Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік

26 
 
«Жаңартылған  білім  беру  мазмұнының»  ерекшелігі  қандай?»  деген  сұраққа  осы 
бағдарламамен  жұмыстанған  1  жыл  ішінде  түйгенімді  және  байқаған,  көзімді  жеткізген 
ерекшеліктердің  бірі  сабақ  барысында  төрт  дағдының  қолданылуы,  соның  ішінде  тыңдалым, 
айтылым дағдыларының ерекшеліктері туралы айтқым келеді.  
Жаңа  бағдарламаның  артықшылығы  –  білім  мазмұнының  жаңаруымен  қатар,  критериалды 
бағалау  жүйесін  енгізу  және  оқытудың  әдіс-тәсілдері  мен  әртүрлі  құралдарын  қолданудың 
тиімділігін арттыруды талап етеді. Негізінен жаңартылған білім жүйесі құзыреттілікке және сапаға 
бағытталған бағдарлама. Жаңартылған білім берудің маңыздылығы – оқушы тұлғасының үйлесімді 
қолайлы  білім  беру  ортасын  құра  отырып  сын  тұрғысынан  ойлау,  зерттеу  жұмыстарын  жүргізу, 
тәжірибе  жасау,  АКТ-ны  қолдану,  коммуникативті  қарым-қатынасқа  түсу,  жеке,  жұппен,  топта 
жұмыс жасай білу. Оны тиімді жүзеге асыру үшін қажетті тиімді оқыту әдіс-тәсілдерді қолданамыз. 
Жаңартылған  білім  беру  бағдарламасының  ерекшелігі  спиральді  қағидатпен  берілуі.  Қазақ  тілі 
сабақтарында  еркін  қарым-қатынас  жасауға,  сыни  тұрғыдан  өз  көзқарасын  білдіруге, өз  ойын 
жеткізіп,  шешім  қабылдауға  дағдыландырса,  оқушы    берілген  кез-келген  ақпараттарды  тиімді 
қолдана отырып, өзіне қажетті мәліметті ала алады.  
Қазіргі кезде табысты болу үшін оқушыларға білім қандай қажет болса, дағды да сондай қажет. Бұл 
оқушылардың ақпаратты есте сақтап, алған білімдерін ұғынуын,  түсінуін және әр  түрлі салада қолдана 
білуіне мүмкіндік жасайды. Барлық оқушылар өздері өмір сүретін әлемде жұмыс істеуге дайын болуы өте 
маңызды.  Олар  күн  сайын  ғаламтордан,  түрлі  технологиялар  арқылы  орасан  зор  ақпаратпен 
танысатындықтан,  тыңдалым,  айтылым,  оқылым,  жазылым  мүмкіндіктері  оқушыларды  барған  сайын 
артып келе жатқан жаһандану жағдайындағы қоғамда қарым-қатынас жасауға дайындайды. Бұл дағдылар 
олардың  жаңа  білімді  меңгеруіне,  алған  білімін  әрі  қарай  дамытуына  мүмкіндік  береді.  Қоғамның 
толыққанды мүшесі болу үшін барлық тілдік дағдылардың маңызы зор.  
Адам күнделікті өмірде бір-бірімен қарым-қатынаста жазу, оқу әрекетінен гөрі тыңдау, айту 
әрекеттерін көбірек қолданады. Ал алдымызда отырған әрбір шәкірт қоғамның бір мүшесі. Олардың 
қоғамға  тез  бейімделуі  үшін,  өз  көзқарастарын  ашық  айтып,  пікірін  білуі  үшін,  бір-бірін  дұрыс 
тыңдай білуі, тыңдалған ақпаратты қолдана білуі үшін тілдік төрт дағдының да орны ерекше. 
Осылардың  ішінде  басқа  дағдыларды  қалыптастырудың  негізгі  алғы    шарты  –
 тыңдалым әрекеті  болып  табылады.  Өйткені  күнделікті  өмірде  оқушы  көптеген  ақпаратты  сағат 
сайын  естіп,  көріп  тыңдайды.  Бірақ  кез  келген  ақпаратты  тыңдау  арқылы  түсіну  сөйлеу  әрекетін 
қалыптастырады.  Егер  оқушы  өзіне  керек  мәліметті  тыңдау  арқылы  тауып  үйренсе,  ол  басқа  үш 
дағдыны (айтылым, жазылым, оқылым), яғни айтылып жатқан мәліметті түсінеді, өз пікірін білдіре 
алады  және  басқалармен  қарым-қатынас  жасай  алады,тақырыпқа  қатысты  деректі  түсініп  оқиды, 
көтерілген мәселеге қатысты өз көзқарасын жазбаша да жеткізе алады
.
 
Тыңдау – адам баласының тілдік қарым-қатынасқа түсу кезіндегі басты құралдардың бірі. Біз 
тыңдау арқылы қоршаған орта, ондағы болып жатқан оқиғалар туралы ақпараттарды ала отырып, 
дүниетанымымызды,  тілдік  қорымызды  байыта  отырып,  қабылданған  ақпаратқа  талдау  жасап,  өз 
пікірімізді  білдіреміз.
  Бір  адам  екінші  адамның  айтқанын  түсінбесе,  ұқпаса,  онда  пікірлесу  мен 
сөйлесу жүзеге аспайды. 
Мен  қазақ  тілі  сабағында  тыңдалым  дағдысын  қалай  жүзеге  асырамын?  Сабақ  барысында 
тыңдалым  дағдысы  сабақтың  өн  бойында  жүзеге  асырылады.  Тыңдалым  дағдысын  топтық,  жұптық 
жұмыстарда, бағалауда, аудиомәтінмен, бейнежазбалармен монолог оқумен жұмыстануда жүзеге асырып 
отырамын.  Аудиомәтінмен  немесе  бейнежазбамен  жұмыстану  барысында  тыңдалым  дағдысын 
қалыптастыратын тыңдалым алды, тыңдалым  кезінде және тыңдалымнан кейінгі  тапсырмалар беріледі. 
Тыңдалым алды кезеңінде белгілі бір жағдаят туғызу немесе жекелеген сөздер, сөз тіркестері, суреттер, 
жоспар  арқылы  оқушылардың    тыңдайтын  мәтінінің  тақырыбына  болжам  жасалады.  Тыңдалым 
барысында оқушылар мәтіннің түрін анықтайды (әңгіме, жаңалық, өлең т.б), шығатын дыбыстарға көңіл 
бөледі,  мазмұны  мен  негізгі  ойын  анықтайды,  сөйлеушінің  немесе  кейіпкердің  үніне,  дауыс  ырғағына 
назар  аударады,  ішінен  қайталап  отырады,  таныс  емес  сөздерді  байқайды.  Тыңдалымнан  кейін  мәтінді 
қалай түсінгендері жөнінде талқылау тапсырмасы беріледі. 
Тыңдалым аяқталған соң «Дауыстап айтылатын ой», «Тыңдап отырған үштік», «Шахмат», «Қар 
кесегі», «Қар үйіндісі», «Жалғасын тап», «Тепе-теңдік дөңгелегі» секілді әдістермен талқыланады. Бұл 
әдістер балалардың ынтасын оятып, ой-өрісін жетілдіреді, бір-бірімен ынтымақтастықта жұмыстануға, 
бір-бірін мұқият тыңдауға және тыңдағанын ортаға салуға үйретеді.  
Кей кезде оқушылардың сыни ойлау қабілетін
   
жетілдіру  мақсатында
 
мәтіннің  басын  ғана 
тыңдатып, өз ойларымен әрі қарай жалғастыру ұсынылады. Баланың қиялы шексіз, сондықтан бұл 
кезде оқушылар мәтінді жалғастыру үшін өздері-ақ асқан қызығушылықпен қатысады. 

27 
 
Айтылым әрекетінің барлық түрлері тыңдалым дағдысымен тығыз байланыста болғандықтан, 
тапсырмалар жүйесі де тығыз байланыста болмақ. Тыңдалым мен айтылымды бір-бірінсіз елестету 
мүмкін  емес,  өйткені  ақпаратты  қабылдау  оның  айтылуына,  оқушының  айтылған  ақпаратты 
ұғынуына  байланысты.  Айтылым  әрекетінің  нәтижелі  болуы  тыңдалған  ақпараттың  есту  арқылы 
меңгеріліп, ішкі сөйлеудің дамуына байланысты. 
Айтылым дағдысында тапсырмалар тақырыпқа қатысты ойын білдіру, өз көзқарасын дәлелдеу, 
шешім шығару, қорытынды пікір жасау туралы түсінік пен біліктілік деңгейіне бағытталады.  
Айтылым  мазмұны  –  ауызша  түрде  ойды  жеткізу.  Айтылымның  негізінде  дыбыстау, 
лексикалық  және  грамматикалық  дағдылар  жатыр.  Айтылым  монолог  және  диалог  түрінде, 
талқылау, шешім шығару, пікір алысу кезінде орындалады. 
Айтылым дағдысында:    
- қандай да бір коммуникативтік міндеттерді шешу бойынша шартты коммуникативтік жаттығулар, 
оның барысында оқушылар іс-әрекеттің бір-бірімен өзара ара-қатынасын белгілеу (мақұлдау – қайт сұрау, 
сұрақ-жауап), яғни қарым-қатынас барысындағы екі жақты белсенділікті сақтайды; 
- мәтінді әңгімелеу, суреттеу дайындау, берілген тақырыпқа шағын мәтін, әңгіме құрастыру; 
- берілген тақырыпты логикалық бірізділікпен ашу; 
-  өз  сөзіне  пікір  білдіру,  дәлелдемелер  келтіруді  қоса  отырып,  өз  пайымдауының  дұрыстығын 
дәлелдеу; 
Айтылым дағдысы да тыңдалым дағдысы секілді үш кезеңнен тұрады. Сөйлер алдында әңгіме 
немесе айтылар ой қандай тақырыпта болатынын тыңдалым мәтіні, тірек сөздер, ақпараттар немесе 
сұрақтар  арқылы    табады.  Сөйлеу  барысында  қарапайым    сөз  тіркестерін  қолдана  алады, 
сөйлеушінің  айтқан  сөзін  өз  ойымен  жеткізе  алады,  өз  көзқарастарын  ашық  білдіре  алады,  ортақ 
шешімге келу  үшін  пікірлесе алады,  қарсы пікірін білдіреді,  сұрақ қояды, бір-бірін  толықтырады. 
Айтылым дағдысы сабақтың барлық кезеңдерінде жүзеге асырылады. 
Сабақ  барысында  тыңдалым,  айтылым  дағдылары  қатар  жүреді.  Сабақ  оқу  мақсатына 
негізделіп, күтілетін нәтижеге жетуді көздейді. 
7-сыныпта Ш. Қанайұлының «Зар заман» тақырыбындағы сабағымның мақсаты шығармадағы 
көркемдегіш құралдардың  қолданысын талдау болса, соған сәйкес оқу нәтижелеріне  шығарманың 
мазмұнын,  идеясын  өз  ойымен  жеткізеді,    кейбіреуі    шығармадағы  көркемдегіш  құралдардың 
қолданысын  талдай  алады  деп  алдым.    Сабақтың  басында  оқушыларға  өткен  тақырыпты 
қаншалықты меңгергенін анықтау  мақсатында     «Ашық микрафон»  әдісін  қолданамын.  Бұл әдісті 
алған себебім, «Ашық микрафонға»  шыққан оқушы өз сыныптастарының сұрағына жауап береді, 
дәлелдер  келтіреді,  өз  көзқарасын  жеткізеді.  Білмей  қалған  жағдайда  басқалары  арқылы  өзінің 
қатесін түзетіп, есіне сақтайды. Сабақтың негізгі бөліміне  ДЖИГСО әдісін қолдануды  жөн көрдім.  
Бұл кезде топ мүшелері өздеріне берілген көркемдегіш құралдарды өлең жолдарынан тауып, өзара 
талқылайды, топтармен алмаса отырып түсіндіреді, дәлелдейді. Менің ойымша, сабақ ортасына бұл 
әдістің тиімділігі сабаққа оқушылар тыс қалмай түгел қатысады. Ал бағалауда «Диктафон»  әдісін 
қолданамын.    Оқушылар  өз  дәлелдемелерін  тыңдау  арқылы  өз  жетістіктері  мен  кемшіліктеріне 
назар  аударады,  шынайы  бағалауға  үйренеді.  Сабақта  әрі  айтылым,  әрі  тыңдалым  дағдылары 
қалыптасты [2] 

жүктеу/скачать 8,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: