Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м. О.ӘУезовтің Өмірімен шығармашылығын оқыту әдістемесі

М.О.ӘУЕЗОВТІҢ ӨМІРІМЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ

(5-8 сынып әдебиеті пәні оқулығына әдістемелік көмекші қ^рал)

№3 орта мектеп кешенінің қазақ тілі мен әдебиеті пэнінің мұгалімі Төлеубаева К.М.

Пікір жазған: филология ғылымдарының кандидаты, доцент, қазақ тілінің теориясы мен әдістемесі кафедрасының меңгерушісі Бибеков Қ.Т.

Төлеубаева К.М.

М.О. Әуезовтің өмірі мен шығармашылығын оқыту әдістемесі. (5-8 сынып әдебиет оқулығына арналған эдістемелік көмекші қүрал. №3 орта мектеп. 2011. - 32 бет).

Әдеби - көркем білім беру жүйесінде эдебиет пэнін жүргізетін мұғалімдерге арналған бұл эдістемелік көмекші құралда М.О.Әуезовтіц өмірі мен шығармашылығын оқытудың өзекті мәселелері мен оны оқыту әдістемесіне қысқаша шолу жасаған жэне оларға байланысты пайдаланылатын әдебиеттер тізімі қамтылған. Оқушылардың ұлы суреткер турасындағы көптеген мэліметтер алуға үлкен мэн берілген. Сондай-ак, мүхтартану ғылымын танытуға эдістемелік қыр-сырларын аша білген. Оқушы зердесіне М.Әуезовтің көркем де бай мүрасыи сіңіруге эрі өрнекті сөзін сүрыптау қасиетін лайықтап жеткізу ісінде осы әдістемелік қүралдың өзіндік себептерін тигізері анық. Әдістемелік қүрал орта мектепте сабақ беретін мүғалімдерге, әдіскерлер мен әдебиет сүйер көпшілік қауымға арналған.

Семей қалалық №3 жалпы білім беретін орта мектептің қазақ тілі жэне әдебиет бірлестігі отырысы: (№7 хаттама, 25.01.2011) жэне әдістемелік кеңесте басуға үсынылған (№7 хаттама, 30.01.2011).

¥лы жазушы Мүхтар Омарханұлы - казак балалар әдебиетінің такырыптық және мазмүн жағынан байып, жаңа бір сатыға көтерілуіне қапысыз кызмет еткен жазушы. Бүгінде казак балалар әдебиетінің ерістеу, өсу динамикасын танып білу үшін ұлттык дүниетаным түрғысынан М. Әуезов шығармасын кайта таразылау талабы келіп туындайды. Әрі кемеңгер жазушының балаларға арналған шығармаларынын кеңестік идеология түрғысынан талдануы бүгінде жазушы шығармаларына берілген толык қанды әділ баға емес.

М. Әуезов шығармаларынын күндылығын, балаларға арналған мүраларының көркемдік, танымдық сипатын әр дәуір әр кырынан өзінше танып, оған өзінің ой - пікірін білдіріп отыруы заңды күбылыс. Әр дәуір, әр үрпак канша пікір білдірсе, мүхтартану саласы соншалықты байып, қордалана түспек. Мүхтар шығармаларының балаларға арнап жазған туындыларының рухани табиғатын танып білуде, зерттеуде үлттык рухани тәрбиені басты назарда үстанамыз.

Әдістемелік еңбектің езектілігі бүгінгі уакыт талабына сай, кемел жазушының балалар ой -парасатына, сезім кабылдауына лайыкталып жазылған еңбектерін егеменді ел парасаты түрғысынан пайымдау және сол аркылы жазушының казак балалар әдебиетін каншалыкты биіктеткенін саралауболып табылмак.

Мүхгар Әуезовтін өмірі мен шығармашылығын оқыту әдістемесін зерттеп карастыру өткен ғасырдың 60-жылдарынан басталса да, бүгінге шекті жүйелі ғылыми әдістемелік калыпка түсіп, өз бағасын әлі де толык алып болмауымен өзекті. Сонымен катар, Мұхтар Омарханүлының жас еспірімдерге арналған туындылары жастар тәрбиесіндегі өз маңызын жоймаса да, оны тәрбие күралы ету бағытындағы ізденістер әлі де ширата, дамыта түсуді кажет етеді.

М.Әуезовтің балалық шағы - балаларды жазушылык өнерге баулудағы ғибрат

Мұхтар Әуезовтің жазушылык өмірін, әсіресе балалык шағын зерделеу, казак балалар әдебиеті үшін де, жастар тәрбиесі үшін де маңызды. ¥лы суреткердің ойын баласы болып, балалык бал дәуренді қалай өткізгені оқырман балалар үшін ғибраттты іс. Сондықтанда Мүхтар Омарханүлының жазушылык, қайраткерлік өмірін, балалык шағын осы тараушада зерделей карастыра кетуді жөн санадық.

М.О.Әуезов 1897 жылы 28 - кыркүйекте бүрынғы Семей облысының Абай ауданында Бөрілі ауылында дүниеге келген. Бүл түста жазушынын естелігіне жүгінгенді лайык кердік. “Менің аталарым, XIX ғасырдың бас кезінде Орта Азия жактан келіп, тобыкты руына сіңіп кетіпті... ”деген Мүхтар Омарханүлыныя балалық шағы Абай ауылында, киелі өңірде, казак маңдайына кемеңгерлер сыйлаған касиетті топыракта өсуі - оның бүкіл жазушылык болмысына әрі ірі талант иесі, кесек түлға болып өсуіне зор ыкпал әрі шығармашылык мектеп болды. Жазушынын балалык шағы турасында сөз өрбіткенде басшылыкка алынатын дерек - Ахмет Әуезовтің ”Бала Мүхтар” естелік -кітапшасы . Мүхтар Омарханүлы 1908 жылы білімнін қара шаңырағы болған Семей қаласындағы медреседе оқып білім алуы - зор бастама болды. Айта кететін жайт - Мүхтардың . үлы акынды танып, бала жасынан жаттап есуіне себепкер, тәрбиешісі - өз атасы Әуез.

Мүхтардың аталары, бүл кожалар әулетінін - Сауд Арабиясындағы арабтын хашия тайпасынан, Мүхамед Пайғамбар мен Халиф Әзірет Әлиден басталатыны бүгінде шежірелер аркылы белгілі болып отьір. Мухаммед пайғамбар ғ.с. кызы Фатима мен Әлиден Хасен, Хүсайын дүниеге келеді. Хасеннен - Шәмшіахмет, Шайхыбүлдрык," Шайхыбүлдырыктан - Қожа Ахмет Иассауи, Арыстанбаб, Шәмшіахметтен - Қорасан, Қырықсадақ, Дуана, Аккожа, Бакшайыс, Жүніс, Сәйіт, Түркімен, Қылжи. Бүлар әртүрлі лауазым дәрежедегі дін басылары болып танылған, Ескілік жырларының бірінде ‘’Қорасанға қой шалып” деген түрақты тіркес бүгінгі күнге жеткен . ”Бакшайыс ұрпақтарынын өзінен кейінгі көрнектісі Шаһанәдір болады. Одан Сарғалдақ, Мүхмүн, Сәдір туады.Мүхмүннан Саякып (Саяк). Саяқтын бәйбішесінен Өзбек, Қанкожа, Қаракожа, Сәсейіт, Солтан, Темір тарайды. Бүлар Аякөздін Акшатау , Акшәулі, Қоңыршәулі бойында өсіп - өнген. Саякптың кіші әйелінен - Берді, Қылыш, Төлген туады. Үрпактары тобьіқты елінде өсіп, өнген. Саякып - ЬІрғызбайдың, Берді - Өскенбайдын, Әуез - Қүнанбайдын, Омархан - Абайдың замандасы.” [Жұртбаев Т. Бесігінді түзе. Алматы 1982, 30 -бет.]

Осы түста назар аударарлык тағы бір жайт. Бердікожа балалары Қүнанбай Нұрғанымды өзіне кіші әйелдікке алған соң, Бөріліге Архаттан көшіп келуі. Бердінің Архаттағы конысы - Бетағаш. Жазушы жерлесіміз Кәмен Оразалиннін дерегіне сүйенсек, Саяқып пен Берді

Бетағашта жерленгендігіне көз жеткіземіз. Бұл орайда шығыстанушы, саяхатшы ғалым А.Янушкеевичтің естелігіне жүгінсек: ” Бердікожа Архат - Аягөз - Лепсі сапарында Архаттың қопа көлінде өздерін Қаратаулыкпыз деп таныстырды.” Ата - тек баяны мен дерегінде келтірілген үлы жазушыньщ шежірісінде баяндалғандай арғы тегі, түп заты Мүхаммед пайғамбар ғ.с. мен Әзірет Әліден басталғанын тәпсірледік. Мүхаңнын әкесі Омархан мен анасы Нұржамалға токтала кету Мүхтардын балалык шағы мен жазушылык болмыс -бітімін, шығармашылык ізденіс келбетін айкын тануымызға мол ыкпал етуі сөзсіз. Нүржамал Әбсәмбетқызы - Алматы қызы. Туған жері Қапшағай Іле бойындағы Байсерке ауылы. Әбсәмет үлы ақын, өлең сөздің пайғамбары, данышпан Абай Қүнанбайүлының туған жиені. Бүл турасында ”Абай жолы” эпопеясында эпизодттар келтірілген. Абайдың сүйікті баласы Әбдірахман ауыр науқаска шалдыққанда оған жанашырлыкпен қарап, күтіміне алған осы Әбсәмбет еді. Абайдың өлеңмен сәлем жолдайтын жылы ықыласына ие болған да осы - Әбсәмбет. Әбсәмбеттің әкесі Әлімбек аға сұлтан әрі кажы, шынжыр балак, шүбар төс ірі түлға, өз заманының кайраткері Қүнанбай інісі Жакыптың кызынан туғанАбайдын өз өлеңінде Әбсәметті туыс тартып, жиен деп арнайы атап өтуінің шын мәнісі осы екендігін тарихи шежірені тарқату арқылы деп танимыз.

Әбсәмбет жиенің,

Ол сенің біреуің.

Достығын достыкпен,

Өтемек тілеуің - [Қүнанбаев А. Шығармалары. Алматы. 1985. 117 -бет] деп сәлем хат жазуының сыр үшығы осыдан. Яғни, үлы суреткер Мүхтар Омарханүлының бойында ел қорғаны, ата дәстүрінің мызғымайтын катал сакшысы Құнанбайдың қаны бар екені акикат сөз. Дарынды талант иесі Мүхтардың әкесі Омархан 1856 жылы туып, 1909 жылы дүние салса, аяулы анасы Нүржамал шешей 1912 жылы дүниеден озады. Бірак болашак жазушыға жетімдік таукымет тартқызбай, ерке - бүла болып өсуіне қамкорлык етушілер көп болған. Өйткені Қожа ұрпактарынын ынтымакты береке - бірлігі мызғымастай берік болған. Әсіресе ең бір маңыздысы, Тобыктыға Ырғызбай, Қүнанбай болуымен бірге, Абай ауылының жас балаларын тәрбиелеуден еш аянбай окытқаны тарихи шындық болды.

“ Мұнлы қоңыр туған анам, туған жерім Бөрілі” деп туған жерін ерекше кадірлеген жазушы шабытының қайнар бүлағы, өнерінін бастауы, ізденімпаздық қабілетінін түсау кесер орны болған топырағы касиетті мекен - Бөрілі. Мүхтар Әуезовтің өнердегі де, өмірдегі де алғашкы үстазы сол кезенде жасы жетпісті алкымдаған карт, туған атасы - Әуез. Сүйікті немересі Мүхтарға қара танытып, әліппе үйреткен сон, араб

• 
  парсы тілдерін үйретумен катар Абайдың өлендерін жатка окыткызған. Мүқаң алпыс жыл бойына Абай өлеңін шығармашылык ғүмырынын темірказығы етіп алған. Ойын баласы Мүхтар ойлы Абайдын өленін жаттап өседі. Мұхтардын схуденттік шағында 1911 жылы Семей қаласындағы “Ярыш” футбол командасынын күрамында, оның ішінде жартылай қорғаушы болып ойнаған жас Мүхтардың бүл істері балаларды салауатты өмір салтына, спортқа шақырудағы өнеге болар түсы. Мүхтардын өміріндегі ең бір өнегелі мектебі - мүғалімдер семинариясы. Ондағы үстаздары М. Белослюдов пен В. И. Попов. Осы түста айта кетер жайт, Мұкаңнын шығармашылык жолына бастау болған да оку ордасы. Жазушыньщ есінде дәл уакыты сакталмаған 4-5 жас мөлшерінде кыста Ералы жазығында шанаға түйе жеккен бір шалмен екеуі ақ боранда адасуын шығарма етуі - ең алғашқы шығармасы. Түтеген боран ішінде, таудан гері жазыкта,, белгі ететіні жок түлдырда адасу өте киынға соғады. Ак түтек боран ішінде адасып жүрген түйе болдырып, жынын шашып жатып алыпты. Шал “ өлдігін” айтып жылап, каршадай Мүхтарды ескі жыртык күрым киізбен орап, шымкап отырғанда, жылқы отарынан елге қайткан жылқышы кезіккен екен. Сол боран кейіннен де түсіне еніп, Мүкаңды корқыта берген екен. Он бес жастағы Мүхтар оқитын сынып балаларына орыс тілінің жанадан келген жас мүғалімі Василий Иванович Попов “ Әркім озін толғандырып жүрген такырыпта еркін шығарма жазуды” косады. Сонда Мүқаң сонау бала кезіндегі боранда адасуын есіне алып, “Буря” атты шығармасын жазады. Окытушы Попов талапкер Мүхтарды тақтаға шақырып: - Мүхтар Омарханович, сен “’Большой писатель” боласын +5 койдым!” деп жас шәкіртгін шығармашылық өміріне ен алғашкы тамсанумен қатар әділ бағасын берген екен. Мүқан “ол кезде ондай мәдениетіміз жок, әттен сол алғашкы шығармамды сақтамаппын” деп өкініш білдіруі шындығында да опынарлык іс. Мүхтартанудағы ерекше токтала кетер және бір әнгіме - 1937 жылы А.С.Пушкиннің 100 жылдық мерекесіне орай алғы “Известия” газетінде басылған “Песня Татьяны в степи” кейіннен казак елінін ағымдағы бар басылымдарына “Татьянаның кырдағы әні” деген атпен басылып жүргені белгілі.
  

Мүхтар Омарханүлының шығармашылык әміріндегі және бір зор белес - 1928 жылы Ленинград университетін бітіріп кеп, Ташкенттегі Орта Азия университетінің аспирантурасына түсіп, академик Гавриловтан үш жылдык тапсырма алып, өзі де абайтанудан арнаулы дәріс оқуды бастаған түсы. Мүхтар Әуезовтін алғашқы әңгімелері туралы С.Мұканов: “Қазак прозасын шын мағынасындағы Европалык прозанын дәрежесіне көтерді” деп ерекше серпіліспен айтатын түсы да осы сәті.

Сыншыл реализм мен романтика астаскан оның алғашкы шығармалары, әңгімелері, ұлы жазушының ұлы талантына сол жиырмасыншы жылдардың өзінде - ак жарк еткізіп, окырман қауымды да әдебиетшілерді де елен еткізген болатын.Ол шығармалардың кұндылығы неде деген заңды сұрақ туындайды. Қазақ прозасын еуропалық үлгіге жеткізген ерекшелігі неде? Бальзак, Мопассандардьщ прозасындағы үстем таптың зорлығы, акша мен байлық аркылы махаббатты да, адамдык сезімдердін барлығын да сатып алуға болатынын, тіпті әке мен бала арасындағы карым - катынас та соған бағынатынын батыл ашып көрсетті. Байлык пен ақша алдындағы корғансыз адамдар өмірі олардың әр түрлі тағдыры, тапталған ары, сөнген сезімі, кесілген үміті туралы бүл жазушылар әлем әдебиетіне асылын мәнгі жоймас ғажап туындылар жазып қалдырды.

Мүхтар Әуезов те өз кезегінде балалар әдебиетіне үлкен жанашырлықпен қарап бейшара, әлсіз, бірак күнәдан пәк, сәбидей таза корғаны жок адамдар тағдырын ез шығармаларына негізгі аркау етіп алуы жазушының өзі таныған өмір көріністерін терең түйсінгендіктен.

Ташкент қаласындағы аспирантуралық Мүхтар кезеңі - онын он шақты жыл алдындағы әлеуметтік саяси күрестен бойын тартып, алды - артын бағамдап, байсал тарткан, жалпы ғылымға, Абай ортасына бір жола кіріскен шағы. Осы түстағы ғалым Мүхтардың ерекше еңбегі - ұлы ақын, хакім Абайдың екі томдык мүрасын, естеліктерді жинап шығармаларының библиографикалық көрсеткіштерін жасап, баспа бетіне әзірлеп қойған еді. Әрі Абай төңірегіндегі полимикалык бай- баламдарға қарсы пікір, әділ ой білдіріп отырды.

1930 жылдары “Қазак жазушыларынан, әрине, Абайды сүйемін, Менін бала күнімнен ішкен асым, алған нәрімнін барлығы да Абайдан. Таза әдебиет сарынына бой үрғанда маған Абай деген сөз, казак деген сөзбен тенбе - тең түсетін кездері бар сиқты. Абайды сүюім үнемі акылдан туған, сыннан туған сүю емес, кейде туған орта, кір жуып, кіндік кескен жерді сүюмен бара - бар болатыны бар” деген жүрек жарды пікірі жазушының бүкіл болмысын бар кырынан жаркырата танытқан.

1930 жылдардағы аласапыран шақтың алдында Қазақстандағы үжымдык - коллективтік ауыл шаруашылык күрудын күйреу салдарын, елдің жаппай аштан қырылуына жеткізген апаттын кінәсін өзгелерге аударып, өлкелік компартия басшылығы акталуды кажетсінген мезет тудырды. Оны сонау кездегі Алаш орда жетекшілеріне арта салып, акталу ұрымтал тәсіл еді.

Осы максатты, аяр ойды іске асыру мақсатында Ф. Голощекин 1930 жылдын күзінде қазактың алдынғы катарлы интелегенниясын, зиялы каймағын күрту науканын бастауды колға алды.

Мүхтар осы түста аспиранттык бағдарламасы - неміс, ағылшын, түрік тілдерін менгеруде табыска жетеді. Әсіресе, неміс тілін еркін менгеріп, ағылшын тілінен сөздік бойынша жүмыс істеу дәрежесіне жетеді. Түрік халқынын тілін еркін біліп, ал азербайжан тілін ана тіліндей жетік біліпті. Ал араб, шағатай тілдерін жас кезінде атасынан үйренгенді.

Академик Гавриловтың аспирант М. О. Әуезовтін ғалымдык деңгейге білімінін жеткендігін көрсеткендігін мәлімдеп, енді оны өз туған еліне жіберу керектігін айтып, университет ректоратына хабарлама жазады. Әр бір қазак баласы үшін М. Әуезовтің көп тіл меңгергендігі бір ғанибет болса, ал тар жол тайғақ кешкен, қуғын көрген өмір түсы әсіресе кызықты. Балалардын ерекше ықылас қоятын жері де Мүкаңның жаламен жазыксыз түтқын болуы. Бүл жайт балалардын ғазиз жазушы өміріне деген аяушылык сезімдерін тудырса, екіншіден, сол заманның әділетсіз коғамынын зүлымдығына деген ашу - ызасын туғызады.

Бүгінде баршаға белгілі тарихи факт - 1930 жылдың қыркүйек айынан бастап үлт зиялыларынын түтқындалуы. Осы науканшылдыктың қүрығына кеменгер жазушы М. Әуезов те ілініп, 17 кыркүйек күні Қошке Кеменгеровпен бірге университетте түткындалды. Деректерге сүйенсек, бүл түткындаудың басы 17 кісі болса, кейіннен жалпы саны 70 кісіге жетті. Бүл түткындардын барлығына жабылған ен басты айыбы - И.Ф. Голощекинге кастандык жасамак болған делінген жала еді. Ол айып дәлелденбеген сон, үзақ тергеу жүріп, үш түрлі айып бабын таккан айыптау корытындысын шығарады.

Мүкана тағылған бірінші айып - “Алаш партиясынын мүшесі, сол партиядағы жастар ісін басқарған президиум мүшесі. Екіншісі - Алаш өкіметінін артынан Колчакпен астыртын кездесу жасаған. Үшінші айыбы - башкүрт үлтының кайраткері Закиди Валидимен кездескен, сонын жетекшілігімен басмашылык үйым күруды қолдады. Осындай тарихи деректі окушы жас окырман Мүқаңның түбіне жетіп, ату жазасына ілігуіне осы айыптардын біреуінін де мойындалғаны жететінін жан тамыры шымырлай отырып үғынатыны белгілі. Мұхтар үш жаланы да мойындамаған.

Мүхтар Әуезов 1949 жылы екінші қантар күнгі өз қолымен жазған өмірбаяндык сауалнамасына ешкандай саяси партияға мүше болғаным жок деп толтырады. Ақикатына жүгінсек, Мұканнын бүл айтканы анык шындык емес. Мұхтар Омарханүлы Алаш партиясындағы жастар ісін баскарушы президиум мүшесі болғандығы тарихи дерек. Жэне атаман Колчакпен казак шаруаларына кару колданбауды әрі сол үшін казактардын Колчак әскерін ат пен азык - түлікпен жабдықтайтыны туралы келісім сөз жүргізгені де белгілі іс. Әрі башкүрт өкілі Закиди Валидимен басмашылықты Қазақстанға таратпау жөнінде келіс сөздер жүргізгені акикат.[Жүртбаев Т. Талқы. Алматы, Қазақстан, 1997, 60- 289 бет] Осындай істер жүргізіп басын катерге тіккені туған халкын апаттан алып каламын деп жанталасқан жүрек ізгілігінен туындайды. Түрме азабынын жан шошытар халі екі жылға жалғасады. Осы акылды үстанғанды лайык көріп, Мүхтар катесін мойындап ашық хат жазып, еркіндік алғандай болады. Сот үкімін езгертіп, ату жазасын үш жылға шартты түрде жазаға кеседі. Мүкан сонау 1931 жылғы үш жыл шартты түрме жазасы үкімін

1956. 
      жылға дейін аркалайды. Тек содан кейін ғана кешірім алады. Кешірім алғаннан бастап Үндістан мен Европа - Берлиннен бастап, Жапония, АҚІІІ- ка саяхат жасаумен аяктайды. Және де бір атап өтерлік жай - сол
      
1957. 
      жылдың қыркүйегіне дейін Мүхтар Әуезовтін атаулы мерей тойлары республика көлемінде тойланбайды. Бүл да Мүхтар тағдырының килылығын көрсетсе керек.
      

Менің сіздерге айтайын деген арманды, иә - иә асыл арманды сөзім бар еді. Шыңғстың елі мен жері сендер дүнияға Абайды бергенсіңдер!... Сендер әлі де халкыма Абайдай перзент бересіңдер... беруге тиіссіндер...Бересін! Мен соны көрмей кетіп бара жатырмын. Әлде сол мына кара табандарым арасында түр ма екен! Осы Қарауылда, анау Жидебай, Орда бойында мен де жалан аяқ жүгіріп жүргенмін. Мүхтардын аяғы аспаннан салбырап түскен жок. Халық пен халық, адам мен адам біліммен тенеседі. Үлт дүнияға берген түлғалы үл

• 
  кыздармен өлшенеді.
  

Абай өлеңдерінің терең мазмүны Мүхтарға ез халқының адал перзенті болуға әрі оның килы тағдыр жолын түсінуге шакырды. Сондықтан да Мүхтар бала жасынан халықтың бай мүралары болған халык ертегілері мен халык әндерін зерделей тындап, одан өзіне азык болар рухани нәр ала білді. Осынын бәрі болашак үлы суреткерге елін, Отанын, казак жерінің сырлы да сырға толы көркем де бай табиғатын сүюге, оны дәріптей күрметтеуге баулыған. Мүхтар Әуезов 1961 жылы 18 маусым күні сөз өнеріндегі әріптесі, інісі Есмағамбет Ысмайыловқа арнаған хатында:

“...Бірақ бәрінен де үдайы сау, сергек кеудемен, әсіресе өмірді таза, мол сүюмен өтіп келемін. Солай топшыласам күйгенімнен сүйгенім көп, түңілгенімнен де сенгіштігім көп, жиренгенімнен гөрі қүмартқаным көп, бүгінгі өмірді шабыттана сүюім, шексіз қызыға сүюім анық мол”, [Әуезов М. Қазақ әдебиеті.1961ж, 18 маусым.]- деп жан толғанысын білдіреді. Бұл актық сөз каламгердің - бүкіл шығармашылык жолында сөз өнеріне адал, капысыз қызмет еткенін айқындап, әдебиетке деген жанашырльік көнілі мен ел өнеріне деген азаматтык парызын толыктай айкындап түрған арыздасу сөзі.

Осындай кесек бітімді жазушымыз, казақ халкынын мақтанышы, әдебиет өнерінің бойтүмары, дүние шеңберіне аты даңқты, мәдениетіміздің шын жанашыры, педагог, ірі ғалым, зерттеуші, қоғам кайраткері М.О.Әуезов 1961жылы27 маусым күні өмірден озды.

Мүхтар Омарханүлынын казак балалар әдебиетіне калдырған асыл мүралары мәңглік өміршеңдігі мен шыншыл табиғатымен ерекшеленіп, әр дәуір үрпағынын айтар пікірі бір -бірін қайталамай, мүхтартану іліміне салмакты үлесін косары сөзсіз.

Бауыры үшін бауыр еті езілетін, туғаны үшін қоң етін ойып беретін казак үшін жатбауыр мінездін жат, бөтен екендігін біле түра Исаның адам арашалап алмайтын катігездікке барынша бөккен топастығы- сол заманнын әлеуметтік шешімі я болмаса озбыр коғамнын жетімдер тағдырына карғыс танбасындай басылған әрекеті. Бүл коғамдық індеттің шын аты - канаушылык, саяси тілмен айтқанда - капиталистік коғамның дендеп келуі.

Иса үшін ен күнды не нәрсе деген занды сүрақ алдымыздан кес - кестейді. Соншалыкты үлбіреп түрған, корғансыз туысы Қасымды өлімге киғаны несі? Сонда адам жанынан артық нәрсе болғаны ма, иә, тасбауыр, паразиттік қоғамның типтік өкілі Иса үшін Қасым өмірінен де бес -алты саулығы кымбат. Абай тілімен айтсақ “Өзі үшін оттаған хайуанның бірі”. Исаны езі үшін оттаған хайуан деп білсек, сол коғамды не деп, калайша танимыз? Капиталистік коғам бір ғана жетімдер тағдырына ғана өзінің касіретті де канды шенгелін қүрсап кана койған жок, сонымен бірге Қасым секілді қорғансыз аз халыктың отаршыл елдерден көрген зорлык - зомбылығының бір де бір кемдігі жоқ.

Иса да капиталистік шеңгелдің түткыны. Ол - дүние -мүлік үшін өз туысын күрбандыкка шалуға әркез даяр түратын аяр жан. Қасымнын жетім тағдыры: жалғыздық пен қорғансыздығы, ертеңгі күнге деген сенімсіздігі және іштен түйыктанған жатбауырлык мінез табуы - бәрі - бәрі - сол қоғамның ісі.

Иса мен Қадишанын дүниекоңыздығы Қасымнын әке -шешесінен, әжесінен қалған азын аулак он шақты кой, он шакты ірі қараны талан

• 
  таражға салуы - Қасым бойына жиіркеніш сезімін тудырып кана қоймай, сонымен катар сол кылыктарына карсы жауап, өз қүкығын корғауға итермеледі. “Әне бір көк саулык пен карабас қойды соғымға жібереміз. Қаска сиырды сойып, үй ішіне, бала - шағаға саудагерден пүл аламыз” ,- деп Қасымнын дүниесін жаудан, шабындыдан түскен олжадай ашкөздікпен бөлісуі - бала жүрегіне шын жетімнің халін көрсетіп, жетімдіктің кайырымсыз қара камытын кигізеді. Осы әңгімеден казак даласына дендеп кірген сауда дүниесінің болмысын көреміз. Шындығын айтсақ, Иса да Қадиша да саудагер, алып - сатар, дүниешіл сасықкоңыз пиғылындағы адамдар екенін танытады.
  

Қасым - осынау озбыр коғамның зүлым әрекетіне карсы шыға алмай, тағдыр жазуына еріксіз мойынсүнған корғансыздардьщ әлеуметтік тобының өкілі. Қасымды даралай көрсете түскен жазушынын ерекше шеберлігі де әнігіме желісінен мөлдірей көрінеді. Иә, Қасым әбден дараланған образ. Даралык түстарын санамалай кетсек... Исаға тас лақтырып өзінің қаукарсыз болса да ажал алдындағы түяк серпуіндей әлсіз ғана бір болмашы әрі өр карсылығы. Әрине, жетім балалардын баршасы асыраушысына каншалыкты ызаланса да кол көтеруге батылы бара бермейтіні акиқат. Ал, біздін кейіпкер Қасымнын және бір даралығы

• 
  аруак канын сыйлайтын ер казақтын мінезін көрсеті. Азғындыктың басы сол Иса мен Қадишанын жетім какысын жеуі, әрі аруактан корықпай өз озбырлықтарын жүзеге асыруы.
  

Жетімнін енбегін канау, онын хакын жеуі - Қадиша мен Иса үшін қарапайым ғана бір түрмыс ісі секілді. Қадиша мен Исанын әлемі ‘’кім күшті болса, сол -жеңімпаз” деген үятсыз қағиданы берік үстанған мейлінше әділетсіз коғамның алғашкы буыны. Қасым өліміне кім себепкер? Әрине, Қасымнъщ жетімдігі емес, керісінше сол бейшара корғансыздын тынысын тарылткан Қадишалар кінәлі. Иса - өз тамырынан үзіліп, ата-баба дәстүрін мүлдемге үмытқан жаңа қоғамнын мәнгүрті. Бүл түста алғанда Иса бейнесі Шынғыс Айтыматовтын “Боранды бекет” туындысындағы Найман ананы өлтірген өз күрсағынан жаралған мәңгүрт те мәкі баласымен тағдырлас әрі рухсыз жандар.

Барлык қасіреттің әңгімедегі тамыры, түп иесі дүние үшін сайтанмен жолдас болып, керек десе оған жанын сатуға дайын түртын Қадиша бейнесі бар кырынан ашылған типтік бейне. Әсіресе, күйеуін билеп - төстеп алған Қадиша үшін Исаны өкпеге теуіп, аяққа баскандай өктем мінез көрсеткендігі шын жүрексіз, тас мейір екендігін айғактайды.

Өз балалары бола түра ана мейірін түсінбейтіндей қатігездік пен топастык сезім танытудын себебі де сол коғамнын казак халкын үлттык бояуынан мүлдемге алшактатып, дүние десе жақынын күрбан етуге әзір түратын топастығында, дүниеқоныздығында.

Жетімдік такырыбы прозада, поэзияда болмасын үнемі көтеріліп, коғамның індеті, мейірімсіздігі екені үнемі танылып отырса да әлі күнге Қадиша сынды мейірімнен ада мінездер әлі күнге кездесіп отыратыны рас. Осынау жетім такырыбын бар касіретімен ашып

көрсете білген Тыныштықбек Әбдікәкімовтің “Жеке қоныр” өленін айта кету орынды іс.

Қайта -қайта маңырап қоңыр козым,

Суландыра бердің -ау көніл көзін.

Қозысы едім менде бір қонырлықтың,

Көп өксіктен көкірек сегілгесін...

Жалғыздықтүр түріңнен байкалыпшын.

Сол шындыкты косыла айталыкшы.

Жетім зарын үкпайтын жандар да бар,

Желіні жоқ мал сені қайдан үксын!

Жетімдікті солайша мал да сынар,

Жырым -жалғыз, мен -жалғыз,

Сен бе сыңар?...

Жүр, іздейік, біздерді түсінетін,

Кім біледі, біреулер бар дашығар?! [12:10]

(Әбдікәкімов Т. Ырауан. Алматы, Атамүра, 2000) Бүл өлеңде жетімдікке хайуанша тон да айбат мінезін барынша жан - жақты танытқан қоғамның мерез мінезін көрсетеді. Әсіресе күйеуін билеп алған Хадишаның катігез типтік бейнесін қоғамдык дерт есебінде көтерген жазушы ойы мен акыннын жан толғауы үндестік табуы -такырыптык бірлігінен ғана емес, сонымен бірге ізгілік концепциялары бір болғандыктан еркін жарасым тапкан.

Әңгіменін финалы әкесі мен шешесінің, әжесінін кабірін іздеп, тау - тасты аралап жүріп, күздің қара суығына үрыныған бала түн қараңғысында зәресі ұшып, шошынып казаға үшырайды. Әңгімеде мифтік мотивт те сәтті шешім тапкан. ¥зын бойлы кара кісінін артымнан ер деп онсыз да сорлы баланы артынан жүгіртіп, караңғылыкка шакыруы - нағыз археомифтік сарын.

Біздін атамыз қазақтын түсінігінде адам өлер алдында әзірейілді керді деген дүниетанымнын сыр үшығы жатса, екіншіден, караңғылыкка шақырған адам баланың көзіне көрінген ажал есебінде. Қасымнын үзынға еріп жүгіруі - өлім алдындағы бой жазу іспетті далбаса әрекет. Өлім мен өмірдің арасындағы беймақсат сандалыс.

М.Әуезов күдіретті сез өнерін биік шеберлік деңгейіне жеткізіп, қолдана білді. Және сол арқылы көркемдігі ғажайып шығармаларды жарыкқа әкелді. Солардын бірі балаларға арналған каламгердің үлы суреткерлік әрі шеберлік кырын тантатын тағы бір туындысы --1921 жылы “Қызыл Қазакстан” газетінде жарияланған “Қорғансыздың күні” әңгімесі.

“Қорғансыздын күні” әңгімесінде қазак даласын жайлаған, қазак елінін ішін аралаған зүлымдық пен қатігездік шебер сурттеліп, окушыны эстетикалық биік әсерге жетелеп, корған болар түлдыры жок шын мәнісіндегі мүсәпір жандардың өмірін әнгімеге арқау етіп алған, әрі сонысымен оқиғаны ширата түсіп, оқырманға ой лейтмотивін дәл жеткізеді.

Он екіде бір гүлі ашылмаған сорлы уыз жастың қатігездік пен касіреттін шенгеліне тусіп, нәпсі күмар жанашырлықтан мүлдемге жүрдай қара пиғылды пенделердің түзағына түсіп калған ер тағдыр иесі, бас қаһарман -Ғазиза.

Бүл әңгіме басы, окиға өрбитін орын - табиғатты суреттеуімен басталуы да - композициялық сәтті шешім.

Қыз тағдырының ызғарлығындай табиғат та катал мінез танытып, кыр көрсетуі де - оқырманды трагедиялык ой - түйімге дайындайтын платформа іспетті. Шығармадағы оқиға, қаһармандар түрмысы мен табиғат мінезі қатар өріліп, ортак бір ызғар үндестігі бар екенін танытады. Бүл дегеніміздін өзі арысы психологиялық паралелизм болса, берісі қаһарман табиғатын ашуға қызмет етіп түрған деталь есебінде.

Суреткердің басты көздеген шығармашылық нысанасы, окырман қауымға айтпак ой- сыры- бейкүнә Ғазизаның аяусыз әрі жазықсыз қорланып, өзіне ғана тән катал, кешірімсіз үкім шығарып, ажал күшағына берілуі. Жазушы шығарманын прологы іспетті бастауында табиғат суреті мен қыздың ет жакын туыстарының кабірі басындағы өмірмен қоштасу сәтіне дейінгі аралыкта кабағат дамытылып отырған.

Табиғат суретінен кейінгі кезекте Күшікпай кезеңі, батырдын емір сүрген уакыты, батылдығы мен ерлігі суреттеледі. Автордың бүл түстағы жазушылык - концептуалдык муддесі - батырдын сонғы демі тоқтағанға дейін өр мінезі мен жауға кеудесін, намысын жауға таптатпаған асыл тегін таныту болса, Ғазиза болса уыз жастығына карамастан сол асыл тектен бойына мүра кылып алған ары мен намысын ешкімге таптатпай дүниеден баз кешуді қалап алады.

Кешегі батыр баба да, бүгінгі аяулы ғана еліктің лағындай соншалықты қорғансыз қыздын да ерлік өлімдері бірдей. Екі өлімдегі үқсастық неде деген сүрак тууы әділетті. Екеуінде де жауына ез ерлігі мен мөлдірлігін таптатпай, қорлыктан өлімді артык санаған үят пен намыс кодесктерінін бірдейлігі әрі кешегі көшпенді елдің ар мәдениетін танытатын тектіліктің бірлігі. Автордын Күшікбай мен Ғазиза ажалын. салыстыра көрсетуі де осы мақсаттан туындаған.

Қаладан елге қайтып келе жаткан болыс Акан мен оның жандайшап әрі әккі де айлалы жырынды жолсерігі Қалтайға берілген мінездемелер қаншалықты кыска болса, соншалыкты нактылығымен ерекшеленеді. Ақанның түнгі жеңіл жүріске әсіре күмарлығы мен кожайынға жағына білуді өмірінің мақсаты деп таныған Қалтайдын кара ниетті, арам пиғылды адам екендігін еш қиындыксыз окиға өрбіп болмастан - ақ анғаруға болады.

Бүл турасында жас ғалым, мүхтартанушы, ф.ғ.к. Мүкажанова Раушан Мүратханкызының пікірін тілге тиек ету орынды. “Жауыздықтың қүрбаны болған пәк сезімді Ғазизаның өлімін суреттеу сәтіне дейін жазушы бірнеше түйдекті окиғаньщ басын біріктіріп сабактай отыра межеге жеткен. Яғни, табиғат суреті, Күшікбай кезенінің тарихы, жолаушылар жайы, кедей үй түрмысынын

суреттелуі, кемпірдің әнгімесі мәреге шығуға жетелер баспалдақтар тәрізді.” [13:91] ( Мүқажанова P.M. М.О.Әуезов жэне Семей. Алматы- Дарын, 2004ж)

Жүргіншілер бейіт секілді сүрықсыз, қу моладай күңіренген жүпыны үйге түсіп, түнемек болуы -оқиға желісінің бастауы болады. Бүл гүста жылпақай, әккі, сүрқия Қалтай өзінің пасық ойын алдын -ала жоспарлап алған. Екі бірдей ет жақынынан айырылған каралы үйдің ендігі түрғындары - кауқарсыз, карт кейуана, зағип ана, уыз жас Ғазизанын алдағы тағдарлары - күнгірт болса да келер қауіптен беймәлім конакжай үйтін. Үш мүсәпір жүргіншілерді қүдайы қонақтай қарсы алып барымен базар болып, әп сәтте мэре -сэре калыпқа түсуі - казақы менталит.

