Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ғылым комитеті
Әдебиет: Мейірманов. – А. ҚҰЭ – 6-том
жүктеу/скачать 1,5 Mb.
|
treatise187525
| Әдебиет: Мейірманов. – А. ҚҰЭ – 6-том.
«МАХАБХАРАТА» – санскритпен жазылған көне үнді эпосы. «М»- ның маңызды ерекшелігі оның үстеме эпизодтарында заң, адамгершілік, билік парыз бен адамның діни міндеттері, яғни үнді философиясында «дхарма» ұғымына жинақталған мәселелерді түсіндіретін дидактикалық және философиялық мәні болып табылады. Дхарма туралы түсінік эпостың баяндамалы тарауларында да негізгі орын алады. Поэманың бас кейіпкері – Юдхишхира «дхарманың ұлы», қырғын соғыс өтетін Куру даласы «дхарма даласы», соғыстың өзі – «дхарма үшін шайқас» деп аталады. Басқаша айтқанда, «М»-да ерлік күрестері адамгершілік күрестеріне айналады. «М- да» көптеген өзге эпостарындай жеңіс-жетістіктердің жалғандығы, өмір- дің өткіншілігі туралы сентенциялар жетіп артылады. Арджуна Карнуды, Бхима Дуръйодхануны өлтіруі керек, мұны жеңетін және жеңілетін жақ алдын-ала белгілі, соған қарамастан даңқсыз өмірден «даңқты өмірді» артық көреді. «М». ілімі бойынша адам тағдыр жазмышын өзгерте алмайды яғни «жазмыштан озмыш жоқ». Алайда өлім мен өмір, жеңілістер мен жеңістер өмірдің сыртқы арқауы ғана, ал шынайы құндылық – адамгершілік мән- мазмұнда: адам өзінің «менін» әлемнің рухани үйлесімімен жарастыра бірегейлендіре алған жағдайда ғана өмірінде биік мән мен мақсат болады. «М»-ның этикалық доктринасы үстеме поэма – индуизмнің діни ескерткі- ші «Бхагавадштарада» баяндалған. Кришна Аружунаға әлемді жеке тану, бөлек-бөлшек қабылдаудан қалай құтылуға боларын түсіндіреді. Ол тек үйреншікті өмірінен бас тартқанда ғана мүмкін. Мұндай безінушілікке бейәрекетсіздік арқылы емес, керісінше риясыз әрекет, жасаған қандай ісінің жақсы-жаман нәтижесіне деген немқұрайдылық арқылы ғана қол жеткізуге болады. Тақуалық мінездің үш жолын – беймүдделі әрекет жолы, білім жолы және құдайға бас ию жолын ерекше бөле-жара көрсете отырып Кришна бірінші жолды ерекше бағалайды, өйткені онсыз одан кейінгі екі жолға түсу мүмкін емес. Үнді дәстүрінде «М». киелі кітап ретінде қадірленеді. Алғашқы көнеүнді эпосының мағынасы мен тереңдігі дидактикалық қабаты мен эпикалық баяндаудың біртұтастығы негізінде ашылады. МАХМҰД Қашқари (Қашқари Махмуд ибн Хусейн ибн Мухамед – Қашқар, 1029 ж ) – көрнекті философ, энциклопедист-ғалым. Бұқара мен Самарқанда оқыды. Араб және парсы тілдерін жете білді. Өз еңбектеріне материал жинап, Мавреан, Хорезм және Ферғанадан Бұхараға дейін аралады. «Дивани лұғат әт-түрік» – Ортағасырдағы түркі мәдениетінің аса бағалы ескерткіші. М.Қ-дің екінші бір үлкен еңбегі «Китаб джавахир ан нахв луғати әт-түрік» (Түрік тілдері синтаксисінің маржандары туралы кітап) кейінгі ұрпаққа жеткен жоқ. М.Қ. әл-Фарабидің «Диван әл-араб фи байан луғати әл-араб» еңбегінен (әдеби шығармалардың араб тілінде жазылған жинағы) үлгі алды. М.Қ-дың «Диванының» танымдық мәні зор еңбек. Шығармада тайпалар тілдерінің лексикалық ерекшеліктері, түркі тайпалары, түркі тілдерінің классификациясы, тариха фонатикасы, грамма- тикасы жайлы құнды мәліметтер, тарих, неогр, этногр, поэзия және фольк- лор төңірегіндегі деректер, дүниежүзінің түркілер жасаған көне картасы бар. М.