Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы

184
бола бермейді. Дәлірек айтқанда, автор өзінің ойға алғанын жазу үстінде 
дәл өз ойындағыдай жинақтай беруі қиын. Кейде тіпті авторлық идеяға 
объективтік идея кереғар кеп, қарама-қарсы шығуы да мүмкін. 
Тақырып пен идея – әдеби шығарманың мазмұны. Ал әдеби шығарма 
мазмұнды болу үшін, Ибсен айтқандай, әдебиетшінің өмірінің өзі 
мазмұнды болу қажет. Көркем творчество суреткердің өмір тарихымен 
тығыз байланысты. 
IV
Өмірдегі шындықтың шынайы әдеби шығармаға айналу, әдебиеттегі 
мазмұнның мазмұнды пішінге көшу, тақырыптың идеялық-көркемдік 
шешім табу процесінде сюжет пен композицияның атқарар рөлін еш 
нәрсемен ауыстыру мүмкін емес. 
Айталық, 
фабула!
Мұның не нәрсе екені баяғы Аристотель заманынан 
бері жұрттың бәріне мәлім: бұл
(
латынша
fabula – 
әңгімелеу, баяндау, 
тарихты айтып беру
) 
– көркем шығармада суреттелген оқиғаны рет-
ретімен жүйелеу, мазмұндау.
 
Б.Майлиннің «Шұғаның белгісін» алсақ, 
фабуласы шамамен мынау ғана: «Кедейден шыққан Әбдірахман деген 
мұғалім жігіт Есімбек байдың Шұға деген сұлу қызына ғашық болады. 
Жігітті қыз да сүйеді. Бұл әрине, байларға ұнамайды. Олар жала жауып, 
Әбдірахманды айдатып жібереді. Бұған күйзелген Шұға айықпас 
дертке ұшырайды. Қызының халіне қиналған Есімбек болысқа айтып, 
Әбдірахманды амалсыз босаттырады. Әбдірахман алып-ұшып, сүйікті 
Шұғасын көруге асығып келсе, қайран ару жарық дүниемен біржола 
қоштасқан екен, оның өзіне жазып қалдырған хатын оқып, көз жасы көл 
болады».
Сюжет пен композиция сыр-сипаты көл-көсір, орасан нәзік әрі күрделі 
творчестволық мәселе. Мұны терең түсіну үшін, алдымен, сюжет пен 
композицияның гносеологиясына аздап үңіліп байқаған артық болмайды.
Өнер атаулының өзара бірлігі қандай мол болса, өзгешелігі де сондай 
зор. Лессинг өзінің әйгілі «Лаокоонында» кескін өнері мен сөз өнерін 
салыстыра келіп, біріншісі денені бейнелеу арқылы қимылды елестетсе, 
екіншісі қимылды суреттеу арқылы денені елестетінін дәлелдейді де, 
мынадай түйін шығарады: «Біртұтас түбегейлі мақсатқа бағытталған бір 
алуан қимылды әрекет дейміз»
47
.
Сюжет
(французша 
sujet
– зат) – көркем шығарманың мазмұнын 
ашып, мазмұнды пішінге көшірудің негізгі түрі, жолы немесе тәсілі. 
Егер көркем шығарманың мазмұны түрліше мінездер мен типтердің 
өзара қарым-қатынасынан туған шындық, өмірлік оқиғалар тізбегі 
47
Лессинг Г. Лаокоон или о границах живописи и поэзии. М., ГИХЛ, 1957. стр. 423.

185
десек, осының өзі сюжетте адамдар мен заттардың тұтасқан ішкі-сыртқы 
қимыл-әрекет жүйесі ретінде, кәдімгідей қозғалыс, белгілі бір даму 
үстінде көрінеді. 
Сюжет пен фабуланы бөле қарап, параллель жасаушылар сюжетті – 
әрекет, фабуланы – оқиға деп ұғатыны мәлім. 
Тартыс
(латынша 
conflictus
– қақтығыс, айқас; кейде 
collisio
– ала 
ауыздық, талас) – өмірдегі қайшылықтардың өнердегі көрінісі, адам 
тіршілігіндегі түрліше қарама-қарсылықтың, адамға тән әр алуан 
көзқарастағы, идеядағы, сезімдегі, нанымдағы, іс-әрекеттегі, мақсат- 
мүддедегі кереғар құбылыстың өнер туындысында жинақталуы, 
суреттелуі.
Тартыстың тууы туралы түрліше топшылаулар бар, олар және күні 
бүгін ғана сөз болып жүрген нәрсе де емес, тіпті, сонау Гегельден 
бері қарай әр тұста бір шаң беріп келеді. Біреулер, мысалы, қақтығыс 
(конфликт) бірден бола қалмайды, ала ауыздықтан (коллизиядан) 
басталады деседі. Ал Гегель болса, бәрінен бұрын әдеттегі әртүрлі жағдай 
(ситуация) суреттеліп, келе-келе ол «шытынауға», «қақырауға» тиіс те, 
«...соның салдары тұлданған тайталастарға апаратын ала ауыздыққа 
көшуі керек», – дейді. 
Бүкіл дүниежүзілік әдебиеттер тарихына қарап отырсақ, ең тандаулы 
шығармалардың бәрі әрқашан терең тартысқа құрылған. Бұл тағы да 
тегін емес. Келелі, қиын дәуірлік шындықтың сан иірім сыры тек қана 
тартыс арқылы ашылады. Қай дәуірдегі болсын заман болмысы тартыс 
арқылы жасалады және шебер шешімін тапқан тартыс заман болмысы 
дегенді жайдақ, жалаңаш түрде емес, күрделі әрі кесек адам бітіміне 
жинақтап көрсетеді. Осының үлгісін «Абай жолы» эпопеясынан айқын 
көреміз және осыны эпопея авторының өзі әдемі айтқан: «Абай кезіндегі 
қазақ даласында күні өтіп бара жатқан, бірақ тамыры әлі де тереңдегі 
ескіні мен Құнанбай образына жинақтадым. Ал оның баласы Абай 
бойында енді туып келе жатқан жаңа бар. Сондықтан ақын Абайдың 
қалыптасуын көрсету арқылы мен үлкен қоғамдық шындықты ескі мен 
жаңаның диалектикалық қарама-қарсылығын, күрес нәтижесінде ескіні 
жаңаның жеңуін ашуға тиіс болдым. Демек, Құнанбай образы идеялық 
жағынан алып қарағанда, сол дәуірде қазақ даласына орыс халқының 
мәдениеті арқылы еніп келе жатқан, келешегі зор жаңаның жолындағы 
кедергіні – ескіні көрсету нәтижесінде туды»
48
.
Сюжеттің оған өзек болған өмірлік тартыстың әрбір иінінде, 
бұрылысында оқырманға керегі – 
дәлел
(мотиви ровка): образ үшін 
психологиялық дәлел, оқиға үшін логикалық дәлел. Ол жоқ жерде – образ 
да жасанды, оқиға да жалған. 
48
Әуезов М. «Абай» романының жазылу жайынан. «Әдебиет және искусство», 1955. № 3.94-б.

186
Осының бәрі – сюжет арқауындағы күрделі тартысты заңды дамытып 
жатқан көп-көп психологиялық дәлелдің кейбір кұпия сырлары ғана; оны 
және өзге емес, эпопея авторының өзі талдап, тарата түсіндіріп отыр.
Бұдан шығатын қорытынды: сюжеттің жаны мен жүрегі – тартыс. Ал 
тартыстан сюжет құрап, қалыптастыратын – композиция.

жүктеу/скачать 3,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: