Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі семей қаласының ШӘКӘрім атындағЫ

«Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінің оқу-әдістемелік материалдары

Семей

2015

Алғы сөз

1 ӘЗІРЛЕНДІ

Ахметжанова А.Е., в.ғ. магистрі, Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университетінің «Ветеринариялық медицина» кафедрасының оқытушысы

2 ТАЛҚЫЛАНДЫ

«28» 08 2015 жыл, № 1 хаттама.

2.2Аграрлық факультетінің оқу-әдістемелік бюросының отырысында

Төрайымы Г.Джаманова

3 БЕКІТІЛДІ

Университеттің оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында шығаруға мақұлданған және ұсынылған.

« 11 » 09 2015 жыл, № 1 хаттама

ОӘК төрайымы, ОӘЖ проректоры Г. Искакова

4 АЛҒАШҚЫ ЕНГІЗІЛУІ

Мазмұны

1.ГЛОССАРИЙ

2.ДӘРІСТЕР

3. ПРАКТИКАЛЫҚ (СЕМИНАР) САБАҚТАР

4. БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ

1.ГЛОССАРИЙ
Түбірлі терминоэлементтер:

Грек ТЭ Терминоэлементтің мағынасы

acr(o)-

2. биік, жоғарғы (акрофобия)

angi(o)- Тамыр (ангионевроз)

arthr(o)- Буын (артропатия)

cephal(o)- Бас (цеф(ал)алгия)

enter(o)- Ішек, ашы ішек (энтеропатия)

haem(at)- Қан (гематурия)

hydr(o)- су, сұйық (гидрорея)

leuc(o)-

1. ақ;

lip(o)- май, липидтер (липемия)

mast(o)- Сүт безі (мастодиния)

nephr(o)- Бүйрек (нефропатия)

nyct(o)- Түн, түнгі, қараңғы (никталгия)

odont(o)- Тіске қатысты (одонталгия)

oste(o)- Сүйек (остеопатия)

proct(o)- Тік ішек (прокторрагия)

py(o)- Ірің (пиорея)

rhin(o)- Мұрын (ринорея)

spondyl(o)- Омыртқа (спондилопатия)

sial(o)- Слекей (сиалорея)

ur(o)- Зəр, зəрге қатысты, зəр шығару системасына (уремия)

Соңғы терминоэлементтер

Грек ТЭ Терминоэлементтердің мағынасы

-aemia 1. қанда бөгде заттың болуы (бактериемия);

2. қанға қатысты (анемия)

-algia ауруды сезіну (кардиалгия), (гипалгия)

-emĕsis Құсу (гиперемезис_______)

-odynia Ауру, ауруды сезіну (сакродиния)

-pathia 1. аурудың жалпы аталуы (психопатия);

2. сезімталдық (гиперпатия)

3. сезім (апатия)

-rrhagia Қандай да бір ағзадан қан ағу (энтероррагия)

-rrhoea Ағу, өту (оторея)

-uria 1. зəрде бөгде заттың болуы (гематурия);

2. зəр түзілу (анурия)

Префикстер

Грек ТЭ Терминоэлементтердің мағынасы

a- (an-) Кем, жоқ болуы (орыстың «не-», «без-» приставкаларына тең;)

an- дауыстылардың алдында қолданылады

hyper- Көп мөлшерде, жоғары, қалыпты жағдайдан тыс

hypo- Аз, төмен, қалыпты жағдайдан төмен

Аффиксация – сөз түбіріне жұрнақтар мен приставкаларды жалғау

арқылы сөз шығару: аb-duc-tio – алыстату.

1. Сөз түбіріне жалғанатын –ul, -cul, -ol жұрнақтары (f) тегінде,

кішірейтетін мағынадағы I септеудің зат есімдерін құрайды: radic-ul-a, a ae, f

– тамыршық (от radix, icis,f – тамыр).

2. -ul, -cul, -ol жұрнақтары (m) жəне (n) тегінде тұрған зат есімдерге

жалғанып, кішірейтетін мағынадағы II септеудің зат есімдерін құрайды. (m)

тегінде тұрған зат есімдер атау септігінде -us -қа, (n) тегіндегі зат есімдер –

um-ға аяқталады: ram-ul-us,i,m - сабақша (от ram-us,i,m – сабақ), tuber-culum,

i, n – төмпешік (от tuber, eris, n – дөңес). Анатомиялық терминологияда -

3. -tor, -sor жұрнақтары супин түбіріне жалғанып, əрекеттегі зат немесе жақты білдіретін зат есімді құрайды: reseptor, oris, m – қабылдағыш (reseptum);

flexor, oris, m – бүккіш (flex-um); extensor, oris, m - жазғыш ( extensum).

Анатомия терминологиясындағы сын есімдердің негізгі суффикстері

Грек суффикстері

Грек суффикстері (жұрнақтары) латын зат есімдері мен сын есімдерінің 1-3 жіктелуімен аяқталатын сөздермен бірігеді. -īd- жұрнағы жануарлардың тұқымдастығын (Ranīdae - бақалар, Ciconīdae - тырналар), ботаникалық класстарды (Pteropsīdae - папоротник тəрізді, Pinopsīdae - қылқанды) жазуда қолданылған.

Гректің eidos (түр, ұқсас) жұрнағынан пайда болған -īd- жұрнағы орыс тіліндегі зат есімдердің -оид жұрнағына сəйкес келеді: гаплоид -

haploīdum, i n; нуклеоид - nucleoīdum, i n.

Латын нұсқасында екпін -īd- жұрнағына түсетінін ұмытпаған жөн. Бұл топқа грек жұрнағындағы id-ке аяқталатын, ал орыс тілінде -ид-ке аяқталатын зат есімдер де келіп қосылады:

гликозид - glycosīdum, i n; хроматид - chromatīdum, i n.

Мағынасы Латын Грек Мысалдар бір нəрсенің ішінде

intra- en-,

endo-,

e - торшаішінде

encephălon, i n - бас миы

endogĕnus, a, um - ағзаның ішінде пайда болатын бір нəрсенің сыртында

extra- ecto-,

exoextracellulāris,

e - торшасыртында

ectoderma, ătis n - сыртқы өскін жапырағы жоғары, қалыпты жағдайдан асып кету

super-,

supraepi-,

is f - кластан жоғары

supraorbitālis, e - көздің үстінде

epibranchiālis, e - желбезек үстінде

hypersecretio, ōnis f - сөлдің көп бөлінуі астында, қалыпты жағдайдан төмен

infra-,

infraorbitālis, e - көз асты

subcutaneus, a, um - тері асты

hypotrophia, ae f - аз азықтану

жоқ, болмау, мүмкін еместік

in-,

-ira-,

a, um - құнарсыз

immobĭlis, e - қимылсыз

aphyllus, a, um - жапырақсыз

atrophia, ae f - азықтанбау

қосылу, бірге əректтесу

co-,

col-,

con-,

sym-,

ae f - комиссура (спайка)

constrictor, ōris m - қысқыш (бұлшық ет)

syndactylia, ae f - саусақтық қосарлана бітуі

symbiōsis, is f - симбиоз

жан-жағынан екі жағынан

circum- amphi-,

pericircumferentia,

ae f - қоршауы

amphibius, a, um - қосмекенді

perianthium, i n - гүл қабығы

қарсы əрекет contra- anti- contraceptīvus, a, um - ұрықтандырмайтын

anticorpus, ŏris n - антидене

Мағынасы Латын Грек Мысалдар заттың не уақыттың алдында болуы

prae-,

propro-

processus, us m - өсінді

pronephros, i m - бүйрек алды

ортасында орналасу inter- di(a)-,

mes(o)-

intercostālis, e - қабырға аралық

mesoderma, ătis n - орта ұрық қабаты

орын ауыстыру rans- meta- transplantatio, ōnis f -трансплантация,

metamorphōsis, is f -метаморфоз(а),

форманың өзгеруі

Мағынасында бір-бірін қайталамайтын латын -грек қосымшалары

Приставка Мағынасы Мысалдар

de-,

des- (лат.)

2. кері кету

3. жоқ ету

depressor, ōris m - төмен жіберетін

degeneratio, ōnis f - кері кетіп туу

desinfectio, ōnis f - дезинфекция

dis-,

dif-,

тарату disseminatio, ōnis f - шашу, тарату

dys- (греч.) қасиеті мен қабілетінің бұзылуы

dystrophia, ae f - дистрофия, ас қорытудың бұзылуы

e-,

ef-,

алып тастау evacuatio, ōnis f - эвакуация (физиол.),

effĕrens, entis - алып шығушы

excretorius, a, um - шығару

para-(греч.) бір нəрсенің жанында орналасу ұқсастық

paranasālis, e - мұрынның жанында;

paratỹphus, i m - паратиф, көріністері тифке ұқсайтын ауру

per-(лат.) бір зат арқылы өту, қимылдау

perforātus, a, um - тесілген

permănens, entis - қалыпты

post-(лат.) келесі postsynaptĭcus, a, um - синаптикадан кейінгі

postnatālis, e - туылғаннан кейін пайда болатын

re-(лат.) қайталану reflexus, us m - рефлекс

reinfectio, ōnis - реинфекция, қайта залалдану

латын прист. грек прист. Мағынасы Мысалдар:

uni- mono- бір unisexuālis, e — біржынысты

monocephălus, a, um — бірбасты

bi- di- екі bialātus, a, um — екі қанатты

dipetălus, a, um — екі күлтелі

tri- tri- үш triaxonālis, e — үшаксонды

quadri- tetra- төрт quadrifoliātus, a, um —

төртжапырақты

tetracoccus, i m —төрт кокк

Quinque penta- бес quinqueflōrus, a, um — бесгүлді

pentaradiālis, e — бес сəулелі

sex- hexa- алты sexangulāris, e — алтықырлы

латын прист. грек прист. Мағынасы Мысалдар:

hexaspŏrus, a, um - алтыспоралық

septem- hepta жеті septemjugātus, a, um - жетіжұптық

heptapetălus, a, um - жеті күлтелі

oct-,

octo-

Octodontīdae, ārum f - сегізтісті

novem-,

novenennea-

enneapetălus, a, um - тоғыз күлтелі

decem-,

decendec-,

он decemflōrus, a, um - он гүлді

Decapŏda, ōrum n - он аяқтылар

semi- hemi- жарты semicanālis, is m - жартыөзекті

hemisphaerium, i n - жартышарлы

·Абляция (ablatio) - мүшенің не оның қандай да бір бөлігін кесіп алып тастау үшін жасалатын оташылық (ісікті, аневризманы, аденоманы).

·Эвакуация (evacuatio) - қуыс мүшелердің ішіндегісін алып тастау (гематоманы, кистаны, абсцессті).

·Эксцизия (excisio) -кесу - кесу құралдарын пайдаланып, патологиялық өзгерген ұлпаны сау ұлпаға жанасқан жерден кесіп алып тастау.

·Резекция (resectio) - оташылық операция: мүшенің сақталған бөлігімен бірлестіру үшін жасалған бір бөлігін алып тастау.

·Экстирпация (exstirpatio) - оташылық операция: мүшені толық алып тастау.

·Ампутация (amputatio) - мүшенің перефириялық бөлігін кесіп алып тастау.

·Катетеризация (katheterisatio) - емдік не балау мақсатымен қуыс мүшеге (лимфа не қан тамырына) катетер енгізу.

Ветеринариялық медицина процедураларының латын атаулары – procedūrae medicināles

1. ablatio, ōnis f 1. алып тастау

2. бір қабатының алынуы (көздің торлы, ішкі жарық сезгіш қабығының, плацентаның

(ablatio retĭnae, placentae)

2. aneurysma, ătis n аневризм

3. amotio, ōnis f Алып тастау (бөгде затты)

4. amputatio, ōnis f Ампутация (кесіп тастау

5. bilaterālis, e Екі жақты

6. endoscopĭcus, a, um эндоскопиялық

7. evacuatio, ōnis f Алу, жоқ қылу

8. excisio, ōnis f кесу

9. exploratīvus, a, um Диагностикалық, балаулық

10. exstirpatio, ōnis f Экстирпация (сылып тастау)

11. fixatio, ōnis f бекемдеу

12. incisio, ōnis f Кесу, ашу, тілу (қуысты)

13. katheterisatio, ōnis f катетер салу

14. laparascopĭcus, a, um Лапароскопиялық

15. operatio, ōnis f Операция

16. partiālis, e Бөлшектік

17. plastĭcus, a, um пластикалық

18. resectio, ōnis f резекция

19. sectio (ōnis f) caesarea (us, a, um) Кесар тілігі

20. sutūra, ae f тігу

21. tumor, ōris m ісік

22. unilaterālis, e Бір жақты

Лексикалық сөздік

1. acquisītus, a, um жүре біткен

2. acūtus, a, um жіті

3. angīna pectŏris (instabĭlis) стенокардия (спонтанды, тұрақты емес)

4. aortĭcus, a, um аортальды

5. atrioventriculāris, e жүрекше-қарыншалық

6. chronĭcus, a, um созылмалы

7. congestīvus, a, um тұрып қалған

8. defectus, us m Дефект (ақау)

9. 􀀁 issociation, ōnis f блокада

10. embolia, ae f эмболия (тығыншықталған)

11. fascicŭlus (I m) His Гис шоғыры

12. febris, is f лихорадка, ыстық көтерілу

13. gradus (us m) primus (us, a, um), secundus (us, a, um) бірінші (екінші) деңгей

14. hypertrophicus, a, um гипертрофиядық

15. infarctus (us m) myocardii (myocardium, i n) миокард инфаркты

16. infectiōsus, a, um індетті

17. insufficientia, ae f жетіспеушілік

18. interventriculāris, e қарынша аралық

19. ischaemĭcus, a, um ишемикалық

20.mitrālis, e митралды

21.morbosĭtas, ātis f ауру, зақымдану

22.morbus, i m ауру

23. prolapsus, us m пролапс, түсіп қалу

24. purulentus, a, um іріңді

25. rheumatĭcus, a, um (non rheumatĭcus) ревматикалық (ревматикалық емес)

26. septĭcus, a, um септикалық

27. totālis, e толық

28. transmurālis, e трансмуральды (жүректің барлық қабатын жаулап алу, зақымдау)

29. tricuspidālis, e үш жақтаулы қақпақша

31.Aloё, ёs f алоэ

32.Althaea, ae f жалбызтікен

33.Arnǐca, ae f арника

34.Belladonna, ae f меңдуана

35. Eucalyptus, i f эвкалипт

36. Leonūrus, i m Сасық шөп

37.Mentha, ae f жалбыз

38. Plantāgo, ǐnis m Жолжелкен, бақажапырақ, иманжапырақ

39.Valeriāna, ae f Тас шүйгін, дəрілік шүйгіншөп

40. aёrosōlum, i n аэрозоль

41. brikētum, i n брикет

42. capsŭla, ae f капсула

43. cremor, ōris m крем

44. decoctum, i n қайнатпа

45. dragees (нескл.) драже

46. extractum, i n (fluĭdum) экстракт (сұйық)

47. infūsum, i n тұнба

48. linimentum, I n линимент, сұйық май

49. olĕum, I n май

50. pulvis, ĕris m ұтақ

51. sirūpus, I m шырын

52. solutĭo, ōnis f еітінді

53. spray (нескл.) спрей

54. succus, I m шырын

55. suppositorĭum, I n · suppositorĭum rectāle (vagināle) · суппозиторий, балауыз

· тік ішектік, қынаптық балауыздар

56. suspensĭo, ōnis f суспензия

57. tabuletta, ae f таблетка

58. tinctūra, ae f Тұндырма (тұнбаша)

59. unguentum, I n Сүртпе май

60. flos, floris m гүл

61. folium, i n жапырақ

62. herba, ae f Шөп

63. radix, īcis f тамыр

64. rhizōma, ătis n Тамыршық (тамырсабақ)

65. fluĭdus, a, um сұйық

66. piperītus, a, um бұрышты

67. siccus, a, um Құрғақ

68. spissus, a, um Қалың

ЛАТЫН ХИМИЯЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ

Латын атауының шығу тегі

Aluminium Al Алюминий лат. alūmen - ащудас

Argentum Ag күміс лат. arguĕre - анық болу

Arsenĭcum As Күшəн грек. arsen - күшті

Aurum Au алтын лат. aurum - алтын

Barium Ba Барий грек. barys - ауыр

Bismŭthum Bi Висмут нем. Wismut (алғашқыда - weisse Masse - (ақсалмақты зат)

Borum B Бор араб. bauraq - бура

Bromum Br Бром грек. bromos - сасық

Calcium Ca Кальций лат. calx - əк

Carboneum C Көміртек лат. carbo - көмір

Chlorum Cl Хлор грек. chloros - жасыл

Cuprum Cu мыс грек. Кипр аралының аты (Cyprus)

Ferrum Fe темір лат. ferrum - темір

Fluorum seu

Phthorum

F Фтор лат. fluor - ағын (fluĕre - ағу); грек. phthoros - бұзылу

Hydrargўrum Hg сынап грек. hydr - су + argyros - күміс

Hydrogenium H сутегі грек. hydr - су+ genes - пайда болу

Iōdum I Йод греч. iodes - күлгін

Kalium K Калий араб. al-kali - өсімдік күлі

Lithium Li Литий грек. lithos - тас

Magnium seu

Magnesium

Mg Магний

грек. Кіші Азиядағы қала аты Магнезия (Magnesia)

Mangănum Mn Марганец итал. manganese гректің Magnesia

Natrium Na Натрий араб. natron гректің nitron - сода

Nitrogenium N Азот грек. nitron - сода, селитра + genes – пайда болу

Oxygenium O оттегі грек. oxy - қышқыл + genes - пайда болу

Plumbum Pb Свинец лат. plumbum - қола

Phosphŏrus Ph Фосфор грек. phos - жарық + phoros - алып жүруші

Silicium Si Кремний лат. silex - қатты тас

Sulfur S күкірт лат. sulfur - күкірт

Zincum Zn Цинк нем. Zink - мырыш

Шет ел ғылыми əдебиеттерінде бір қатар химиялық элементтердің басқа

атауларын кездестіруге болады: Potassium, i n – калий, Sodium, i n – натрий.

Этиология – аурудың пайда болу себептері;

Патогенез – аурудың патологиялық күй мен процессін, даму механизмі;

Ветеринариялық клиникада «сұйықтық немесе газ + мүшенің аты»

моделімен аталатын терминдер көп қолданылады: pneumothorax – плевра қуысында ауа мен газдың болуы, pyosalpinx – жатыр түтігінде ірің жиналуы. Кейде мұндай терминдер патологиялық күйді білдіретін –ōsis-ке

аяқталады: пневмартроз – буын қуысында газдың болуы.

genĕsis-ке аяқталатын термин - зат есімдер, ағзада қандай бір структуралардың пайда болуын білдіреді: gĕnus-қа аяқталатын сын есімдер де көп кездеседі. Бұл сын есімдер «қандай да бір себептің салдарынан»

(rhinogĕnus –риногенді: мұрындағы патологиялық күйдің салдарынан), «бір нəрсені болдыратын» (smasmogĕnus – спазмогенді: спазм болдыратын).

poёsis – терминоэлементі «пайда болу» мағынасын, басқа «мүшенің орнын толтыру үшін пластикалық операция» мағынасында да қолданыла береді (мысалы: urethropoesis).

malacia – жеке мағына беретін «маляция – некроз немесе дистрофия салдарынан болатын тоқаманың жұмсаруы» термині ретінде қолданылады.

malacia – терминоэлементіндегі екпінге көңіл аударыңыз.

plegia – жансыздану дəрежесін білдіретін терминоэлементтер құрамында қолданылады: мысалы - mono- (бір аяқ), di- (екі жақтан), tri- (үш аяқты),

tetra- (барлық төрт аяғы) , hemi- (бет не дененің бір бөлігінің жансыздануы).

ЗЕРТТЕУ ƏДІСТЕРІН, КӨЛЕМІН, САНЫН БІЛДІРЕТІН ТЕРМИНОЭЛЕМЕНТТЕР

graphia (a-, dys-, cyst-, angio-, mogi-, aorto-, masto-, nephro-, pyelo-,

sialo-, phlebo-, gastro-, cranio-, hystero-, sphygmo-, coronaro-, cholecysto-,

angiocardio-).

2. –gramma (haemo-, audi-, phlebo-, cardio-, sphygmo-, electro/encephalo-)

3. –metria (oculo-, cysto-, calori-, cephalo-, laparo-, odonto-).

4. –scopia (rhino-, endo-, angio-, pyelo-, recto-, cysto-, broncho-, gastro-,

colono-, laparo-, thoraco-, hystero-, duodeno-, laryngo-, gastro/duodeno-).

5. –penia (leuco-, lympho-, thrombo-, monocyto-, erythrocyto-).

6. –ōsis (leuc-, lipid-, arthr-, thromb

a. -tomia – анатомиялық құрылымдарды кесу, тілу, анатомиялық қуыстарды ашумен сипатталатын оташылық операция. «Оташылық, ашукесу» дене қуыстарын, қуысты мүшелерге қатысы бар түсінік (мысалы: гастротомия - асқазан қуысын ашу);

b. -ectomia –алып тастау (толық не жартылай), ұлпалар мен ағзаны кесіп алып тастау, ал егер hemi- қосымшасы болса, ол жартылай алып тастау дегенді білдіреді (мысалы: гемигепатэктомия – бауырдың жартысын оташылық операциямен алып тастау); «эктомия» «ұлпаны, ағзаны алып тастау» мағынасында жеке термин болып та қолданылады;

c. -stomia – хирургиялық жолмен тесік жасау. Мұндай тесік –stŏma – «стома», «свищ», «анастомоз» деп аталады. Бұл терминде синоним болып қолданылғанмен, айырмашылықтары бар - Свищ (қаяу, өзек) (қолдан жасалған) (fistŭla artificiālis) - хирургиялық жолмен жасалған анастомоз бен стомдардың жалпы атауы.