Қ-дің «Дивани» түріктердің энциклопедиясы болып табылады. Онда көптеген тарихи, мәд. лингвистикалық, этногр. материалдар жинақталып талданған. Бұл еңбек көп жылдық сахаттың, зерттеудің жемісі болды. Жетісудың, Ферғананың және Қашқарияның қала халқының этникалық құрамы, оғұздардың рулық тайпалық құрылымы, түркі тайпаларының жазба мәдениеті хақында «Диванида» келтірілген мәліметтердің аса үлкен мәні бар. Өрісі тар практикалық мақсаттардың ғана көздеген бұрынғы филол. еңбектерге қарағанда М.Қ. еңбектерінде туыстас тілдерді салыстырып- саралау тәсілі тарихта алғаш рет ғыл. ұстын ретінде қолданылды. Оның тілдерді зерттеуге қолданған тарихи және салыстыру тәсілдерін зерттеудегі жаңалық және тіл туралы ғылымға қосқан баға жетпес үлес болды. «Ди- вани» тек тарихи, филол. қана еңбек емес сондай-ақ Х–ХІ ғғ. тұсындағы түрік халықтарының этикалық, эстетикалық талғам таразысынан, дүние- танымдық ой-толғауларының деңгейінен терең мәлімет беретін бағалы мәд. және әдеби ескерткіш. «Диванида» келтірілген өлең түрлері мен поэзия үлгілері гуманистік сипатта. Еңбекте түркі халықтарының филос. ой толғамдары, әлеуметтік және эстетикалық мұраттары айқын көрінеді. М.Қ- дің еңбектерінен сол дәуірде алдыңғы қатарлы ғалымдар мен ақындардың өмір сүргендігі аңғарылады, бұл түркілердің жазба әдебиеті ХІ ғасырдан әлде қайда, бұрын, VІ-VІІ ғасырларда-ақ пайда болған деп тұжырымдауға мүмкіндік береді. «Дивани» түрік тектес және басқа да халықтардың тарихи географиясы жөніндегі жазба ескерткіші. М.Қ.-дің картасы бойынша сол кездегі түрікі тайпаларының мекендерін дәл көрсетуге болады, ал оның орталығына Қашқар және Баласағұн қалалары орналасқан. Орта Азия мен Қазақстан ғалымдары Бируни, Баласағұни мен М.Қ. арасында болған идеялар сабақтастығын және шығармашылық жақындықты атап көрсету қажет. М.Қ. мен оған жол ашар болған Бирунидің шығырмашылық жақын- дығының айғағы – Бируни өзінің «Китаб ас-сайданасын» жазған кезде «Диванды» зерттеген. М.Қ-дің көптеген пікірлері мен тұжырымдары өзі- нің ғылыми құндылығын бүгінге дейін жоғалтқан жоқ. МӘДЕНИЕТ (араб тілінде «маданият» – қала деген мағынаны біл- діреді) – адамдардың әлеуметтік болмысты сақтау мен жаңарту жөніндегі кызметі және осы қызметтің жемістері мен нәтижелері. Әлеум. болмыс адамсыз тірлік етпейді, оның табиғаттан айырмашылығы да осында. Ежелгі гректер күтімді, қолмен өңделген М. әлемін күтімсіз, өндеусіз, жабайы әлемнен айырғанда осы туралы ойлаған еді. Осы айырмашылық жасанды, өнерлі мен табиғи, өнерсіз нәрселердің қарама-қарсылығынан да байқалады. Философия тұрғысынан мәселе М-тің анықтамасында емес, адамзаттың әлеум. болмысын сақтау ісіндегі жетілу нұсқаларын анықтауда. Мұндағы ең басты нәрсе жаңарудың нақты кескіндерін суреттеуде, олар- дың өзара байланысын табуда. Мәдениеттану жағынан келсек, әрбір нақты М. әлеум. болмыстың жандануы мен жаңаруының белгілі баспалдақтары ретінде көрінеді. Бұл тұрғыда М-тің ең басты мәселесі адамзат бол- мысының жандану мен өзгеріске түсуінің немесе жаңару нұсқаларының арақатынасы. Бұл мәселенін жалпыға бірдей әмбебап шешімі жоқ. Егер адамзаттың ертедегі қауымдастықтарына басты қалып ретінде әлеумет- тік ұйымның өзгерместігін қамсыздандыратын дәстүр көрінсе, одан кейінгі кездері жаңарудың маңызы артады, ал соңғы онжылдыктарда әр түрлі дәстүр мен түрлі жаңашылдықтың өзара кірігуі басты бағытқа айналғандай. М. – халықтың мыңдаған жылдар бойындағы шығарм-ғы, онда қауым мен жеке адамның рухани ізденісі, халықтын даналығы мен адамгершілік нышандары жинақталады. Адамзаттың рухы мен келбеті, оның ерік бостандығы мен тарихи зейіні, филос. жүйелері мен рәміз таңбалык өсиеттері, орын толмайтын шығындары мен өмірлік сабақтары, діні мен тілі, мұраты – осының бәрі М-пен біте қайнасқан. М-ке берілген көптеген анықтамаларды альтернативтік (баламалық) деп атауға болады. Адамдық арақатынастың бәрі белгілі бір мәдени деңгейде басталады, ал осы сыртқы ортаны өзгертуге бағытталған мақсатқа сәйкес әрекеттің нәтижелері адамдық мәндік күштердің заттандырылған көріністері болып табылатын М. туындыларында (материалдық немесе рухани) жүзеге асады, басқаша сөзбен айтқанда, М. дегеніміз – адамның өзін, қоғамдық, әлеум. қатынастарды жасау үдерісі. Материалдық М-ке адамның заттық пішінге түскен руханилығы, табиғи объект пен оның материалы заттарға, касиеттер мен сапаларға айналған және мұның бәрі адам арқылы ғана болатын, демек, мәдени мақсатка сәйкес міндеті және өркениеттік рөлі бар шығарм. қызметтінің нәтижелері жатады. Рухани М-ке қарағанда материалдық М. табиғи объектілердің сапалары мен белгілеріне, адам материалдық заттарды, жейтін тамақ және өмір сүру үшін қажет басқа да жабдықтарды жасағанда негізгі материал немесе шикізат ретінде пайдаланылатын заттар түрлері, энергия және ақпаратқа тікелей тәуелді. М. – адамдардың әлеуметтік болмысты сақтау мен жаңарту жөніндегі қызметі және осы қызметтің жемістері мен нәтижелері. Әлеуметтік болмыс адамсыз тірлік етпейді, оның табиғаттан айырмашылығы да дәл осы қасиетінде. Көне гректер күтімді, қолмен өңделген мәдениет әлемін күтімсіз, өңдеусіз, жабайы әлемнен айырғанда осы туралы ойланған еді. Осы айырмашылық жасанды, өнерлі мен табиғи, өнерсіз нәрселердің оппо- зициясынан да байқалады. Философия тұрғысынан мәселе мәдениеттің анықтамасында емес, адамзаттың әлеуметтік болмысын сақтау ісіндегі эволюция нұсқаларын анықтауда. Мұндағы ең басты нәрсе сақтау мен жаңарудың нақты кескіндерін суреттеуде, олардың өзара байланысын табуда. Мәдениеттану жағынан келсек, әрбір нақты М. әлеуметтік бол- мыстың жандануы мен жаңаруының белгілі баспалдақтары ретінде көрінеді. Бұл тұрғыда М-тің ең басты мәселесі адамзат болмысының жандану мен өзгеріске түсуінің, немесе жаңару нұсқаларының арақатынасы. Бұл мәселенің жалпыға бірдей әмбебап шешімі жоқ. Егер адамзаттың ертедегі қауымдастықтарында басты қалып ретінде әлеуметтік ұйымның өзгерместігін қамсыздандыратын дәстүр көрінсе, одан кейінгі кездері жаңарудың маңызы артады, ал соңғы онжылдықтарда әртүрлі дәстүр мен түрлі жаңашылдықтың өзара кірігуі басты бағытқа айналғандай. жүктеу/скачать 1,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|