Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі қазақстанның тарихи-мәдени мұрасы

108 
3. 
Тастемирова Л.У. К проблеме религиозного экстремизма
\\
Евразийское 
сообщество. - №2, 2010.- с. 74-78 
4. 
Морозов А.А. Қазақстан за годы независимости
/
Под общей ред. 
Султанова Б.К. - Алматы,2005. – 378 с. 
5. Саиров Е.Н. Культура – важнейший компонент государственной 
политики
\\
Мысль.-№7, 2010.- с. 55-59 
6. Нургалиева А.К. Патриотизм и культура в Қазақстане
\\
Білім әлемінде. 
- 
№6, 2010.- с. 24-25 
7. 
Локтионова О.С. История Қазақстана. – Алматы, 2008.- 152 с. 
8. Иренов Г.П. Культура и общество
\\
Евразийское сообщество.-№5, 
2010.- 
с.15-20 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

109 
Жаһандандыру және оның мәдени процестерге әсері
 
 
 
Қарағанды мемлекеттік
техникалық университетінің 
«Әлеуметтік-гуманитарлық пәндер»
кафедрасының доценті, филос.ғ.к., 
К.Ш. Жәлелов 
Әлемде адамзат тұрмысын түбегейлі өзгертудің объективті процесі 
жалпы планетарлық ауқымда іскер және жеке адамдар арасындағы қатынас 
әдістері мен типтеріндегі тереңнен ығысулары себепші болған. ХХ ғасырдың 
аяғындағы ақпараттық революцияны, «әлемдік ауыл» сипатын алап келе 
жатқан, біртұтас өзара тәуелді және өзара келісілген әлем жайлы идеяны 
шындыққа айналдырды (ЮНЕСКО). Компьютерлендіру, Интернет, спутниктік 
коммуникациялар барлық елдер мен әлем аймақтарының экономикасын, 
ғылымын, мәдениетін бірге байланыстырады. Коммуникативтік айқындылық, 
еркін өту, ешбір шекара мен демаркациялық желілерді білмейтін ақпараттық 
ағымдардың қайта ағылу жағдайы жасалады. Бүкіл әлемдік шырмауық, 
Интернет жаңа виртуалдық шындықты, өздерінің заңдары мен нормалары бар 
жаңа империя құрайды. Ешкімнің де, әлемдік тарихтың шетінде қалғысы 
келмесе, осы объективті процеске қарсы тұруға шамасы келмейді.
Негізі ақпараттық революция болып табылатын жаһандандыру адамзат 
өмірінің: экономика, саясат, мәдениет, тіл, білім, рухани-адамгершілік даму, 
этника аралық және конфессия аралық қатынастар сияқты барлық саласына 
шешуші әсер етеді. Осы барлық сфералар, ақпаратты меңгеру мен алмасудың 
жеделдетуші ырғағына түсе отырып, сапалы жаңа сипаттар алады.
Жаһандандыру жаңа заманның басымдықтағы өркениеттік процесі, адам-
зат тарихындағы принципті түрде жаңа құбылыс бола тұра, бұрыннан келе 
жатқан шоғырландырушы жалпы әлемдік беталыстың қарапайым жалғасы 
болмаса да, сонымен қатар өзіне басқа жалпы әлемдік процестердің көптеген 
қасиеттерін енгізеді.
Жаһандандыру бір елдерге айтарлықтай пайда әкелсе, басқаларға жұт 
болып келетіні анық. Бірақ, «кімге тиімді, кім мүдделі» деген принциптен шыға 
отырып, жаһандандыру суъектісін қайта құрылымдау, оның байқалу пішіні 
бойынша мағынасын ашу – анағұрлым күрделі іс. Себебі бүкіл әлемдік тарих 
бүгінгі күні анонимдік сипат алуда – барлық елдердегі барлық адамдар оқиға 
барысына әсер етудің нақты мүмкіндігінен тысқары қалды деуге болады.
