
бабы); 
- Р йд рлік (ҚР ҚК 249-бабы);
[17, 178-179бб].

жүктеу/скачать 1,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: