Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Ғылыми қазына» мақсатты бағдарламасы
жүктеу/скачать 3,11 Mb. Pdf көрінісі
|
әдебиет теориясы
| рапсодия
деп анықтап, жырлау дегенді әуенмен термелеп сөйлеу (говорить речитативом) деп түсіндіреді. Жырды жыршылар осылай термелеп айтқанда домбырамен, қобызбен сүйемелдеп отыратынын да атап көрсетеді. Шоқанның айтуына қарағанда кезінде жыр, жырлау деген сөздер кейінірек терме, термелеу деген сөздердің мағынасын да береді. Терменің түпкі мағынасы әр нәрсені теріп айту, жиыстырып, қосарлап айту екені рас, бірақ терме жырлар желдіртіп, жеңіл, ойнақы әуеннің нақышымен айтылатындықтан, терме, термелеу деген сөздер кейін аса маңызды жаңа мағына алған. Терме мен толғауда жыр өлшемінен басқа өрнек сирек қолданылды, әсіресе термеде, нақыл сөз үлгілері жиі кездеседі. Ұйқас қолдану, дыбыс үндестігін мол пайдалану жағынан да бұлардың өз ара жақындығы көп. Әрқайсысының өзгешелігін көре білу керек. Толғау – қоғамдық, әлеуметтік, тарихтық, философиялық мәселелерді терең қозғайтын, желілі ой түйетін шығарма. Эпостық жырларда кейіпкердің арнайы айтылған көлемді сөзін де (монолог) толғау дейтіні белгілі. Терме көбінше жеке-жеке нақыл сөздерден құралады. Бір нәрсені, бір ойды айту үшін ұқсас нәрсені, алуан түрлі жайды қатарластырып, тізіп келтіреді. Мұнда бір ойды дамытып әкетуден гөpi оны өрнектеп, еселеп айтатын шешендік, тапқырлық, нақыл сөзге жүйріктік басым. Әр жайдан қозғап, нақыл айтып отыру термеге бірден-бір хас сипат. Шернияздың: « Сөз сөйлеймін бөлшектеп. Әр нұсқадан термелеп » деуі де термелеп айтқанды оның әртүрлі нұсқалы сөздерді теріп айту деген мағынада түсінгенін аңғартады. 7-8 буынды жыр өлшемінің ең мол тарағаны – бір тармағы 4 буын + 3 буын, екіншісі 3 буын + 2 буын + 3 буын болып өрнектелген түрі. Тармақтары еркін алмасып отыратын бұл өлшем – ырғағы серпінді, толқымалы, барынша ықшамды да жеңіл бо лып, өте келісті жасалған өлең түрі. Оның барлық құрылысы (тармақ көлемі, бунақталуы, ұйқасы, шумағы) дауыс толқынының түрліше құбылып отыруына, өлеңнің әуезді үнмен айтуға қолайлы. Жырда да осындай 7-8 буынды тармақтар қолданылады әрі олар аралас келе береді. Жыр өлшемінің ырғағына жеделдік, жүрдектік қандай тән болса, салмақты екпінділік те сондай тән. Оның ырғағы саулап, құйылып тұратын желдірмелі, термелі, толғап айтатын өлең сөзге әбден лайық. Түйдек (тирада) – өлең жолдарын топтаудың байырғы түрі, эпостық поэзияда оның шумақтан бұрын орныққан. Жырда тармақтар әдетте белгілі мөлшерде топтаспайды, тармақтар шумаққа бөлінбей, түйдек- түйдегімен түсіп отырады. Мы салы: 349 Базарбайдың Төлеген Қаршығадай ақынның Бұл сөзін мақұл көреді. Алдырып атын мінеді, Қаршығаменен ілесіп, Шаңқай түсте аулына, Шатырдан шыға жөнеді. Алты шекті елінде, Қаршығаға сенеді, Сырлыбайдың алты ұлы, Алтауы бірдей бөрі еді. Ең кенжесі Жиенбай, Сол жылы түскен отауы, Сонда келіп енеді. Басшы болған Қаршыға, Кереметін көргізді. Төлегенді атымен Шаңқай түсте ауылға Іркілместен жүргізді Жиенбай мырза үйіне, Шаңқай түсте отауға, Ертіп келіп кіргізді. («Қыз Жібек») Үзіндінің екі түйдектен тұратынын әрқайсысының өзінше бөлек ұйқасы бар, біріншісінде 14 тармақ, екіншісінде 8 тармақ бар. Түйдек көбінше шумақтан әлдеқайда көлемдірек, ұзағырақ болады, бірақ бұл орынсыз көш-құлаштық, шұбалаңқылық, әйтеуір созбалай беру емес. Түйдектеліп келетін жырды ешбір тиянағы жоқ, сырғанай беретін өлең түрі деуге болмайды. Жыр түйдегін суырып салып айтатын ақынның нақыл сөз үлгісімен әр жайдан қозғап, теріп, төгілтіп айтатын шешендігіне сәйкес ерекшелік деп қарауымыз керек. Түйдек қырғыз халқының эпостық жырында («Манас») мол орын тепкен. Түйдектің қазақ поэзиясында ертерек заманда қалыптасқан байырғы түрін Бұқар жырау жырларында жиі кездестіреміз: Айналасын жер тұтқан Айды батпас демеңіз. Айнала ішсе таусылмас Көл суалмас демеңіз. Құрсағы құшақ байлардан Дәулет таймас демеңіз. Жарлыны жарлы демеңіз. Жарлы байға тең келіп, Жайлауға жарыса көшпес демеңіз. Жалғызды жалғыз демеңіз. Жалғыз көпке теңеліп, Бір жапанда соғысып, Кегін алмас демеңіз Құландар ойнар қу тақыр Қурай бітпес демеңіз. Қурай бітпес құба жон Құлан жортпас демеңіз. Құрсағы жуан боз бие Құлын салмас демеңіз. Жыр түйдегінің осы композициялық құрылысы өмірде әртүрлі өзгеріс болуы мүмкін, бір қалыпта тұрмақ жоқ деген философиялық ойды қатар-қатар келіп жатқан көп мысалмен, нақтылы жайлармен дәлелдеп көрсету мақсатына сәйкес туып отыр. Сөйлем құрылысындағы біркелкілік, ұқсастық (синтаксистік парал лелизм) және осының ұйқас құрауға әсері күштілігі, ұйқаста үнемі бір сөздің ( демеңіз ) қайталанып отыруы – суырыпсалма ақындардың терме, толғау, жырларына айрықша хас ерекшеліктер. 350 Жырда ой желісіне қазық, арқау боларлық пікірлерді ұтымды өрістетіп, ұзағырақ сақтауға ұмтылу жиі кездеседі де, осыған орай ой-пікірлерді ай - тып жеткізуде тіл, сөз құралдарын тізбектеп, айшықты қолдану байқалады. Құйылып отыратын суырыпсалма жыр ағысының еркіндігін сақтауға, айты - латын ойды керегінше өрістетіп әкетуге мөлшерлі шегі бар шумақтан гөрі түйдек ыңғайлырақ. Түйдектің ерекшелігі және артықшылығы – онда жеке- жеке ойлардың кеңінен өрістеп, шарықтауына сәйкес көптеген тармақтарды мағынасы, айтылудағы дауыс толқыны, синтаксистік құрылысының бірлестік-тұтастығы, ұйқасы жағынан біріктіріп, топтастыруға болады. Кей - де тіпті тізбек-тізбегімен алып, әрқайсысы бір тиянақты ойды жеткізетін бірнеше бөлек-бөлек тармақтар тобын да құрылысы біркелкі келуі, жеке өлең жолдарының, сөздердің және ұйқастың неше дүркін қайталануы арқылы біріктіріп-тұтастыруға да мүмкіншілік туады. Бес жасыңда, Қарт Қожақ, Жас шыбықтан жай тарттың, Жалғыз шиден оқ аттың. Атқан оғың жоғалттың, Кәне, шыққан мүйізің?! Жиырма беске келгенде Ақ балтырың түрініп, Оймақтай аузың бүріліп, Қарт бурадай шамданып, Қас батырдай қамданып, Дұшпандарың сөз айтса, Шыныменен арланып... Кәне, шыққан мүйізің?! Отыз беске келгенде, Қоңыраулы найза қолға алдың, Қоңыр салқын төске алдың, Жауды көрсең шүйілдің, Жеңсіз берен киіндің, Көксерке атты борбайлап, Қамалды бұздың айғайлап, Кәне, шыққан мүйізің?! Қырық беске келгенде, Қырым деген шаһардың Жел жағына панасың, Ық жағына қаласың Қырдан қиқу төгілсе, Он жасыңа келгенде Қызыл-жасыл киініп, Қызбалықты көрініп, Бала болдың бір кезде, Кәне, шыққан мүйізің?! Еділге таман үңілсе, Мың кісіге бір өзің Шошынбай жалғыз барасың! Кәне, шыққан мүйізің?! Елу беске келгенде, Топқа бардың бой түзеп, Сөз сөйледің тіл безеп, Билік құрдың бір кезек Кәне, шыққан мүйізің?! Алпыс беске келгенде, Сақал-мұртың қуарып, Бойға біткен тамырдың Бәрі бірдей суалып, Алайын деп тұрмысың, Мені көріп қуанып? Өлтірсең де тимеймін. Текке берсең сүймеймін, Бұрын батыр болсаң да, Сенің басың бұл күнде Жерде жатқан қу тезек. («Ер Тарғын») 351 Бірнеше топ тармақтардан құралған бұл күрделі, ұзақ жыр түйдегі кесек бір ойды сатылап дамытып, тарау-тарау ғып айтудың үлгісі. Әр бөлек сөйлемдер тобының соңында, ой желісінің түйінді-түйінді жерінде белгілі бір сөздер ( жүктеу/скачать 3,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|