Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі С. Т.Әденов, А. Х. Хожамқұл, Ғ. К. Котошева, А. Н. Кудерина

1.8. Орыс философиясы

Орыс халқының философиялық ойлары - әлемдік философия мен мәдениеттің органикалық бөлігі. Орыс философиясы Батыс Еуропалық мәселелерді қарастырады, бірақ оның ерекшелігі ─ ойлау тәсілінің ұлттық сипатында болып отыр.

Православие діні - ежелгі орыс философиясының фундаменті. Христиан дінін орыс халқының 988 жылы қабылдауы, оның дамуының жаңа кезеңі болды. Ол кездегі ойшылардан, христан діні теоцентрлік көзқарасты талап етті. Орыс философиясы «Византиялық» философияның әсерімен дами бастады. Онда неоплатондық теоцентрлік мәселе басым болды.

Неоплатонизм – идеалистік ағым, оның мақсаты - Платон ілімін қатаң жүйелеу, ондағы қайшылықты жою және оны ары қарай дамыту. Платонның идеалистік теориялары неоплатонизмде мистикалық эманация (сәуле шашу, өту) туралы ілім формасында қабылданды. Материя әлемдік иерархияның төменгі буыны, «әлемдік жанның» эманациясы, олардан «рух» - жоғары тұрады, ал «алғашқы жаратылыс» немесе біртұтастық тіпті бәрінен де биік болмақ. Неоплатонизм бойынша философияның ең жоғарғы сатысында ақыл-ой, оған тәжірибенің көмегімен емес, мистикалық экстаздың арқасында ғана жетуге болады. Бұл философияда идеализм - теософияға айналады. Теософия (гр theos - құдай және sophia - даналық білім; сөзбе-сөз ─ құдайтану) - кейде теологиямен, кейде мистикалық, дінтанудан тыс формалармен теңесетін ұғым. ІХ-XVIII ғасырлардың бірінші жартысы - философиялық мәселелер мен басқа да қоғамдық сана сұрақтарына, әсіресе діни және эстетикалық тұрғыдан жауап іздеу кезеңі (Илларион, Андрей Рублев, Феофан Грек, Владимир Монамах). XVIII ғасырдың екінші жартысы – ХІХ ғасырдың бірінші ширегі - россиядағы философияның тарауы және ғылым мен мәдениетті ұғыну, әрі, Батыс Еуропаның философиялық ойы мен ағымдарына еліктеу мәнінде жүрді. ХІХ ғасырдың екінші ширегі - ХХ ғ. басында Орыс философиясының өз дамуы басталды. Орыс философиясының Кеңестік кезеңі ─ марксистік болды.

Орыс философиясының үшінші кезеңі ХІХ ғасырдың екінші ширегінен басталады. Осы уақытта ұлттық тіл, (Н. М. Карамзин, А. С. Пушкин), орыстың классикалық әдебиеті пайда болды, олармен бірге орыстың өзіндік санасы қалыптасты. Философиялық ойлар ақсүйектер дініне айналды, зиялы қауым діни мәселелерден арыла қоймайды.

1. 
   Тап күресі - қоғам дамуының қозғаушы күші.
   
2. 
   Тарихты патшалар мен қолбасшылардың іс-әрекеті жасайды, тарих солардың өмірбаянының жиынтығы деген идеалистік көзқарасқа қарсы шықты.
   
3. 
   Бірақ олар тарихи дамудың объективтік заңдарын ашу дәрежесіне көтерілген жоқ.
   
4. 
   Пролетариат тарихи міндетін түсінбеді, оған патшалық Ресейдегі қоғамдық өмірдің артта қалуы себеп болды.
   

Ф.М. Достоевский психиканың рационалдық бастамасын жоққа шығармайды. Керісінше, ақыл-ой мен логиканы сыртқы дүниені танудың маңызды факторы деп санайды. Бірақ, ақыл-ойдың көмегімен адамның психикасын түсіндіру және қандай болса да заң шығару қиын, оның себебі рухани әлемде ақыл-ойдың өзі бағынышта болады. Ф.М. Достоевский алғы шепке ырықты шығарады, рационалистік тұрғыдан жанның күрделілігі, оның кұпиясын түсіндірудің қиындығын айтады. Сараптаушы парасат пен ырық антагонисті. Сараптаушы парасат бар жерде ырық, онымен бірге тұлға жоғалады. Ф.М. Достоевский - әлеуметтік зұлымдықтың тамыры адам антропологиясында дейді. Адам құндылығы оның еркіндігінде, ал оның өзінің ішкі имандылығы жоқ, еркіндікті бағаламайды. Кант философиясындағы антимонияны Ф.М. Достоевский шығармаларында кеңінен пайдаланады. Ол адам психологиясындағы әділдік пен зұлымдық, тазалық пен арамдық, жақсылық пен жамандықты өмірден алып, өз кейіпкерлері арқылы көрсетті. Оның мақсаты – христиан дініне негізделінген, құдайға сенген қоғамды құру болды. Ол мұны жердегі жұмақ немесе «орыс социализмі» деп атады.

Орыс космизмнің екі тенденциясы бар:

1. 
   Қияли ойға байланысты немесе дінге сүйенген бағыт. Діни идеялар Н. Ф.Федоров, В. С Соловьев., П. А Флоренский. еңбектерінде көп.
   
2. 
   Ғылыми немесе жаратылыстану іліміндегі прогреске байланысты. Оның өкілі В. И. Вернадский өзінің биосфера мен Ноосфера, Жер мен Әлем рөлі туралы ілімдерін жасады, К. Э. Циолковский ғарышты игеру теориясын ұсынды.
   

1. 
   70-ші жылдардағы теологиялық прогресшілдік.
   
2. 
   80-ші жылдардағы дүниежүзілік мемлекет утопиясы.
   
3. 
   90-шы жылдары, Эсхатологиялық (гр eshatos- соңғы және logos – ілім, сөз) көзқарастары.
   

«Жер бетінде шындық бола ма, әлде болмай ма?» деген сұраққа христиан дінінен жауап іздеді. Әлеуметтік тұрғыдан келгенде, елдің тыныштығын сақтау үшін Рим папасы мен орыс патшасының татулығы арқасындағы Одақты құруға шақырды.

1. 
   Христиан дінін материалдық өмірдің, уақыт пен кеңістіктің қирауынан құтқарып, тозбайтын ғарыш сұлулығына айналдыруды мақсат етті;
   
2. 
   Жетілдірілген жыныстық махаббат адам бүтіндігін және дүниені сақтап, мәңгі өлмесіке жеткізеді деп санады.
   

Экуменикалық қозғалыстың теориялық негізін салуға, бүкіл христиан шіркеулерін біріктіруге С. И. Булгаков (1871-1944 жж.) көп еңбек сіңірді. Ол қоғамдық дисгармонианы (үйлеспеушілік) оның әр құрылымының әр түрлі бастамаларды – экономикалық, саяси, рухани, өнегелік, т. б. ұстанып, дербес өмір сүруінен деп түсіндірді. Егер олардың бәрін бір негізде құрса, әлеуметтік организмнің қарсыласулары мәңгі жоғалар еді. Осы негіздің болуы керек: егер құдай абсолют болса, онда ол біртұтас.

Екінші тенденция: космизм - қоршаған ортаны, адамды өзара байланыстағы бүтіндік деп қарайтын философиялық бағыт. А. Л. Чижевский (1897-1964 жж.) жердегі (биосфера) өмірдің дамуы тек ішкі себептердің әсерін ғана емес, сонымен бірге ғарыштың күшті әсеріне байланысты екендігін айтты. Жердегі болып жатқан процестерді айқындаушы Күн. Күннің белсенді қызметі хайуандардың жүріс-тұрысына, көтерілуі және қайтуы әлеуметтік катаклизмдерге – соғыс, революцияға әсер етеді. Ол өзінің идеяларын жай түсініктер емес, ғылым тілімен түсіндіруге тырысты, өлеңдер, көркем шығармалар жазды. Чижевскийдің философиясын батыста өзіндік ерекше ғылыми негізі бар деп есептеді. Бізде «күнге табыну» философиясын ғылыми емес, абсурд деп санады. Федоровтың «Жалпы іс» (Общее дело) философиясының негізгі тақырыбы - ішкі импульстік эволюцияның әсерінен адам іс-әрекетінің өрісінің тұрақты көбеюі, өзінің белсенділік сферасына космостық кеңістікті қосуы. Адам кеңістікті ғана емес, уақытты да игереді. Таным, тәжірибе және еңбектің арқасында мәңгілікті табады және өмірден кеткен ұрпақты өмірге қайтарады деген идеялары. Адам табиғатты игеріп, өзін бағындыра отырып, өзінің организмін өзгертуді, ғарышты игеруді мақсат етеді дейді.

1. 
   Жер шарының әлемдік тарихын қамту және адамзатты бір тұтастыққа айналдыру.
   
2. 
   Байланыс құралы мен жетістіктерді айырбастауды қайта құру.
   
3. 
   Энергияның жаңа көзін табу.
   
4. 
   Барлық адамдардың тұрмыс жағдайын көтеру және олардың теңдігіне жету.
   

Легальдық жария етілген марксистер (Н. А. Бердяев, С. И. Булгаков, С. Л. Франк, П. Б. Струве) - жас философтар, әрі экономистер. Бұлар марксизмдегі қоғам туралы ғылыми теорияның нақтылығын көрді, бірақ Маркстің революция мен диктатура идеясын қабылдамады. 1902-05 жылдары «легалистер» марксизмнің материализм мен атеизмінен бас тартып, Соловьевтің біртұтастық діни философиясына эволюция жолымен көшті.

Ресейдегі алғашқы марксизм теоретигі әрі насихаттаушысы Г. В. Плеханов (1856-1918 жж.). Плехановтың философиялық-әлеуметтік еңбектері жоғары бағаланды. Оның көптеген еңбектері маркстік теорияны дамытты. Марксизмді философиядағы жаңа кезең ретінде санап, ол оның сапалық өзгешелігін ашты. Тарихты материалистік тұрғыдан түсінуді жетілдірді. Қоғамдық болмыс пен қоғамдық сана қатынастарының күрделігін көрсетті, қоғамның қарама-қарсы таптары күресінің көрінісі болатын идеялар шайқасында қоғамдық психологияның рөліне көп көңіл бөлді. Ол Россиядағы орыс революцияшыл-демократтардың тарихи рөлін көрсетті.

Советтік философияға В. И. Лениннің шығармасы зор әсер етті. Ол маркстік философиядағы материализмді дамытып, оны Ресей жағдайына бейімдеуге тырысты. 1917-30 жылдардағы ұзақ пікір-таластар ресми марксизм-ленинизмнің күшті басымдылығымен жүрді. Марксизм философиясын Лениннің дамытуы. Лениннің философияға қосқан үлестері: 1. «Материя» туралы анықтамасы. 2. Империализмге берілген анықтамасы. 3. Социализм теориясын нақтылау. 4. Таптарға берілген ғылыми анықтама. 5. Жеке, ұжымдық, мемлекеттік меншік туралы оқулары. 6. Дүниежүзілік пролетариат революциясы ілімі. Марксизм-ленинизм – әлемдік диктатура орнатуды көздеді.

Лениннің философиялық көзқарасына әсер еткен ғылыми жаңалықтар:

1. 
   Радиотолқындардың ашылуы (Герц).
   
2. 
   Сәуле салмағының бар екендігі (Лебедев).
   
3. 
   Сәуле кеңістікте толқын ғана емес, бөлшек ретінде де таралуы (Макс Планк).
   
4. 
   Материяның қозғалысы мен Уақыт бірлігі (Эйнштейн).
   

Ленин Империализмнің үш ерекшелігін атап көрсетті:

1. 
   Империализм - монополистік капиализм.
   
2. 
   Паразиттік немесе іріп-шіріп бара жатқан капитализм.
   
3. 
   О дүниелік капитализм. Яғни, оның орнын социализм басады, ол революция
   

Ленин капитализмнен социализмге өтудің диалектикасын ашты:

1. 
   буржуазияның қарсылығын басу;
   
2. 
   азамат соғысы;
   
3. 
   буржуазияны шектеу;
   
4. 
   буржуазиялық мамандарды пайдалану;
   
5. 
   жаңа адамдарды тәрбиелеу.