Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі семей қаласының ШӘКӘрім атындағЫ

Атрофия (грек, atropheo; а — жоқ; trophe — қоректік зат, тамақ) — қоректік заттың келмеуіне немесе жетіспеушілігіне байланысты дене мүшелері мөлшерінің кішірейіп әлсізденуі. Атрофия көбіне мүшелерді қоректендіретін қан жөне лимфа тамырлары қызметін реттейтін жүйкелердің зақымдануы нәтижесіңде өрбиді.

Меланоз (МеIаn - қара қоңыр - патологиялық күй) - Мүшелер мен тканьдерде меланин пигментінің түйінді немесе жайылма жиналуы. 

Метаплазия (Меtарlаsіа - өзгерту) — Тканнің бір түрінің екінші тектес түріне ауысуы. Мысалы, трахея мен бронхтардың призма тәрізді эпителиінің көп қабатты жайпақ эпителийге ауысуы.

Гепатоз (Hepatosis - бауыр сыркаты)- Негізінен гепатоцит ішіндегі зат алмасудың бұзылуын (гепатоцит дистрофиясы) құрайтын бауыр ауруларының жалпы аты.

Некроз (гр. nekros — өлі, шірік, өлі еттену) - тірі организмдегі клетка мен тіндердің өлуі.^[1] Қан және жұқпалы ауруларға шалдыгу, жарақаттану, күю т. б. себептерден ауыз шырышты қабығы, қызыл иек шеті, ерін мен ұрт үстері некрозға ұшырайды. 

Нефроз (Nephrosis - бүйрек ауруы) - Бүйрек өзекшелері эпителиінің дистрофиясы басым ауру. Оның ең ауыр түрі некрозды нефроз.

Неврома (Neuroma - жүйке ісігі) - Нерв талшықтарынан немесе ганглий клеткаларынан тұратын ісік.

Рабдомиома (көне грекше: rhabdomyoma – ісік). Көлденең бұлшық еттің, қатерсіз ісігі. Тіл етінде өте жиі кездеседі, пайда болған соң ауырмай дамып, үлкейетін дерт.

Термин (лат. terminus - шекара, шегі) – арнайы ғылыми мағынаны анықтайтын сөз немесе сөз тіркесі. Қазақша баламасы - атауыш. Терминге тəн қасиет бір мағыналық (monosemia моносемия, monos бір, біреу; semion – белгі). Терминология ғылыми түсініктер туралы ілім. сүйек миы – medulla ossium – қызыл не сары болады, сондықтан да бұл терминнің толық аталуы medulla ossium rubra – сүйектің қызыл майы жəне medulla ossium flava – сүйектің сары майы.

Келісілмеген – genetīvus септігінде тұрған зат есімнің басқа бір зат есімді анықтауы, мысалы: columna vertebrarum – омытрқаның бағанасы, facies

cerebrum – мидың қабаты.

2.Дәрістер

5В120100 «Ветеринариялық медицина» мамандығына арналған

«Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен №1 Дәріс
Модуль 1 Латын граматикасының анатомиялық терминологиясы
ТАҚЫРЫБЫ: Латын тілі жəне оның қысқаша тарихы. Латын алфавиты. Дауысты және дауыссыз дыбыстар. Дыбыстардың ұзақтығы мен қысқалылығы. Фонетика.
Жоспар:

1. Латын тілі жəне оның қысқаша тарихы. Латын алфавиты.

2. Латын тілінің дəуірлері.

3. Латын тілінің қазіргі замандағы орны.

Латын тілі тарихында келесі кезеңдер көрініс береді:

Латын тілінің «Күміс дəуірі» (б. з. 14-117 ж) классикалық латын тілі дəуірінен шегінген уақыты. Бұл кезде латын əдеби тілінің фонетикалық, морфологиялық заңдылықтары жəне орфографиялық анықтамалары толық деңгейіне жеткен кезеңі болатын. Бұл заманның көрнекті жазушылары - Петроний, Марциал, Тацит, Сенека и Ювенал.

Келесі кезеңді латын тілінің соңғы дəуірі (б.з. 2-5 ғасырлар) алады. Бұл дəуірде латын тілі басқа да Еуропа елдері тілдерімен араласып кеткен кезеңі. Бұл кезеңде тарих, заң, жер игеру, сəулет өнері жəне əдеби шығармалар көп жазылды. Біздің заманымыздың 5 ғасырында Рим империясы құлдырағаннан кейін де, латын тілі əдеби жəне сөйлесу құндылықтарын жойған жоқ. Бара-бара Еуропа елдері бір-бірінен алшақтап, əр елде ұлттық тіл пайда бола бастады. Бұл кезеңде қазіргі Италия, Франция, Испания, Португалия, Румыния елдерінің территориясында роман тілдері (Romanus - римдік) қалыптаса бастайды. Осыған қарамай, əр мемлекет ортақ тілге зəру болды – бұл тіл көп ғасырлар бойы мемлекеттік мекемелер, дипломатия, шіркеу, білім жəне ғылымда пайдаланған - латын тілі болып келді.

Қайта жаңғыру кезеңінде (15-16 ғ.) Еуропа елдерінің интелектуальдық, мəдени, заң, ғылым саласына латын лексикасы қайтадан зор ықпал ете бастайды. Осы заманда жаңа латын əдеби тілі көркейеді. В. Гарвей (1578-1657), үлкен қан айналу шеңберін ашқан, жануарлар мен өсімдіктердің жіктелуін реттеген К. Линней (1707-1778), М. В. Ломоносов (1711-1762), терапия негізін қалаушы М. Я. Мудров (1776-1831) осы дəуірде латын тілінде өздерінің өшпес еңбектерін қалдырған. XVII-XVIII ғасырларда қайта жаңғыру дəуірінде көбінше дипломатия, дін, ғылымда қолданылып, биологиялық ғылымның, əсіресе биологиялық терминологияның қатты дамуына əсер етті. Швед ғалымы К. Линней (1707-1778) жануарлар мен өсімдіктердің терминологиясының жіктелуін жетілдіруі арқылы латын терминологиясына үлкен үлес қосты. Ол əр түр туыстық жəне түрлік екі атпен аталатын биноминальдық номенклатура енгізді.

XIX-XX ғасырларда жануарлар мен өсімдіктердің терминологиясының жіктелуі жетілдіріле берді жəне 1955 жылы Парижде анатомдардың VI конгресінде халықаралық дəрежеге ие болды. 1867 жылы Париж қаласында өткен ботаника конгресінде «Ботаника заңдылықтарың номенклатурасы», ал 1975 жылы XII халықаралық конгресте соңғы рет өзгертілген, 1905 жылы Венада қазіргі заманғы халықаралық ботаникалық номенклатурасының кодексі қабылданды. Соңынан өзгертулер мен қосымшалар енгізілген халықаралық зоология номенклатурасының ережелері 1905 жылы Мəскеу қаласында жарық көрді. XVI Халықаралық зоологиялық номенклатураның кодексі 1963 жылы Вашингтон қаласында қабылданған. 1992 жылы Цюрих қаласында өткен ветеринарлық анатомдардың дүние жүзілік ассоциясының Бас ассамблеясында «Үлкен ветеринарлық анатомиялық номенклатура» қабылданды.

Қазіргі кезде жаңа латын əліппесінде 25 əріп бар

Жазылуы Транскрипция Айтылуы Жазылуы Транскрипция Айтылуы

A, a а а N, n эн н

B, b бэ б O, o о о

C, c цэ ц/к P, p пэ п

D, d дэ д Q, q ку к

E, e э э R, r эр р

F, f эф ф S, s эс с

G, g ге г T, t тэ т

H, h га (ха) гх U, u у у

I, i и и V, v вэ в

J, j йот (йота) й X, x икс кс

K, k ка к Y, y ипсилон и

L, l эль л Z, z зэт з

M, m эм м

Латын терминологиясында кейде Ww — дубль вэ деген əріп кездесіп қалады. Ол неміс тіліндегі [в] немесе ағылшын тіліндегі [у] сияқты айтылады. Wassermann [Ва.ссэрманн], Webster [Уэ.бстэр], Wilson [Уи.лсон].

Биологиялық, биохимиялық, фармацевтикалық жəне химиялық номенклатураларда жануарлар мен өсімдіктердің родтық аты үлкен əріптермен жазылады:

1) Lacerta [ляцэ.рта] – кесіретке, Urtica [урти.ка] - крапива, Arthropoda [артро.пода] - буынаяқтылар;

2) химиялық элементтердің аты мен катиондар - Ferrum [фэ.ррум] - темір, Natrii chloridum [на.трии хлё.ридум] - натрии хлориді;

3) биохимиялық субстанциялар мен биохимиялық препараттар – Serotoninum [сэротони.нум] - серотонин_______, Tetracyclinum [тэтрацикли. -нум] – тетрациклин.

Латын тілінде дыбыстар дауысты (a, e, i, o, u, y) жəне дауыссыз (b, c, d, f, g, h, k, l, m, n, p, q, r, t, v, x, z) болып бөлінеді.

Жеке дауыстылар a, e, i, o, u монофтонгтар деп аталады жəне олардың айтылуы мен аталуы бірдей болып келеді: arenosus [арэно.зус] - құмды, Rana [ра.на] - бақа, Triticum [три.тикум] - дəн.

Егер дауысты i дауысты a, e, o, u əріптерінің алдында тұрса, онда ол [й] болып - сол əріптермен қосылып орыс тіліндегідей [я], [е], [ё], [ю] дыбыстарын құрайды: iaponicus [япо.никус] - япондық, maialis [мая.лис] - мамырлық, Iuniperus [юни.пэрус] - можжевельник.

Кей сөздерде i əріпі дауыстылардың алдында өз алдына, жеке айтылады:

Iodum [ио.дум] - йод, geriater [гериа.тэр] - кəрі жастағы ауруларың дəрігері.

Дауысты [и] дыбысы келесі дауыстылармен қосылып басқа дауыс бергендіктен, XVI ғасырда латын əліппесіне дауыстылардың алдына қойылатын Jj - йот (йота) əріпі қосылды. Осылайша, iaponicus, maialis, Iuniperus сөздері j əрпімен (japonicus, majalis, Juniperus) деп те жазыла алады. Бірақ, i əрпінің j əрпіне ауыстырылуы міндетті емес.

Латын афоризмдері:

1.A. lma ma.ter - ұшқан ұя

2. Non scho.lae, sed vi.tae di.scimus - мектеп үшін емес, өмір үшін оқимыз

3. Nu. lla di.es si.ne li.nea - білімсіз бір күн өтпесін

1. Латын тілінің шығу тарихы.

2. Архаикалық дəуір, ғалымдар, олардың жұмыстары.

3. Классикалық дəуірге дейінгі уақыт.

4. Алтын ғасыр, ғалымдар мен олардың трактаттары.

5. Күміс ғасыр ғалымдары.

6. Кейінгі ғасыр дəуірі.

7. Латын тілінің қазіргі замандағы орны.

1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006

2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990

3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. - 1988

1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978

«Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен №2 Дәріс

1. 
   Дауыстардың жіктелуі.
   
2. 
   Дауыссыз дыбыстар мен j əрпінің айтылуы.
   
3. 
   Дифтонгтердің айтылуы.
   

Дауыстардың жіктелуі:

Латын тілінде дыбыстар дауысты (a, e, i, o, u, y) жəне дауыссыз (b, c, d, f, g, h, k, l, m, n, p, q, r, t, v, x, z) болып бөлінеді.

j əрпінің жəне дауыссыз дыбыстардың айтылуы

Жеке дауыстылар a, e, i, o, u монофтонгтар деп аталады жəне олардың айтылуы мен аталуы бірдей болып келеді: arenosus [арэно.зус] - құмды, Rana [ра.на] - бақа, Triticum [три.тикум] - дəн.

Бұл əріп француз тілінде «игрек» («грек и») деп аталады: pterygoideus [птэригои.дэус] - қанат тəрізді, symbiosis [симбио.зис] - симбиоз, zygota [зигота] - зигота.

Егер дауысты i дауысты a, e, o, u əріптерінің алдында тұрса, онда ол [й] болып - сол əріптермен қосылып орыс тіліндегідей [я], [е], [ё], [ю] дыбыстарын құрайды: iaponicus [япо.никус] - япондық, maialis [мая.лис] - мамырлық, Iuniperus [юни.пэрус] - можжевельник.

Кей сөздерде i əріпі дауыстылардың алдында өз алдына, жеке айтылады:

Iodum [ио.дум] - йод, geriater [гериа.тэр] - кəрі жастағы ауруларың дəрігері.

Дауысты [и] дыбысы келесі дауыстылармен қосылып басқа дауыс бергендіктен, XVI ғасырда латын əліппесіне дауыстылардың алдына қойылатын Jj - йот (йота) əріпі қосылды. Осылайша, iaponicus, maialis, Iuniperus сөздері j əрпімен (japonicus, majalis, Juniperus) деп те жазыла алады. Бірақ, i əрпінің j əрпіне ауыстырылуы міндетті емес.

Латын тілінде дербес a, e, i, o, u, y дауыстыларынан басқа екі дауыстының тіркесінен тұратын ae, oe, au, eu дыбыстары бар. Классикалық дəуірде бұлардың бəрі де екінші сыңары буын құрай алмайтын дифтонгілер ретінде оқылған.

Кейде биологиялық атауларда грек дифтонгі ei кездеседі де [эй] болып оқылады: Teichodectidae [тэйходэкти.дэ] - жүн жегіштер, seirosporae [сэйро. спорэ] - сейроспорлар.

Кей жағдайларда ae немесе oe дифтонг құрмайды жəне əр дауыссызды жеке айту керек. Бұл үшін екінші дауыстының үстіне қос нүкте қойылады: aёr [а.эр] - ауа, uropoёticus [уропоэ.тикус] - зəртүзгіщ, Aloё [а.лёэ] – алоэ, erythropoēsis [эритропоэ.зис] - эритроциттердің пайда болуы, Aquila chrisaĕtos [а.квиля хриза.этос] - бүркіт.

Дауыссыз дыбыстардың айтылуы

С əрпі e, i, y жəне ae, oe, eu, ei дифтонгтарының алдында [ц] болып оқылады: сervix [цэ.рвикс] - шея, шейка, Picidae [пици.дэ] - дятловые, zoocoenosis [зооцэно.зис] - зооценоз.

С əрпі a, e, u дауыстылардың, au дифтонгінің жəне басқа дауыссыздардың (h-тан басқа) жəне сөз соңында тұрғанда [к] болып оқылады:

cranium [кра.ниум] - бас сүйек, coracoclavicularis [коракоклявикуля.рис] - тұмсықтəрізді-тікенекті.

lingua [ли.нгва] - тіл, sanguis [са.нгвис] - қан.

Бірақ кейіннен, IV-V ғасырлардың өзінде, ti тіркесі дауысты дыбыстардың алдында тұрғанда жұмсарып, [tsi] [ци] деп оқылатын болды: ratio [рацио] – ақыл-ой, (осыдан рациональды), initium [инициум] – бас(ы) (осыдан инициал, инциатива). Бірақ, ti -sti-, xti-, tti- тіркестерімен келгенде (ti+дауысты дыбыстың алдында s, x,t əріптері тұрса), Ti [ти] болып оқылады: digestio [дигэ.стио] - ас қорыту, mixtio [ми.кстио] - араластыру.

consuetudo [консвэту.до] - əдет, suavis [свавис] - жағымды.

Грек тілінен енген сөздерде кездесетін ch, ph, rh, th тіркестеріндегі һ əрпі бергі кездерде дыбыстық таңба ретінде қызметін мүлдем жоғалтқан.

Соған орай бұл тіркестер қазіргі кезде төмендегіше оқылып жүр:

ch [х] сияқты: bronchiolus [бронхи.олюс] - бронхиола, Chrysidoidea [хризидои.дэа] - осы-блестянки.

ph [ф] сияқты: photophilus [фото.филюс] - фотофильдік, polyphagus [поли.фагус] - олифаг.

rh [р] сияқты: Rhetor [рэ.тор] - шешен.

th [т] сияқты: Anthozoa [антозо.а] - коралл полиптері, Arthropoda [артро. пода] - буынаяқтылар.

sch əріптерінің тіркестері [сх] болып оқылады: schizogonia [схизого. ниа] - схизогония, schola [схола] - мектеп.

Х əрпі барлық жағдайда [ks] кс болып оқылады: vix [викс] - əрең, rex [рекс] – патша, pax [пакс] – тыныштық, бейбітшілік.

Бақылау сұрақтары:

1. Латын əліппесінің əріптерін атаңыз. W əрпі.

2. Дауысты жəне дауыссыз дыбыстар.

3. j əріпі жəне дауысты дыбыстардың айтылуы.

4. Дауыссыз дыбыстардың айтылуы.

5. Дифтонгтардың айтылу ерекшеліктері.

6. С əрпінің Ц жəне К болып айтылуының ерекшеліктері.

7. S жəне Qu əріптерінің айтылу ерекшеліктері, мысалдар.

8. Дауыссыз жəне дауыстылардың тіркестері, мысалдар.

9. Ngu ,Ti, Su əріптерінің тіркестерінің ерекшеліктері, мысалдар.

1 Жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен. ІІ: (цитология, эмбриология, гистология) / Тоқаев, З.К. - 2006

2 Латинский язык / Валл Г.И. - 1990 Латинский язык / Валл Г.И. – 1990

3 Латинский язык и основы ветеринарной терминологии: / Вульф, В.Д. - 1988

1 Введение в латинскую ветеринарную терминологию /Валл, Г.И. - 1978

«Малдәрігерлік латын терминологиясы» пәнінен №3 Дәріс

1. Ветеринариялық терминология.

2. Терминге анықтама, номенклатура.

3. Анатомиялық терминология.