Сыртқы белсенділік және тіпті қарбалас кезде адамдар басқару және күрделі 
істер жасаудың объектісі болып табылады, бұқара мен жекелеген индивид-
тердің тәртібі жоспарланады және бағдарланады (дәлелденбейтін әрекеттер мен 
істерге айтарлықтай жиі бұзып-жарып өтеді). Оның үстіне жаңа заман адамы-
ның шектеулі сыртқы белсенділік кезінде нақты енжарлығы, мемлекеттік 

110 
құрылымның типіне байланысты емес деуге болады, себебі әрқайсысы өзінше 
адамдарды қоғамдағы жалпы процестерге және жеке тұлғалық даму процесіне 
нақты әсер етуден шеттетеді. Демократиялық режимдердің адамды оқиғаны 
басқарудан шеттетудің мол жетіктігімен ерекшеленетінін бекітуге болады.
2000 ж. қыркүйекте мемлекет басшылары БҰҰ мың жылдық 
Декларациясын қабылдады, онда өздерінің басты міндеттері ретінде «жаһан-
дандыру әлемнің барлық халықтары үшін позитивті фактор болуын қамтамасыз 
етуді» хабарлады [1]. Бұл жаһандандыру игілігінің қазіргі кезде анағұрлым 
бірыңғай қолданылмауына байланысты. Жаһандық бәсекелестік қабілеті бар 
елдер, яғни батыс постиндустриялық әлем елдері ұтады.
Жаһандандыру белгілі шамада бүкіл әлемдік ауқымда нарықтық 
шаруашылық жүргізудің жағымсыз жақтарын тудырып отырады, оларға Батыс 
елдерінде «әлеуметтік мемлекет» құру жолымен тұтастай тыйым салынған. 
Бүгінгі күні әлемдік экономикада қаржылық-олигархтық күштер билік алуда, 
олар жаһандық деңгейге жекелеген және топтасқан эгоизмнің ең дөрекі 
түрлерін алып шығады. Жаһандандыру жекелеген адамдар мен топтардың 
қолдарындағы байлық пен билікті түсіру құралына айналып келеді: Жер 
бетіндегі ең бай деген үш адамда әлемнің 47 кедей елінің байлығынан асатын 
қаражат бар, 475 ең бай тұлға барлық адамзат баласының жартысының 
игілігінен асып түсетін байлықты бақылап отыр. Әлем бай тұрғындарының 
бестен бірі мен бестен бір кедей тұрғыны арасындағы қатынас 1:75 жетті [2].
Біріккен Ұлттар Ұйымының Мыңжылдық декларациясында былай делін-
ген: «Жаһандандыру – біздің жалпы адамзат тегіне барлық алуан түрлі 
болмысымызбен 
жататындығымызға 
негізделген 
ортақ 
келешекті 
қалыптастыру бойынша тек кең ауқымды және табанды күшіміз арқылы ғана 
түгіл қамтитын әрі әділ сипат ала алады» [3].
Адамзаттың табанды даму көзі мәдениетінің алуан түрлілігі мен көп 
түрлілігінде. «Біздің мәдени алуан түрлілігіміз, - дейді БҰҰ жариялаған Жер 
Хартиясында, - құнды мұра болып табылады және түрлі мәдениет тұрақты өмір 
салтының өз көрінісін жүзеге асырудың өз жолдарын табады » [4].
Адамзат Жер Хартиясы бастаған жаһандық диалогты кеңейтуге тиіс, 
ақиқат пен даналықты іздеу жолында біз бір-бірімізден көп нәрсе үйренуіміз 
керек. Бір алуан түрлілік пен біртұтастық, жеке еркіндік пен қоғамдық игілік, 
қысқа мерзімді жоспарлар мен ұзақ уақыттық мақсаттар арасынан үйлесімдік 
табуымыз керек.
Жаһандандыру – көп өлшемді процесс: ол өзінің орбитасына алуан түрлі 
тәсілдермен және құралдармен тартады. Экономиканың жаңа әлемдегі өмірдің 
барлық жақтарына билік ететін әсеріне сәйкес жаһандандыру нақ 
экономикалық салаға баса назар аударады, бұл табиғи құбылыс. Нақ осындай 
жаһандандырудан пайда күтуге болады, оның үстіне еңбектің жалпы әлемдік 
бөлінуі мен елдердің экономикалық саралануы осындай жаһандық 
шоғырланудан құтылмастай етеді. Сондықтан экономика саласындағы 
жаһандандыру өз-өзінен қалай да болсын сөзсіз болатын, табиғи құбылыс 
сияқты. Осыған орай жаңа заманғы аналитикалық ой, экономика, бүгінгі күні 
оған басты назар аударған кезде, барлық қоғамның, барлық адамзат баласының 

111 
шоғырланған бейнесі болып табылады және экономиканы шоғырландыра 
отырып барлық елдер тұтастай, жан-жақты шоғырланады.
Жаһандандыру процестерінде ұлттық мәдениетті бір іздендіру қажеттігін 
ерекше түрде табандамаса да болады - бұл процесс, мәдениеттің экономикадан 
айтарлықтай бөлектігіне және мәдениеттің жаһандық экономикалық 
процестерде өзінің ұлттық, дәстүрлік, идеялық негіздерін сақтау қабілетіне 
қарамастан экономикалық шоғырландыру салдары болып табылады.
Бүгінгі күні мәдениет, экономикалық жаһандандыруға берілетін 
қарапайым реакция емес, жаһандандырудың шешуші аспектісі ретінде 
ойластырылуы қажет. Осыған орай мәдениетті жаһандандыру – бүкіл әлемдік 
ауқымда мәдени біртектілікті бекіту деп санамаған жөн. Бұл процеске мәдени 
қақтығыстар мен қарама-қайшылықтар енеді. Түрлі мәдениеттер мен 
өркениеттердің шиеленістері мен қақтығыстары – жаңаша көп полярлы әлемнің 
басты факторы [5]. Жаһандандыру жағдайында жаңа философия – Шығыс пен 
Батыс, Оңтүстік пен Солтүстік сұхбатының мәтінінде қарастырылған өзара 
түсіністік философиясы қажет.
Әлеуметтік әлем «қысымы», бір жағынан, әлемнің өзін-өзі «кеңейтуін» 
мойындаудың жедел артуы, екінші жағынан, мемлекеттіліктен айрылған 
өркениеттер, аймақтар, ұлттар-мемлекеттер, жергілікті халықтар, өздерінің 
тарихтары мен сәйкестіктерін белгілейтін жаһандық жағдай тудырады. Әлемде 
халықтар мен аймақтарда жеке бірегейлік пен ерекшелікті сезіну күрт өсті.
Жергілікті ұлттық дәстүрлер мен ерекшеліктерді қорғау жаһандық феномен 
деуге болады.
Өзіндік мәдениеттердің өзін-өзі сақтау қабілеттілігі мүмкін, бірақ бұл 
мүмкіндік тек белгілі бір жағдайларда ғана жүзеге асырылады. Олардың 
алғашқылары болып, әлемдік қауымдастыққа арналған ұлттық мәдениеттің 
сөзсіз мәнділігі болып табылады, бұл үшін осы мәдениет ішкі жағынан ғана бай 
болып қоймай, әлем қабылдайтындай, әлемге қажетті болатындай болуы керек 
– 
сол кезде әлемдік қауымдастық оның сақталуына мүдделілігі рефлекстік 
түрде болмайды. Берілген тезисте қосымша талаптар өте көп, оларды ұстанған 
кезде осы мәдениет сақталуы мүмкін. Мысал ретінде мынадай – халықтың 
басқа ұлттық мәдениетті қабылдау қабілеттілігі сияқты тезисті келтіруге 
болады. Жалпы азаматтық бейненің сол немесе басқа мәдениеттегі
шоғырлануы, жалпы азаматтық бейненің ұлттық пішінін игеру мүмкіндігін 
қамтамасыз ететіндей маңызды болуы керек.
Мұндай мәдениет, өкінішке орай, аз. Бірақ берілген шартты орындау 
мәдениеттің сақталуына кепілдік бермейді – бұл тек мүмкіндік. Басқа 
мәдениетті елдерде «бөтен» мәдениетті қабылдауға қабілетті адамдар 
айтарлықтай көп болуы қажет. Тек сонда ғана бұл мәдениет қоршаған 
ортадағылар қабылдайтындай болады. Бірақ бұл жолда да терең, жалпы адамзат 
мәдениетін қауіп-қатер күтеді: жалпы адамзаттық маңызды төмендету қолынан 
келмеген бір іздендіру бастамашылары нақ соны қабылдайтын адамға, оны 
осындай қабылдауға қабілетсіз ете отырып, әсер етеді. Мұнда осыған ұқсас: өз 
мәдениетінің артықшылық идеясын ойға сіңіруден бастап (оны да паралель 
бұза отырып), әрбір адамның өзіндік өмір мәнін - меңгеруге адамды оларды 

112 
игерудегі бәселекелестік күрес итермелейтін бір іздендірілген шартты өмірлік 
құндылықтармен алмастыру арқылы тұлғасыздандыруға дейінгі құралдардың 
үлкен таңдамасы бар. Жаһандандыру тең құқықтық сұбхат барысындағы әрбір 
мәдениеттің баю құралы болудың орнына, барлық дерлік мәдениетті 
тұлғасыздандыру түріне айналды. Бұл егер осы құралдарды тікелей қарама-
қайшы бағытта: өзара баю емес, тұлғасыздандыру мен бір іздендіру мақсатында 
айқын пайдалану болмағанда, коммуникацияның дамыған жаңа заманғы 
құралдары кезінде әдеттен тыс болып көрінер еді.
Жаһандандыру ұлттық мәдениеттердің өзіндік дүниетанымдық 
мазмұнымен санаспайды, оның мәтінінде бұл мәдениеттердің өзінің ерекше 
мазмұны ғана болады. Оларды, барлық заттай байлықтары мен мәдениетін 
сақтап, дүниетанымдық негізден айырсаң, бұлар өзінің тереңдігін жоғалтады.
Бірақ жаңа заманғы жаһандық процестерде іс нақ осылай болып тұр. 
Жұртшылыққа сол немесе басқа мәдениеттің тек көзге түсерлік феномендері 
ғана қойылады – олар қызықты, көңіл қоярлық болып мойындалады, бірақ 
оларды тудырушылардың дүниетанымында тамырланбағандықтан, бұл 
феномендер не экзотика ретінде, немесе қисынсыз әрекет ретінде, болмаса 
нонсенс ретінде, әйтпесе қызықты фольклор ретінде қабылданады.
Осы процестердің барлығында ең қауіптісі, ешкім «Бұл менің 
мәдениетім» деп айта алмайтын мәдениетті орнатумен аяқталады. Сонымен 
«ешкімді емес» мәдениет жасалады, оның субъектісі болмайды, ол үшін ешкім 
жауапты емес, сондықтан ол қалай болса солай: рухсыз, төмен, ашулы, 
бүлдіруші бола алады. Егер бұл мәдениет «ешкімдікі» болмаса, онда оны ешкім 
меңгеруге, дамытуға, жақсартуға міндетті емес. Мәдени стереотиптер - 
фрагментарлық, бір сәттік, шартты. Мәдениет ыдырайды, мәселелі жағдайларға 
формалдаланған реакция жинағына айналады. Сонымен мәдениет өзіне тән 
қызметін атқаруды: адамды әлемге енгізу, адам өмірі мен тұрмысына мән-
мағына беруін доғарады.
Жаһандандыру батыс мәдениетінің, барлық қалған мәдениеттерді жұтып 
алуына ықпал етеді деген пікір кеңінен таралған. Шынында да, «естілетіндей» 
болу, орын алу және сақталып қалу үшін бұл мәдениеттер Батыс мәдениетіне 
ұқсастырылуы керек. Ал ұқсастыру ұлттық мәдениеттің өзіндік болмысын 
төмендетеді және Батыстың қабылдау қабілетіне максимум дәрежеде сәйкес 
келетін мәдениеттер қабылданарлық болады. Қорыта келгенде ұлттық 
мәдениеттің өзіндік болмысынан ештеңе де қалмайды. Таралған пікір осындай, 
бірақ ол тек ұлттық мәдениет субъектілерінің ар-намысына алдында көз 
бояушылық, себебі Батыс ұлттық мәдениетке ешқандай осыған ұқсас 
талаптарды алдына қоймайды. Ұлттық мәдениет осы қиындықтардың бәрін 
қабылданарлық болу мақсатында өздері жасайды. Қорыта келгенде ұлттық 
мәдениеттен ештеңе қалмайды деуге болады.
Бірақ екінші жағынан, егер өзіндік болмысын табанды ұстап, 
«естілетіндей» болуға, әлемдік қауымдастыққа қызықты болуға жағдай жаса-
маса, онда өзінің ұлттық құндылығының көкжиегінде ғана маңызды, өз-өзіне 
ғана қызық болып қалу, яғни мәдени оқшаулану жағдайында қалу қаупі туады. 

113 
Сол кезде ұлттық мәдениеттің осындай «қорығына» батыс жұртының мәдениеті 
баса-көктеп енеді, оған өзінің билігін орнатуға көп уақыт қажет емес.