Шай үстінде кейуана катал да адам төзгісіз ауыр бейнетінін жайын болысқа мүн кылып шағып, ішкі зарын бір ағытуы да образдар табиғатының ашыла түсуіне кызмет етеді. “Жаны ашымастын басы ауырмас” деген қазақ мақалының кебі. Алайда, әуел бастан томырықтық пен ішкі аяр есебін бүгіп келген жүргіншілерді кемпірдін зары еш жібіте алмады. Жазушы Ақаннын безбүйрек мінезін соншалықты кысқа қайырыммен шебер аша салған. “Жалғыз - ак сол әңгіменің ішінде болып, қорлык көруші, ыза шегуші қайраты, қуаты жок сорлы кемпірдің өзі айтқандығы аз ғана жүрегінің тыныштық, сезімсіз калпын бүзғандай болып отырды.[14: 112](Әуезов М. Шығармаларының елу томдық толык жинағы. - Алматы: Ғылым, 1998,- 432 б. т-2)

Ғазизаның арын аякка таптап, езінің нәпсіқүмар хайуандығын жүзеге асырған Акан өз киянатынан боран түнде ізім - ғайым жоғалған бейкүнәні іздеуге де бармай, кемпірдің зарынан күтылғанша асық болып, таңды атырған соң беті бүлк етпестен тартып отырады. Тан атканша Ақаннын сабасына түсіп, шалыс әрекетін мойындар мезет болған еді. Бірак ауызы канға бүлғанған жәдігөй боранның суығынан ыктап, каралы үйге қайта кіреді.

Жазушы Ғазизаға зорлык жасаған Аканды окиға орнынан бірден шектетпейді. Оны кайтадан отауға енгізеді. Ақанньщ зарлы үйден түнде аттанып кетпеуі жүбатпак болған ниеттен емес, қасқырға жем боламын деген қоркаулықтан.

Ғазиза ше? Қорлық пен мазақ көрген Ғазизанын алдында бірі өмірге, бірі өлімге апарар екі айырым жол жатты. “Жастығына лайык болған үміт, қиялдың бәрі де ойын баскан қараңғылыққа батты, көңіліндегі өмір сүрсем деген оттың акырғы жалыны сөнді. Ғазизаның кеңілін бүл киял кернеген сайын, үйге кіру керексіз бола бастады” [14: 121](Әуезов М. Шығармаларының елу томдық толык жинағы. - Алматы: Ғылым, 1998,- 432 б. т-2) Қорлыкка төзбеген намысы өр Ғазиза әкесі мен бауырынын бейіті басында ол да ажал қүшты.

Әдебиет сыншысы, жазушы Түрсын Жүртбаев Мүхтар Әуезовтің осы әнгімесіндегі Акан болыстың протатипі Кәкітайүлы Біләл деп көрсетеді. Біләл Абайдын туысы бола түрса да, мен - мен такаппарлығын ағайын - жұртына, тіпті әкесі Кәкітайға да танытудан айылын жимаған. Кәкітай 1915 жылдың көктемінде кіші әйелі Бибі үйінде тесек тартып жатқанда, көңілін сүрай келіп түрып, “Кәкем калай?”- депті де, дағдысынша аттан түспей кайтып кетіпті. Есі кіресілі - шығасылы болып жаткан Кәкітай: “осы Біләл келді ме ?” - дейді екен. Біләл ісінен түңіліп отырған туыстың бірі шыдамай Кәкітайға бәрін бүкпей айтса керек. Сонда Кәкітай: - Әй, Біләл - ай, жынданып өлерсің- ау, сен жынданып өлерсің- ау,- деп кейіген екен. Сол Біләл айтқандай жынданып өліпті.

Қаһармандардын шынайы өмірден алынған болмыс пен бітім екендігін Ахмет Әуезов, Ғайса Сармурзин, Түрсын Жүртбаевтардың дәлелдеулерімен танылған тарихи шындык көркемдік фонында да өзінін полифониялык сарынын жоғалтпай, қайта шоқтығы асқактай көріне түскен. Т.Жүртбаевтың “Бесігінді түзе” атты эссе кітабында, мүхтарттануға өзіндік үлес қоскан Б.Байғалиевтің Біләлдін расында болыс болғандығын дәлелдейтін мүрағат қүжатарын тапканын айта кеткен дүрыс.

Зерттеуші Қ.Сыздыков “Қорғансыздын күні” әңгімесі жөнінде: “Осы әнгімеде тек қүрдымға кеткен қайғы - мүң ғана емес, мүнда білінер- білінбес болса да бүлкынып жатқан кайсар күш бар, карауытып түнжыраған мылкау ағыстың астында жатқан табан толкын бар сиякты.” - деп пікірін айтуы әнгіменің астардай қатпарлы мінез көрсетіп жаткан идеялық терендігін тап басып көрсетеді. [16: 22]

( Сыздыков Қ. М.Әуезов - әдебиет сыншысы. -Алматы, Ғылым: 1973.)

Зүлымдықтың қанды қүрсауының түтқыны болған, кайғы мен касіреттің ауыр жүгін аркалай алмай шорт кеткен бейкүнә да пәк бейнесін сомдауда суреткер Әуезов жазушылык шеберліктін озык үлгісін ұсынады. “Қорғансыздын күні” турасында соз қозғағанда сөз өнерінің ірге тасын қалаушылардың бірі де бірегейі болған Зейнолла Қабдоловтың төмендегі пікірін айту арқылы туындынын мазмүны мен пішініне әділ баға береміз. “Задында шын мәніндегі нағыз үлкен талант өзінін өнер өрісінде жаттығу жасап, онша үзак күйбендемейтін болса керек. Әуезовтін осынау алғашкы әнгімесінін езінде өзгеге үксамайтын өзіндік мәнер-машығы бар, кібіртіксіз көсіле жөнелген жорға каламынын ізі сайрап жатыр” [17:27] (Қабдолов 3. М.Әуезов және онын әсемдік әлемі. - Алматы: ҚазССР Білім қоғамы, 1986)

Қорыта айтқанда, “Қорғансыздын күні” әңгімесі аркылы жазушы сол заманнын қатыгез, катыгез болса да шынайы түрмыс келбетін, зарлы да мүңлы тағдырлар тоғысын кәрсетеді. Бүл әнгіме балалар әдебиеті үшін де қосылған сүбелі үлес. Ондағы фоьклорлық үлгі болып табылатын Күшікбай батыр әңгімесі де Ғазиза бейнесі де соншалыкты астасып, сабактасып бала жанын ізгілікке, мейірімділікке шакыратын көркем бейнелер.

М.Әуезовтің көркем әдебиеті, жастар тәрбиесі турасындағы ой -тұжырымдары

Кемел жазушының “ Ел боламын десең, бесігінді түзе” дсгон канатты сөзі бала тәрбиесі турасында темірказык іспетті акикаг.

“Ешбір өнерді күрғак тілек, бүйрык туғызбайды. Көрксм онердің міндеті - табиғатқа еліктеу емес, оның сырын ашу. Көркем өнер біздіц іімкі дүниемізге, жан жүйемізге эсер етіп, адамдык қалпымызды тәрбиолейді деп бала тәрбиесіндегі басты күрал көркем өнер екенін атап көрсетеді.

Мүхтар үлы үстазы Абайдын “Қашан бір бала білім - ғылымдм махаббатпен көксерлік болса, сонда ғана онын аты адам болады” деші нақыл сөзін әсте естен шығармай үнемі шығармашылық ізденістеріміц айнымас кредосы етіп отырғаны анык байқалады. Үлы суреткер Мүхіар Әуезовтің әр нақыл сөзі балаларға асыл тәрбиенін бағытын айкындам беретін өнер кыбыласы. Мәселен теріп көрсетер болсак, “Жауға жалыінкі, досыңа тарынба”, “Қыл өтпестей татулықты бір ашуға сатпайык”, "Қаіі істін болсын өнуіне үш түрлі шарт бар. Ең әуелі ниет керек, одан соп күш керек, одан соң тәртіп керек”, “Кей сездердің асыл шақпак таска шақкандай боп әсем сөйлем ішінде үшкындап, от төгіп түратып шаі ы болады”, “Кейбіреудің сөйлеген сөзі - жел ұшырып жаткан кикым- кураіГ, “Заман толқыны тарих тенізінің жағалауында көркем онердің баға жепкч меруерт - маржандарын калдырды”,”Халык пен халыкты, адам мси адамды тенестіретін нәрсе - білім”, “Күшіңе сенбе, адал ісіңе сен", ",Лр жазасы - бар жазадан ауыр жаза”, “Бөрінің артынан бөлтірік акылдм болғандыктан ермейді”, “Үлкен алдында жас карызы, ата алдында бан.і қарызы - әдеп пен сый”,”Әнге әуес, күйге күмар бала жаны сүлу, оміріс ғашык болып өседі” деген кағидадай ой мен тағылымға толы сөздері бала жанын біріншіден, ізгілікке тәрбиелесе, екіншіден, данышпан жазушыііі.іп бала тәрбиесі мен балалар әдебиетіне кояр биік талабын айкып межелейміз. Эр айткан сөзін екшеп, талғаммен айтатын жазушынын оіі пікірлері балалар әдебиетінін болашактағы өрістеу бағытын айкындауда жарык жүлдыз болатыны даусыз. Осы үлттык рухани мүра мен мачмүи диалектикасын терең түсіне білген Мүхтар Омарханүлы Әуезов бүкіп өмір бойы оны байытудын жолдарын карастырумен болды. Солардми бірі - тіл тазалығы, яғни тіл экологиясы мен аударма мәселесі.

Олай болса, казак халкы да өзінін сонау арғы дәуірлерден бермсм карай жасалып келген бай қазыналарын, мол мүрасын бүгінгі күішііі әдебиетімен, өнерімен, мәдениетімен, әсемідк әлемімен, пәлсапалык оіі кешу үрдісімен үластырғанда ғана, өзге үлттармен және үлысіармсп бірлесе отырып, жаңа заман мәдениетінде езінін колтанбасын калдмра алады.

Жалпы республикамыздын білімін, мәдениетін көтерудс, каіак әдебиетінін тарихын, казак жастарынын әр буыньіна арнап окулыктар меп оқу қүралдарын, курс бағдарламаларын жазу ісінде еліміздін мәдсппсі қайраткерлерімен бірге М. Әуезов те көп енбек сінірді. Ош.іц .’() жылдардағы макалаларының көпшілігі оку - ағарту бағытындағы такырыптарды қамтиды және бәрінің де негізгі түйіні қазіргі уакыттағы біздің халык мүктажы- оқу деген ойға саяды.

Ағартушы ғалымның сол тұстағы мақалаларының бәріне дерлік, бір -бірімен сабактасып жаткан ағарту, білім беру, мәдениет, өнер, ғылым мәселелері сөз болады. Біз оларды осынау дипломдық жұмысымызда түгел талдап жатуды максат етпейміз. Алайда, жазушынын балалар әдебиетіне косқан үлесі жете зерттелмей, әсіресе әдебиет сыншылары тарапынан бүларға тиісінше талдау жасалып, баға берісі әлі де толық қанды жүзеге асты деп батыл айта алмаймыз.

Мүхтар Әуезовтің ‘’Әдебиет хрестоматиясы”, "Жеткіншек”, ‘’Новый ауыл” оқулықтары мен “’Қазақ шаруа - жастар мектебіне арналған программа және түсінік хаттары”, сөз жок, тек Қазакстандағы педагогика саласын дамытуда ғана емес, сонымен бірге бүкіл қоғамдык және жалпы гуманитарлык ғылымдар саласының дамуына косылған қомақты үлес. Өйткені, ол кезде казак мектептері үшін оқулык жасау - мәдени де, саясида мәні бар мемлекеттік іс еді.

Қазакстан мәдениетінін, оның ішінде ғылымның жаңа ғана аяк басып, түсауын кесер - кеспес кезеңінде Мүхтар Омарханүлының әдебиеттте түңғыш рет окулыктар жазып, бағдарламалар күрастыру ісіне ат салысуы аса күптарлык та сүйсінерлік іс, казак мәдениетінін тарихындағы үлкен жетістік пен зор табыс, коғамдык ғылымдардың даму казынасына косылған комакты үлес екендігі ғалым - үстаздың көзі тірісінде -ак өз бағасын алғаны баршаға аян.

М.О.Әуезовтің жалпы ағартушылык - педагогикалык

идеяларынын ішінде жас үрпакка үлттык тәрбие беру мәселесі көрнекті орын алады. Ол үлттык тәрбиені түтас, үнемі дамуда болатын, .күрделі және кайшылықты процесс есебінде көрсетеді. Көркем шығармаларына үлкен тәрбиелік мән түрғысынан караған үлы жазушы өз шығармашылығында жеке, ерекше және жалпының, түр мен мазмүннын, мән мен күбылыстын, мүмкіндік пен шындықтың, кажеттілік пен кездейсоктыктын диалектикасын терең де кең пайдаланған. Өйткені, диалектиканың осы категорияалрының бәрі де тәрбиеге, тәрбие процесіне тікелей катысты.

М. Әуезов шығармаларында, әсіресе, диалектиканың өлшем мен қатынас категориялары көп қолданылады, олар жазушы ой - киялымен үласып, накты түрде өз шешімін табатыны белігілі. Ал бұл шьгадык категорияларынсыз жалпы ағартушылық үрдіске катысты, онын ішінде тәрбиенін асыл тегі мен қасиеттері сез болуы мүмкін емес. Ойымыз дәлелді болуы үшін ‘’Абайжолы” эпопеясының мынадай жеке тарауларына коз жүгіртсек: олар‘’Қайтканда” , *’Қат- кабатта” ,”Шытырманда”, "Бел - белеете”, ”Өрде” , ‘’Қияда”, Кек жолында”, “Өкініште”, ‘’Қақтығыста”, ‘’Шайкаста”, ” Жүтта”, " Биікте” тағысын тағылар.

Осы аталған тараулардың барлығынын бойында тұнып тұрған сатира мен юмор белгілері аркылы жаман әдеттен жас ұрпақ санасын азат ету сынды асыл касиетке жетелейді. Кітаптын әр тараулары ғасырлар тұңғиығынан , әдет - ғүрыптан, әлеуметтік тіршіліктен хабар беріп қана коймайды, сонымен катар онда ұлылар үндестігі мен жарастығы, ел санасы мен таным дүниесі, әке мен бала, үлкен мен кіші, үрпактар жалғастығы, сезім мен сенім бір -бірімен түгел ерекше жарасым тауып қиюласа үндескендей эстетикалык эсер калдырады.

Жастар үшін шығармадағы тәлімдік, тәрбиелік мәні бар аса көңіл белуге сүранып түрған нәрсе - Абай мен Қүнанбай жолы. Ақын жолы: өнер мен шындық, білім мен даму үрдісі, болашак, халық пен туған жер қамы, ел намысы мен туған дәстүр, салт - сана үшін ымырасыз күрес жолы; Қүнанбай жолы акын үлды үлылыкка , парасаттылық биігіне, білімділік бағына жетелеуді асқақ мүрат түткан Мүхтар Омарханүлынын белгілі үстаз Спандияр Көбеевке, ірі оқымысты, тіл маманы Қүдайберген Жүбановка, үлы ғалым Қаныш Сәтпаевка , өнер шеберлері Күләш Байсейітова мен Қалихан Қуанышбаевка, талантты акын Әбділда Тәжібаевка, жыр алыбы Жамбыл Жабаевқа, жалпы соғыстан кейінгі қылтиып көріне бастаған мәдениет пен өнер, ғылым мен жазушылык энер саласындағы барлык қайраткерлерге арнап жазған, айтқан сөздері де, шуақты юморлык тілге каныккан сөздері эз алдына бір төбе. Бүл еңбектерінде ол жалпы республика мәдениет кайраткерлері мен үстаздардын саяси - әлеуметтік, рухани -имандылык бейнелерінің кіршіксіз таза, үлгі түтарлык болуы керектігіне кенінен токталады.

Халықтар арасындағы достық пен бірлік жаршысы болған Мүхтар Әуезов - кейінгі үрпактарға тәрбиелік мәні бар адамды сыйлау, белгілі түлғаларды, үлыларды ардақтауды мирасқа қалдырған үлы үстаз - жазушы. Ол осы ниетпен Шота Руставели мен А.С.Пушкин, М.Горкиймен А. Чехов туралы терен ойлы макалалар жазып, олардын үлгілі түстарын корсете білді.

Достык туралы жастарға Ш.Уалиханов пен Ф.М.Достоевскийді үлгі етпесе, халыктың үні ғасырлар үні есебінде Т.Г.Шевченко мен жамбыл туралы мәніне жеткізе отырып, терен ой тастады. Осылардын бәрін жазушы ермек үшін емес, кейінгі жастарға үлгі үшін жазғаны ақиқат. Үлағатты үстаздың жеке басының өзі бір үрпақты тәрбиелегенінен кейін О.Сүлейменов, Ә. Әлімжанов, Ш.айтматов және баскалалар туралы талай жазды да.

М.Әуезов халыктар достығын, үлтаралық катынастарды түрақтандыру үшін, негізг казак халкының мақсат - мүдесін корғауға, онымен есептесуге, мүдделерін үштастыруға шақырады. Осы жағдайды жастарға ескерте отырып, ол былай жазады: “Көп үлттылық, көп тілде сойлеу тарихи факты болып отырғанда біздін орыс тілді студенттер мен студенткалар өздері күнделікті катынас жасайтын үлттың тілін, оның мәдениетін білулері керек” , - дейді.

Бүл айтылғандар - М.Әуезов тағылымы мен өнегесінің бір қыры ғана екендігі акиқат. Өз халкын шын жүрегімен сүйе охырып, бүкіл адамзат мүдесін көздеу, адамзат болашағы жолында күресе отырып, өз халкының барша шығармашылык куатын мейлінше жарқыратып ашуға үш салу, өтпеліге емес,, ертеңгіге де, тіпті мәңгілікке кызыметке үмтылған мүраты биік жан.

Бүл тағылым бізді өз дәуіріміздін ерелі әлеуметтік - рухани ізденістерінің соңында калмай, аршындап басында жүруге, өз талантын да халыктын кайсар мақсаттарына жүмылдыруға шақырады. Қазіргі өтпелі кезенде үлттык мәдениет пен рухани үраны халкымыздың кажетіне жаратып, XXI ғасырға карай кадам баскан салауатты қазак халкының өркениет шынына жетеріне күмән жок. Сондыктан әуезовтанудың теориялык және методологиялық мәселелерін тереңірек зерттеу - бүкіл түрік әлемінін келелі міндеті.

Мүхтар Әуезовтін суреткерлік шеберлігі жайындағы сөз бүгінге дейін де, әсіресе, онын елеулі шығармасы ‘’Абай жолы” эпопеясы турасында болашакта айтыла берері де созсіз. ”Абай жолы” эпопеясы Абайдың казакка, ал казак үлтын бүкіл әлемге танытты деп айтсақ, артық емес. Романға Мүхатр Омарханүлынын зор шығармашылык дайындықпен келгендігі айтылып та, жазылып та жүр.

Қатардағы оқырман емес ‘’талғампаз талант иесі” Ғабит Мүсіерповтін өзі де осынау керемет шығарманы неше мәрте кайталай окыса да, әрдайым жана бір көркемдік, бұрын окығанда қырағы көздін өзіне де шалынбай калған терендік табатынын естелік етеді. ”Абай романы туралы” деген баска зерттеушілерге әдеби' шығарманы эстетикалық талдаудын үлгісі болған күнды макаласында эпопеяны жүрт талкысына салудын екі кезені: бірі жаңа шыккан кезі, екіншісі жүрт бойына сіңіп, әбден бағасын алып болғаннан соң шығарманың барлық жақсы қасиеттерін теренірек ашу тілегін атап көрсетеді. [Мүхтар Әуезов тағылымы Алматы 1987 5- бет]

М. Әуезовтін бүл ғаламат шығармасындағы көркем бейне, тип пен характер, олардын сомдалу, жасалу ерекшеліктері турасында әділ де асыл бағасын берген Ғ. Мүсіреповтін бүл макаласын ерекше деп танимыз.”Абай романында алынған адамдардың бейнесіне келсек, мүнда аты аталған адамнын өзін оқшаулап түратын ерекшелігі берілмей калған біреуі жок. Сүйіндік - жалтак, Байдалы - табанды, қарыс адам, Бөжей сыр бермес, Қаратай женген топтың касында...”,- деп әр образдың даралык келбетін тізбектеп жіктеген. Расында, Мүсірепов мыктап көрсеткендей, эпопеядағы неше жүздеген кейіпкерлер мен тұлғалардын кайсысы болмасын нағыз дараланған бейнелер.

