Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы
жүктеу/скачать 3,11 Mb. Pdf көрінісі
|
әдебиет теориясы
| кеудесін есік тескен
» кедей бейнесін шебер мүсіндеп берді. Шығармаларында коғамдық өмірдің түбегейлі мәселелерін қозғаған Абай қазақ поэзиясының алдында тұрған міндет-мақсаттарын, ендігі жерде оның қандай өзгеше сипатта көрінуі қажеттігін үнемі айқындап отырады. Өлеңді, сөз өнерін халық аса жоғары бағалап «өнер алды – қызыл тіл» деп санағандықтан, әдебиетте сөз, тіл деген ұғымдарға әр түрлі анықтамалар, эпитеттер қосарланып келгені заңды да. Абайға дейінгі поэзияда, ауыз әдебиетінде жел сөз, асыл сөз, тәтті сөз, жылы сөз, ыстық сөз, жанды сөз, түгел сөз, ащы сөз, түзу сөз, суық сөз, жүйелі сөз, шебер сөз, қаһарлы сөз, сұлу сөз, қызыл тіл, өткір тіл, жүйрік тіл, жорға тіл, майда тіл, ащы тіл, қу тіл, от тілді деген сияқты сан алуан қалыптасқан тіркестерді кездестіруге болады. Бұлардың көпшілігі мағынасы жағынан да, жасалу ерекшелігі жағынан да қызғылықты. Мысалы, жел сөз, қызыл тіл дегенді алсақ, екеуі де – жүйрік, ұшқыр тіл, ойнақы, өтімді, өткір сөз деген мағына беретін байырғы өрнектер. Қызыл тіл деген тіркесті орыс тіліндегі красное словцо (әдемі, келісті сөз), красноречие (шешендік) сияқты тіркестермен салыстыруға болар еді. Әрине, бұл әр тілде арагідік кездесіп отыратын әуендестіктің бір көрінісі ғана. Абай осындай бұрыннан белгілі тіркестерді кейде оларға жаңа мағына беріп пайдаланады. Мысалы: Ызалы жүрек, долы қол, Улы сия, ащы тіл Не жазып кетсе, жайы сол, Жек көрсеңдер өзің біл, – дегенде шығармада «мұң мен зарды» толғайтын, «әділет пен ақылға» жүгінген озат ой-пікір иесі, сыншыл реалист ақынның бейнесі суреттеліп отырғандықтан, ащы тіл деген сөз тіркесі соны, терең мағынаға ие болған. Абайдың мүлде тың үлгісінің бірі – «Ақыл сөзге ынтасыз, жұрт шабандап» дегендегі ақыл сөз тіркесі. Осы жаңаша айтылған ұғым арқылы Абай «терең ой, терең ғылым» іздеуге шақыратын, халықтың тілек-мүддесін жақтайтын әдебиетке тамаша анықтама беріп, дәл сондай әдебиет үшін күресу керек деген ойын шебер жеткізеді. Ал Лермонтовтың «Дұғасын» аударғанда Абай: « Есть сила благодатная. В созвучии слов живых » дегенді: « Ішінде бір қуаты барға ұқсайды. Тірі сөздің жаны – 295 сол, айрылмайды » деп қазақшалаған. « Слов живых » дегенге мағынасы жағынан жақын белгілі жанды сөз деген тіркесті қолданбай, тірі сөз деп алған. Осындай бір ғана сөзден тұратын эпитеттерге қоса бірнеше сөзбен еркін жасалған эпитет-сипаттамаларды да атар болсақ, Абайдың өз қолтаңбасы айқын белгі беріп тұрған « қуаты күшті нұрлы сөз», «жалын мен оттан жаралған сөз... » деген сияқты мысалдар алдымен ойға оралады. Абай ұлы ойшыл, ағартушы ақын болған соң, оның ақылды, ойды өте жоғары бағалап, зор тұтуы әбден заңды. Бұл ретте ақынның халық ұғымында қалыптасқан үлгілерге де табан тіреп отырғанын көреміз. Бұған дәлел – Абайдың ақылды қара қылды қырыққа бөлмек дейтіні. Ақын ақылды адамының белгісі ақ пен қараны, әділдік пен әділетсіздікті жаза баспай айырып, әр нәрсеге дәл, әділ баға беруінде деген ой түйеді де, осы тұжырымын дәлдігі мүлтіксіз таразымен, адаспайтын қазымен салысты ру арқылы аңғартады. Абай адамның ең басты қасиеттерінің бірі ақыл деп caнайды: «Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті: Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек». Осы мысалдағы ақылды сипаттайтын нұрлы деген эпитет өзінің сонылығы, мәнділігімен ерекше көңіл аударарлық. Сонымен бірге Абай ақылды ар, ұяттың күзетшісі (« жүктеу/скачать 3,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|