Бірақ, бір жағынан, егер өзіндік ерекшелігіне сеніп, әлемдік қауымдастық 
туралы «естілгендер» туралы ойланбайтын болсаң, онда тек өз көкжиегіңде 
ғана ұлттық құндылықтар маңызды деген өз мүдделеріңмен оқшаулану қатері 
пайда болады, яғни мәдени оқшаулану жағдайына тап боласыз. Ұлттық 
мәдениеттің «қорығына» батыстық бұқаралық мәдениет көріністері қосылуға 
ұмтылады, оның үстемдік етуіне көп уақыт қажет емес.
Қазіргі заманғы әлемде ұлттық мәдениеттен жаһандану мәдениетіне 
ауысу жүріп жатыр, ал ол мәдениеттің тілі ағылшын тілі болып табылады. 
Америка доллары әлемнің көптеген елдерде қолданылады, батыстық бұқаралық 
мәдениет біздің өмірімізге қарқынды ұмтылыспен енуде, либеральды-
демократиялық қоғамның сол немесе басқа дәрежедегі моделі көптеген елдерде 
іске асуда, әлемдік ақпараттық кеңістік қалыптасуда (Интернет және басқа 
қазіргі заманғы жаңашыл ақпараттық және коммуникациялық технологиялар), 
батыс мәдениетін жаһандандыру жүзеге асырылып жатыр, жаңа нақтылық – 
виртуальды әлем және виртуальды адам. Осылайша, кеңістік пен уақыт бір-
біріне жақындасуда, кейде қосылып та кетеді. Жаһандануға қарсы және 
батысқа қарсы адамдар пайда болды. Мұндай жағдайда тілдік және мәдениеттік 
сәйкестілікті, өзгешеліктерді, жер шарының басқа халықтарының 
мәдениеттерінің бірегейліктерін сақтау туралы көкейкесті проблема 
туындайды.
Ұлттық мәдениетте таңдау мен одан шығу жолдары жоқ па немесе 
осылардың қорытындысы біреу – бүгінгі кезде үстемдік құрып отырған 
мәдениеттің түрлеріне қосылу, өз өзгешеліктері мен маңыздылықты жою ма? 
Автордың пікірі бойынша, әрине жоқ. Өзін қадірлейтін адам жеңілістерге 
шыдамайды, тек шыдамды болып қалуы керек. Ұлттық мәдениет 
құндылықтарынан ажырауға болмайды. Ұлттық мәдениетке жалпы адамзаттық 
реңк беру керек, сонда ғана ұлттық мәдениет шығынсыз дамиды.
Әлемдік мәдениет кеңістігіне ұлттық мәдениеттің енуінің күрделі 
міндеттерін шешу үшін анықтайтын бағытта оған ұнау қажет емес, тек өз 
даралығыңмен қалу, соны ұстану керек. Өз мәдениетінің шегінде, өз 
көкжиегінде қалып қоюға болмайды, әлемдік мәдениет кеңістігіне ұмтылу 
керек, бірақ оған ұмтылғанда ұлттық мәдениеттің мазмұны мен 
құндылықтарына ие болатындай түрде ұмтылу керек. Дегенмен ұлттық 
мәдениетке «өзін-өзі өткізуге» мәжбүрлемеу керек, оны қабылдай 
алмайтынына, қарастырмайтынына, түсіне алмайтынына, бағалай білмейтініне, 
міне осылардың барлығына дайын болуы керек. Бұдан, ұлттық мәдениет 
заманаға, дәуірге «маңайламайды».
Алайда кімде кім ұлттық мәдениетті өз шегінде ең жақсыларын қабылдай 
алуы мүмкін. Сонымен қатар жаһандану талап етіп отырған сол мүмкіндіктерді 
пайдалана алуы мүмкін. Ол өз бейнесін көбейтіп, «әрбір үйге ене алады. Бірақ 
«әлемнің ең күшті сахналарында» ұлттық мәдениет басқа өңірлерде өз бейнесі 
мен түрін табуы мүмкін, сол жерлерде кеңінен қабылдануы мен пайдалануы
мүмкін».

114 
Бірақ белгілі қазақстандық философ А.Г. Косиченко атап өткендей, егер 
ұлттық мәдениет кең пайдаланылмаса, ауқымды түрде қабылдай алмаса, онда 
тұрған ештеңе жоқ. Себебі, ең бірінші, ұлттық мәдениет дегеніміз тұтас бір 
халықтың мәдениеті болып табылады. Ұлттық мәдениет осы мәдениеттерге тән 
құндылықтарды адам бойына сіңдіріп, тәрбиелей алады. Егер осы мәдениет 
нағыз мәдениет болса, онда адам әлемге қызығады, немесе адамның мәдени 
ерекшелігі жалпы адамзаттық мәдениетке ұмтылады [6]. Ұлттық мәдениет 
өзінің ерекше құндылықтарымен құнды, өйткені бұл құндылықтарда керемет 
ерекшеліктер бар, яғни әлемді тану және осы дүниені тану мағынасын көру 
қабілеті. Бұл топырақтан қол үзуге болмайды, ал керісінше жағдайда ұлттық 
мәдениет жойылып кетеді. 
Біз дәстүрлі мәдениет туралы айтқан кезде, онда дәстүрлі рухани 
құндылықтарға негізделген, өркениетті дамудың ұзақ мерзімді жеткілікті 
тарихы, қоғамның мәдениеті, әлеуметтік құрылым туралы айтуға болады. Бұл 
қоғам ұлттық менталитетті және өмір салтын қалыптастырудың артық-кем 
үздіксіз және ұзақ мерзімді дәстүрлі қоғамы. Осындай тектес қоғам топтарына, 
экономикалық жаңартудың белгілі бір табыстарына дәстүрлі негізде жеткен 
елдер жатады, олар мынандай елдер: Жапония, Қытай, Оңтүстік Корея, Сауд 
Аравиясы, Кувейт, Үндістан, Бразилия және т.б. Сонымен қатар экономикалық 
жаңарту жолында енді қадам басып келе жатқан Орталық Азияның 
посткеңестік мемлекеттері, Иран, Пәкістан, Африка континентіндегі көптеген 
мемлекеттер, Солтүстік Корея, Ирак, Куба сияқты «шетке қағылған 
мемлекеттер».
Осы елдердегі экономикалық және әлеуметтік проблемалардың болуы, 
сол немесе басқа дәрежедегі рухани байлық, жаһандануды әр түрлі қабылдау әр 
түрлі модульдері бар: соңғы қабылдамаудан тиімді жаңартудың атынан өзінің 
ұлттық сәйкестілікке кірігуге дейін. Бірақ жаһандану кез келген контекстіде – 
осы «шақыруға» барабар шараларды әзірлеуді және идеологиялық стратегияны 
талап ететін нақтылық.
Егер жалпы деңгейде талқылайтын болсақ, онда жаһандану әрине, 
пайдалы емес, мәдениетке де зиянды емес. Бірақ, жаһандану бар, сондықтан 
мәдениеттік ымыраға келу салдарынан оған қатысушылар алысқа барады. 
Мұндай мәдениеттік ымыраға келудің арқасында жаңа әлемдік мәдениеттің 
«алаңы» пайда болады, сондықтан оған қатысушы барлық ойыншылар 
мәжбүрлі-келісілген ереже бойынша ойнайды. Бұл ретте жеңімпаздар 
болмайды.
Адам өзінің саналы мәдени дамуының тарихи кезеңі ішінде мәдениеттің 
маңызын және оны өз тұрмысында жүзеге асыру мүмкіндігіне ие болып тұрған 
шығар. Мәдениет, кейде адамның рухани дамуының процесін әрдайым өзгертті, 
оның алдына жалған мақсаттар қойып, сол мақсатқа жету жолындағы оның 
рухын жаниды. Мәдениет жаһандануда өзін-өзі жоғалтпайды, ал керісінше
жаһандануда мәдениет өзінің шектік негіздерін айтады, өзінің мазмұны мен 
маңызын ашады. Адамның рухани даму саласы оның әлемді тану түріндегі 
мәдениет емес. Жаһандану мәдениеттің осы мағынасын түсініп, адамның 
рухани жандануына өзінің идеяларын орнатуға мүмкіндік береді, 

115 
жаһанданудағы мәдениеттің шекті дағдарысын бастан өткерген адам 
мәдениеттегі нақты рухани өрлеу мүмкіндігін алады деген сенім сақталады.
Жаһандану феноменінің өзі батыс интеллектуалдық элитасымен асыра 
көрсетіледі, жаһандану процестері мәдениеттің өзара алмасуларын енгізе 
отырып, мысалы, денсаулық сақтау жүйесін, ғылымды, технологияны, 
киімдерді және т.б. енгізе отырып, ежелгі дәуірден бері алғашқы өркениеттің 
кезінен бері дүниежүзілік тарихтың маңызды элементтері болып табылады. Біз 
бүгінгі кезде ұшырасып отырған құбылыстар өткен кезеңде де сансыз жиыны 
болып қалды. Бұл шоғырландыру империялық жүйедегі халықтың үлкен саны, 
олардың мәдени гегемониясы және олардың шіріп бара жатқан империяның 
жергілікті өркендеуі ретінде қабылданған мәдени фрагментацияларды 
шоғырландырмау – мұның барлығы бұрынғы және жиі кездесетін құбылыстар.
Қазіргі заманның жаһандану процестерінде құндылықтардың екі жүйесі: 
дәстүрлі мәдениетте және құндылықтар жүйесі ағыны бар құндылықтар жүйесі, 
либеральды және демократиялық бағыттар маңындағы құндылықтар жүйесі 
кездесетіні туралы тезис кеңінен таралған. Екі әлемнің қарама-қарсы тұруы 
сияқты осы екі құндылық жүйесінің қақтығысуын мағыналау анық емес: ескі, 
дәстүрлі және қазіргі заманғы, демократиялық. Егер осылай болса, екі 
құндылық жүйесінің қарама-қарсы тұруына жол берілмейтін еді – адамзат 
құндылықтарының тарихи басымдықтары туралы айтуға болады, сол кезде 
дәстүрлі бұрынғы құндылықтар жаңа, жаңа әлемдік реалияларға сәйкес келетін 
жаңа құндылықтарға ауысады, ал мұндай құндылықтар либеральды-
демократиялық құндылықтар деп аталады. Олардың тарихи дамуындағы 
құндылықтардың артықшылықтары туралы айтылып тұрған жоқ, бірақ саяси, 
діни және әскери дау-дамайларға дейін әкелетін қарама-қайшылықтар туралы 
сөз болуда, себебі жоғарыда аталып өткен құндылықтардың екі жүйесі бүгінгі 
күні көкейкесті құндылықтар болып табылады.
Қазіргі заманғы әлем тәжірибесі кейбір дәстүрлі құрылымдар қазіргі 
өркениетті өте шектеулі түрде сіңдіруде екенін сенімді түрде көрсетеді. 
Тәжірибесіз және жаңашылдықсыз көрсету мүмкін емес. Дәстүрдің өзі адамға 
жоғалып кетпеуге мүмкіндік береді, керісінше өзінің өмір салтын қазіргі 
заманғы алға ұмтылған өзгерістерге бейімделу керек.
Дәстүрлі және қазіргі заманғы құндылықтар арасындағы қарама- 
қайшылықтар солардың арасында емес, ал керісінше жеке тұлға ретінде де, 
қоғамдық сала да жеткілікті негіздеуге мүмкіндік бермей, қазіргі заманғы 
құндылықтар жүйесінде болуды талап етеді. Бұл ретте автор негізгі себептердің 
бірін көреді – қазіргі заманғы адам бойында қандай да бір құндылықтар 
Батыстағыдай, Шығыстағыдай жүйесінің болмауы. Мұны барлық жерден 
байқауға болады: террористер, діни құндылықтар жүйесін бетке ұстап, өз 
әрекеттерін сол құндылықтар жүйесінде ақтап, бүгінгі кездегі өзекті саяси 
мақсаттарды діни құндылықтарға айырбастау арқылы саналы немесе санасыз 
түрде әрекеттер жасайды, оларды демократиялық қоғамнан таңдап алған соңғы 
мазмұнда әрекет жасайды.
Мұның барлығы, қазіргі заманғы әлемде құндылықтар анархиясын 
сенімді түрде бейнелеп көрсетеді, ол қолайлылық пен ақталу үшін плюрализм 

116 
деп аталады, бірақ бір нәрсені ғана білдіреді: қазіргі заманғы әлем өз өмірінің 
тіршілік әрекеттерін құндылық негіздерін жоғалтты. Осы жерден 
фрагментарлық пен бірізді еместік; одақтар мен діни бірлестіктердің 
шарттылығы; волюнтаризм, саясатта тұрақтылық пен критерийлердің болмауы; 
адамдардың ауқымды абсолюттік айла-амалдары; төтенше және ақталған БАҚ 
билігі және т.б. 