Ел билігін колына алған аткамінерлердің түлғасы жоғарыда аталғандай, даралаынп көрсетілсе, кітаптағы жүзге тарта әйелдер бейнесі бір - біріне үксамайтын оқшаулығымен окырманын баурайды. Мәселен,

~п

сөзіміз дәйекті болу үшін дерек келтірсек: Тоғжан - сүлу, Әйгерім - нәзік, сырлы, үян, Ділдә - хік мінез, кеуделі, дөрекі, Салтанат - акылды, парасатты, талғампаз, Қуандык болса, ерке әрі ашык мінезді, өзін еркін ұстайтын жан, Зере болса, ел бірлігін ойлаған ел анасы, Үлжан - мейіріммен баулайтын қайырымды, Айғыз - менмен, күндестігі зор әйел.

Романдағы азаматтарға тоқталар болсақ, ол өз алдына бір әнгіме. Базаралы басынан сөз асырмайтын намысшыл өр тілектін иесі болса, Балағаз бен Абылғазы туған інісіне үқсамайхын өзгеше бітімі бар албырт та отты жастар.

Ендеше, Мүхтар Әуезовтін үлкенді - кішілі, кесек те үсақ көркем бейнелері суреткердін шеберлік ой елегінен әбден екшеліп, қырланып кемелдікке жеткен бейнелер деп айтуға толық негіздер бар.

Кейіпкерлерді сомдаудын озык үлгілерін көрсеткен көркем туындыларында Әуезовтін суреткерлік шабыты кемел шығармаларында шырқау биікке жеткен. "Абай жолы” турасында сөз қозғалса, романдағы негізгі кейіпкерлер - Абай, Қүнанбай, тіпті Базаралы, Дәркембай, Үлжан мен Зере, Тәкежан мен Оразбай сынды басты бейнелер жан - жакты талданып, калған бейнелер аталған алыптардың тасасында көрсетілетін жері де бар.

Туындынын негізгі бөлігі басты қаһармандардың негізгі әркеттері шенберінде алынғандыктан, образдын көркемдігіне зор артыкшылык болып көрініс тапқан, Дегенмен де, коркем

шығармадағы үлкенді - кішілі, басты және косалкы бейнелердін озіндік орны мен маңызы айқын.

Роман әсем сәулет нысаны болып алынса, сол нысаннын негізгі тіні, алтын уығьі шебер сомдалған көркем бейнелерден түратыны сөзсіз. Жымын, киюын тауып қиюласып жатқан комнозициялық қүрылым жүйесі мен сюжеттік желісінде артык кейіпкер мүлдемге кездеспейді.

Романдағы әрбір сомдалған бейненің өзіндік бітімі мен болмыс ерекшелігіне карай әр алуан керкемдік әдіс -тәсілдермен шебер суреттелгені әрі сол арқылы күлай сүйіп оқыған окырман санасына бір деммен оқылып, жатталып қалатыны жазушынын капысыз шеберлігін байқатады.

Эпопеядағы бас каһарман Абай інісі тентек те соткар бала Оспанды алсаныз, юморлык образдың сәтті шыққан үлгісіне тап боласыз. Кездескен жерден соткарлығы өзінің балалық ерке -бүла бітіміне ерекше жарасым берген Оспан Абайды балаша илеп, ересек танытып отырған балаң Абайды әп- сәтте үмар - жүмар калыпта билеп, катал да суык калыпта отырған Қүнанбай отырысын ойран - асырын шығарып , астан -кестен еткен бүзақылығы оқырман жүзіне еріксіз күлкі үйіріп, есінде ерекше тәтті қылығымен жағымды эсер қалдыратыны анык. "Сэйткенше, сырттан Оспан кіріп келді. Кішкене інісі ... Ол сәлем беруді үмыткан жок. Бірак әкесі мен өзге ешкімге қарамастан келе Абайды күшақтай алды. Екеуінің арасы бес - алты жас... Ол, "қайда ' жұрдің?” деп акырын сұраған Абайға жүресінен отырып, ағасыньщ мойнынан құпіақтап, өзіне карай тартты да, құлағына бір нәрсе сыбыр етті. Бұнысы бір қатты нашар боқтық сөз еді. Шеткі үйде өзінің ағасы Тәкежаннан үйреніп келіпті. Сағынған ағасымен ен алғаш тіл катканынын өзі осы. Абай сескеніп, қүлағын тартып қап:

• 
  Ой, не дейсің?- дей беріп еді, Оспан атып түрып мүны бас салып қүшақтап:
  
• 
  Айтпа, айтпа деймін анаған! - деп әкесі жакты нүскап, Абайдын аузын аштырмай, шалқалатып жыға берді. Абай бір жағынан еріксіз күліп, екіншіден қысылып, бойын жиып алайындеп еді, денесі кесек, колы қайратты Оспан түрегеліп алып, шалқалата жығып салды.
  

Нағыз юморлык образ деп айтуға еш талассыз сүранып түрғаны ақикат. Оқырман келесі кезекте Оспанмен болатын кездесуді асыға тосып, осындай юморлык тосын да шетін жайлардың куәсі болуға қүштарланады.

Әрбір әрекет үстінде Оспаннын мінезі толығынан

сәулеленіп, юморлык шеңберге сыятын мінез қүблысы мен әрекеті шығарманын юморлық табиғатына үздіксіз кызмет етеді. Тек балалык шағында ғана емес, сонымен бірге бозбала, ел ағасы болған түста да осы мінезі үлғайып, шынайы юмордың иесі болатын кейіпкерге айналған.

Романдағы күлкі желісінің нак басынан табылатын Оспан бірде Жиреншенің сүлу тазысына бүкіл ауыл иттерін айтактап азан - казан кылғаны тыныш калыпта емес, алыс - жүлқын қозғалыс үстінде танылатын бейнесі окиға даму шегіне көтерілген сайын кырлана түседі. Бүндағы деталь да юморлык күлкі тудырады. Мәселен , Оспанның күйтүрқы мінезі ауылдың ман төбеттеріне танымал болғаны сонша, басында айтакка ілесіп біраз әуре болып шабалана үрсе , сонынан тентек Оспанның тағы бір оспадар мінезі екенін біліп шәу етіп аяқтап, мезі болған мінез танытуы детальдің көркем үлгісінін шарықтау белгіеі іспетті.

Тіпті детальдің өзі де юмордың үстемелене көркейе түсуіне ықпалды жағдай жасап, сәтті қолданыс тапқан. Образдын даралығы осынау үтымды детальмен токтау таппай, керісінше жаркырай, үдету үстінде болады.

Енді бірде тентек Оспан тетелес інісі Смағүлдын күлжасын тартып алып, өзін кымызға толы шелекке кақалтып жаткан бүзақы әрекетінің үстінен түсеміз. Бүл дегеніміз Оспанның үсақ қылықтарын, болымсыз мінез - әрекетін ежіктеу ме? Жок. Сюжеттің оралымдылығы мен кызықтылығына ғана жазушы салмақ салып түрған жок . Сонымен қатар, юморлық образдын барлык әрекетін юморлық желіде таныту үрдісі байқалады. Оспан тіпті жаманат шақыратын қаралы әрекеттің өзінен балалык жайдары, ойнақы мінез тауып, қайғы үстіндегі ауыл ішіне ” ой бауырымдап” Қодарды жоқтап келуінің өзі ауыр ойға батқан оқырманды еріксіз күлдіреді. "Қаралы ауыл ішінен тынып отырғанда үйге ”ой бауырымдап” Қодарды жоқтап келетінде осы жынды Оспан.

Жазушы шеберлігі дегеніміздің өзі , бір сәтте қалың қайғыға батырып, ендігі бір кезекте бір деммен күлкіге бөлейтін сөз куатын менгерген кемелдікке жеткендігін танытады. Ал Оспан бейнесі осы бір жерде сол шеберлік талантынын кырын ашатын субъекті ретінде алынған.

Жазушы Оспанның осындай тентектігімен сүйкімді болған кылктарын нәзік юморға сүйей отырып, оқырманға барынша етене жакын кейіпкерін эр кырынан сомдай отырып, бір ғана мінезге ерекше шығармашылык екпін қояды.

Оқырман көркем шығарманы оқу үстінде бүгінгі тентек баланың ертеңгі бірбеткей, кайсар, айтканынан кайтпайтын ер мінезді азамат болып өсетінін алдын ала біліп, әр ісіне тәнті болып отырады. Осындай эстетикалық әсердін жетегіне шақыратын құдірет қуаты юмор екендігі сөзсіз.

Оспаннын мінезін юморлық өрнекпен оқырманға жеткізу аркылы тура мінездеу тәсіліне сүйеніп кана қоймай, белсенді әрекет үстінде ашкан. Юморлық образды сомдаудағы киындык та сол кейіпкерді әрекет үстінде бар қылығымен, мінезімен актара жайып салу болып табылады. Бүл қиындыкты кемеңгер жазушы сәтті шешкен.

Қимыл - әрекет арқылы образ сомдаудын озық үлгілерін бергені сезсіз. Романда эпизодттық, бір сәттік көріністерде ғана бой көрсете кылан беретін, сөйте отырса да оқырман жадында өзінін қайталанбас бітімімен сақталып калатын Қаска тілмәш бейнесі нағыз сатиралык образдын озык үлгісі. Оны жазушы өз шығармасында былайша суреттеген. ”Қ^аскд тілмәш Қүнанбай мен Майырға кезек жалтактайды. Жүгінген бойында күнысып, қозғалақтай берді. Бір жағынан, орысша тілі жеткілікті болмаса, екінші жағынан, екі үлыктың біріне - бірі айтатын ашу сөзді түп - тура жеткізуден әсіресе тайғақтайды. Әлі бегеліп отыр... Кейде жер шүқып қап, кейде кымындап, козғақ кағады. Қүнанбай бүнын бөгелгеніне ыза боп:

-Ей, тілмәш, осы саған ”әке” дейін, жарықтығым, тек дегенімді түгел жеткізші! Ін ауызында отырған ақкөт торғай сияқты кылп - кылп еткенінді койшы осы! - деді” [ М.Әуезов, Абай жолы. 81-бет] Тілмәштің бар болмыс - бітімін оның кимыл -әрекеті аркылы жайып салуы жазушынын әдемі -детальді дәл тауып, қапысыз қолдануының айғағы. Қасқа тілмәштін барлык қимылын, бір орында тұра алмайтын секек қаққан кәдімгі аккет торғайдан табу жазушынын шеберлік дәлдігін асқақтатып, керемет накышымен танытады.

”Абай жолы” эпопеясы сөз болғанда Құнанбай бейнесін ауызға алмай айналып өту мүмкін де емес. Өмірдегі Құнанбайды да, өнердегі Құнанбайды да ақтап алып жаткан бүгінгі танда эпопеядағы Қүнанбай бейнесін кайтадан жіті карап, романның әр жолына терең үңілуді қажет етеді. Өйткені, күрделі де қатпары мол эпикалык бейнені сомдауда суреткер көп киындық көргені анық байқалады. Сондықтан да, Қүнанбайдың кемелдігін, адамгершілік парасатын, ешкімге үқсамайтын тек бір ғана өзіне тән кәрлі де сүсты, сонымен катар байсалдылыктың белгісі болатын жақсы қасиеттерін, Қүнанбай әрекетін жіті зерделей романның астарынан жауабын іздеген орынды іс.

Образ жасаудын тәсілдерін санамалап тізсек, мінездеу, портретін беру, кейіпкер сөзі, қимыл - әрекеті, ішкі жан сезімінің толқынысы десек, осынау аталған тәсілдердін баршасы Қүнанбай бейнесін ашуда бір ымыраға тоқайласып, аса бір талғампаздық сынынан өтіп, үйлесімділік жүйесіне жинақталған.

Адам образын жасаудың өзекті дәстүрінін бірі — мінездеу екені ақиқат. Эпопеяда әркез қатігез де катыбас, катал, айтканынан қайтпас үкім иесі Қүнанбайға берілген тура және жанама мінездеу тәсілдері алма - кезек еріліп, образ табиғатынын бар сырын жайып салуға мейлінше шебер пайдаланылған. “’Қүнанбай - өз басы бір шешеден жалғыз, бәйбішенін жалғызы.Қара шанырақ иесі. Қалын дәулет пен әмір, билік иесі. Жасқа да көп туысынан өзі үлкен. Сол себепті, үлкен әкесі Ырғызбайдан тараған мына жиырма ауылдың мынадай топтарынын ішінен бірде - бір жан әлі күнге Қүнанбайдың алдынан көлденең шығып көрген емес,”- деп [ М. Әуезов. Абай жолы. 49- бет.] келетін тура мінездеу.

Осы тарауды түжыра айтканда, Мүхтар Әуезовтің бала тәрбиесіне, балалар әдебиетіне қояр өлшем биігі қашанда жас толқын әдебиетінін әлемдік көркем ой дәрежесінде толысып өсуіне ықпалды концепциялар жүйесі болып табылады. Балалар жаттап өсетін Мүқанның канатты сөздері өмірдің өзіндей шынайы да көркем. Бала жанына өнер куатын дарытатын әрі ізгілік әлеміне шақыратын ой - түжырымдары казіргі казак балалар әдбиетінің асыл казынасы екендігі шүбәсіз.

Қорытынды

Мұхтар Әуезовтің қазақ әдебиетіне қоскан туындылары өзінін көркемдік табиғатымен қорғансыз болса да, кейіпкерлерінің типтік әрі әбден дараланған келбетімен ерекшеленеді. Абайдын құнын жоймас асыл казыналарынмен бала жасынан сусындап, өскен жазушынын өскен ортасы, туған жері жазушынын кесек әрі қайталанбас тұлға болып өсуіне қызмет етеді.

Мұхтар Әуезов 1930 жылдардағы казак балалар әдебиетінің жанрлық жағынан толысып, мазмұн жағынан баюына әрі тақырыптык аукымынын кеңеюіне өлшеусіз ықпал жасады. Бүгінде ұлы суреткердің қазақ балалар әдебиехіндегі алар орны, балаларға арнап жазылған шығармаларынын болмысы мен бітімін ұлттық дүниетаным түрғысынан зерделеу казіргі балалар әдебиеті тарихының кезек күттірмес басты міндеті.

¥лы жазушынын балаларға арналып жазылған мүралары әр жерде әркелкі зерттеліп жатса да, үлттық дүниетаным түрғысынан жүйелі де тиянакты қалыпка толықтай түсті деп айта алмаймыз. Шеген Ахметовтің “Қазак совет балалар әдебиеті” оқулығында таразыланған. Алайда кеңестік тоталитаристік жүйедегі теологиянын шаблонында қалған таптык түрғыда Әуезов шығармаларын екшелеген әрі мазмүндык сипатын окиға желісін баяндаудан әрі аса алмаған.

Бүгінде Мүхтар Әуезовтін казақ әдебиетінін дамуына косқан үлесін үлттық менталит түрғысынан саралаған күнды зерттеулер де жоқ емес. Осы орайда еліміздің белгілі ғалымдары, жазушылары Ғ.Мүсірепов, Қ, Қ. Мүкаметханов, М. Мырзахметов Р.Нүрғалиев, Қ.Ергөбек, Т.Жүртбаев, т.б мүхтартанушы зерттеушілердін еңбегін ерекше атап отуге болады.

М.Әуезов ең бірінші - халыктын асыл казынасы, казак фольклорындағы балалар тәрбиесіне лайык мүраларды зерделеп, ғылыми түрғыда сараптаған “Әдебиет тарихы” сынды енбектерін атай кеткен орынды. Онда казак ертегілерін такырыптық түр бойынша талдап, мақал - мәтел, жүмбак - жанылтпаш, батырлар жыры, түрмыс - салт жырларынын бала тәрбиесіндегі алар орнын барынша жүйелі саралаған.

Мүхтар Әуезовтін балалар әдебиетіндегі әңгімелері корғансыздар тағдырын ашуға арналған. “Көксерек”, “Қорғансыздын күні”, “Жетім” әңгімелері мүңлы обрадар табиғатымен жаркырап көрінеді. “Коксерек” әңгімесінін балалар әдебиетіндегі озіндік орнын анықтағанда онын көшпелі елдің отаршы жүртка көрсеткен жан себіл каукарсыз әрекеті. Бүл әнгіменін ерекшелігі де археомифтік, тотемдік үғымдармен тығыз байланыста болатынын айта кеткен жөн. Әнгіменін тақырыптық мазмүнын саралағанда оны Р. Кипллинг, Д. Лондон, А. Фолькнер, Ш. Айтыматов сынды түлғалардың түз тағысы, адам мен табиғат арасындағы жарасымдылықтын бүзылуы сынды мәселелерді көтеретін балаларға арналған шығармалармен сабақтастыра қарау, туындынын жаңа қырларынын ашылуына үлкен көмек етеді.

Мұхтар Әуезовтің балаларға арналған және бір көркем туындысы “Жетім”, “Қорғансыздың күні” әңгімелері. Бүл әңгімелер символистік ағым үлгісімен жасылса да, адамның рухани ізгілігін биік қойған кесек түлғалар жасауымен ерекшеленеді. “Жетім” әңгімесін Сәбит Дөнентаевтің “Көркемтай” әнгімесімен сабақтастыру, олардың жазылу тарихын бір арнада қарастыру казақ балалар әдебиеті үшін шын мәніндегі үлкен қазына болмақ.

“Қорғансыздын күні” әнгімесінін тақырыптық мазмұнын ондағы кейіпкерлердің протатипін, тарихи шындыкты карастыру аркылы әңгіменің ішкі өсу динамикасын, лейтмотивтік сарынын дәл түймекпіз. Ғазизаның аянышты тағдыры мен ізгі жан дүниесінің тазалығы окушынын шығармаға деген сүйіспеншілігін туғызады. Әуезов образдарынын озбыр, қатігез қоғам алдындағы корғансыздығымен мәңгілік тақырып болып, балалар әдебиетіне өшпес мұра болып калған.

Мүхтар Әуезовтің казак үлтын айдай әлемге танытып, жазушылык шеберлігінін шыңы болған шығармасы - “Абай жолы” эпопеясы. Мүхтар Әуезов ағынға қарсы жүре, елінін рухани байлығы, тіршілік - түрмысы айрықша суреттелген үлы романды дүниеге әкелді.[35] (Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі казак әдебиеті, дәуірлеу мен жаңаша пайымдау\\ Егемен Қазақстан, 1999 № 148 - 149, 16 шілде.]

Мүхтар Әуезовтің балалар әдебиеті үшін, бала тәрбиесі үшін ерекше маңызы бар дүниесі - жазушынын өмірбаяны, тар жол тайғак кешкен ғүмыр жолы. Осы бітіру жүмысымызда жазушы өмірінің әлі күнге зерттеуді қажет ететін бүлдыр түстарын зерделедік.

¥лы суреткердің балалар шығармашылығына қосқан үлесі, суреткерлік шеберлігі, азамттық бітімі турасында бүгінге дейін көптеген зерттеулер жарық көруде. Бүл копарылыс шындығында қүптарлык іс.

Мүхтар Әуезовтің балаларға арнаған шығармаларын әр дәуір өзінше түсініп, өзінше пікір - ой айтса да, соншалыкты алдыңғы айтылған оймен қайталанбайтын түңғиықтығымен өлшенбек. Үлылыктың өзі - әр буыннын таным дүниесін кажет ететін касиет.