Жаһандану осы процестерді бірлескен түрде және жалпыға ортақ етіп 
жасады. Соңғы оншақты жылдардың тәжірибесі өте маңызды және тиісті 
қорытынды жасауға мүмкіндік береді: соғыс олардың түсініктері бойынша
қазіргі кезде қажет емес, егер соғыс әрекеттері пайда болса, онда бұрынғыдай 
мақсатпен емес, басқа жаңа мақсаттармен ұмтылады. Соғыс кезінде іске 
асырылған әрекеттердің нәтижесі қазіргі кезде қарсылас тараптың құндылықтар 
жүйесін бұзу арқылы әбден қол жеткізеді, сосын соңғысы бұл ретте одақтасқа 
айналады.
Тек дәстүрлі құндылықтар қазіргі заманның ұрандары алдында әлсіз ғана 
емес, принципті түрде – олар тіпті мүлдем басқаша дүние тану 
көзқарастарында, мәдени, әлеуметтік-саяси және экономикалық атмосферада 
топтасады, бірақ ғасырлар бойы жинақталған құндылықтар бізге жақын, 
либеральды және демократиялық тұжырымдамалар мен идеялар маңында 
топтасқан құндылықтар – бұл құндылықтар әлсіз және бос, осыны жаңа тарих 
көрсетіп отыр. Осындай құндылықтармен өмір сүретін Батыс әлемі қазіргі 
кезде тіпті басқаша өмір сүреді, жануарлар инстинктісімен шектеліп қалған 
жалаң эгоизмге дейін осы құндылықтардың позитивті мазмұнына әкеледі. 
Либеральды құндылықтар оларды нақты іске асыруға дейін әкелінген, 
қоғамның бұзу құралына айналды.
Көріп отырғанымыздай, жаһандану процесі үдемелі қарқынмен келуде, 
осы процестерге қол созған елдер және кейінірек қосылатын елдерге өте қиын: 
барлық қолайлы қуыстар мен текшелер бос емес, қалыптасу процесі мүлдем 
аяқталған, тек сол процестер бойынша әлемдік жаһандану процестеріне 
қатысуға болады. Аутсайдер-елдерде курсты түзетуге кететін уақыт тіпті 
қалмайды, бұл ретте күрделі қателіктер жасай отырып және бұдан да қиын 
жағдайларға тап бола отырып шарасыз түрде «жүріс барысында» бағыттарды 
таңдап алу керек және қатарға тұру керек. Бұл жағдайдан позитивті түрде 
шығудың барлық түрлерінен барынша тиімдісі келесілер: елдің қолда бар және 
перспективалы мүмкіндіктерін айқын түрде бағалай отырып, жаһандану 
процестерінде өз орнын анықтауды, өзінің өзгеше табысты жолын таба білуді 
ұсыну болып табылады. Бұл ретте экономика мен саясат туралы ғана сөз болып 
отырған жоқ, бірақ идеология, құндылықтар жүйесі туралы да сөз болып отыр, 
солардың маңайына ауқымды әлеуметтік топтар біріге алатындай, адамзатқа 
бейбітшілік, динамикалық даму үстіндегі және тұрақсыз қазіргі заманғы әлемде 
елдер арасындағы келісімге қол жеткізе алатындай кепілдік бере алатын топтар 
бірігуі мүмкін.
Жаһандану жергілікті мәдениеттен және құндылықтардан келісімді түрде 
бағыныштылықты емес, жаңа өркениеттің жаңа тәжірибелерін таңдамалы түрде 
қабылдау және игеруді талап етеді, ол солармен болатын конструктивті диалог 

117 
процесі барысында ғана мүмкін. Әсіресе посткеңестік кеңістіктегі жас, тәуелсіз 
мемлекеттер үшін және олардың ұлттық қауіпсіздігін нығайту үшін қажет. 
Сондықтан бізге жаһандану ахуалын дұрыс бағалауға және оларды шешу 
тәсілдерін табуға мүмкіндік беретін пән аралық зерттеулер нысаны ретіндегі 
жаһандану процесін дамыту өте қажет.

жүктеу/скачать 1,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: