Спорт мектептері балалармен жасµспірімдердіњ спорт мектебі (БЖСМ) жєне балалармен жас µспірімдердіњ мамандандырылѓан олимпиадалыќ резерв мектебі(БЖМОРМ) болып бµлінеді

1. Спорт мектептері балалармен жасµспірімдердіњ спорт мектебі (БЖСМ) жєне балалармен жас µспірімдердіњ мамандандырылѓан олимпиадалыќ резерв мектебі(БЖМОРМ) болып бµлінеді .

БЖМОРМ –ніњ негізгі міндеті- республиканыњ ќ±рама командасына ‰міткерлер ќ±рамын толыќтыруѓа ќабілетті жоѓары білікті спортшыларды дайындау . Б Ж М О Р М оќу-жаттыѓу топтарын, спорттыќ шыњдау жєне жоѓары спорттыќ шеберлік топтарын ќ±рады.

Жас шањѓышыларды кµптеген жылдар бойы дайындау тµрт кезењге бµлінеді.Олар : Бастапќы дайындау,Оќу- жаттыѓу, спорттыќ шыњдалу жєне жоѓары спорттыќ шеберлік кезењдері.
2. Оќу – жаттыѓу кезењі.

Жоѓары білікті спортшыларды дайындау маќсатымен спорттыќ баѓыттаѓы жалпы білім беретін мектеп – интернаттардыњ шањѓы бµлімдері арнайы баѓдарламаларѓа сєйкес ж±мыс істейді.

Мектеп -интернаттыњ шањѓы жарыстары бµлімніњ негізгі міндеті- еліміздіњ спорттыќ ќоѓамдар мен ведомствалардыњ ќ±рама командасы ‰шін жоѓары білікті спортшыларды дайындау .

Шањѓы бµліміндегі оќу-жаттыѓу жарыстарѓа ќатысу, ќалыпќа келтіру- профилактикалыќ жєне сауыќтыру шаралары, н±сќаушылыќ жєне тµрелік іс – тєжірибе .

Бастапќы дайындыќ топтарында БЖСМ баѓдарламасына сєйкес 9-10 жастаѓы балалар ш±ѓылданады.

Басынан бастап ш±ѓылданушыларды біркелкі жылдамдыќпен жазыќ жерде жєне біркелкі ќарќынмен ойлы- ќырлы жерлерден ж‰руге ‰йреті керек. (Ж‰ктемеден кейін ш±ѓылданушыларѓа Ж.С.Ж. санауѓа тапсырма беру ќажет).

Тµзімділікті дамыту ‰шін жаттыќтырудыњ мынандай амалдары мен єдістері ќолайлы болып табылады: жаттыѓу уаќытыныњ 50% ж‰ру, ж‰гіру, доњѓалаќты шањѓылармен ж‰ру жєне 25% -дан єрќайсысы- ойын ойын жєне шењбер єдістерімен жаттыѓу.

Осы жай табындаѓы жас шањѓышылармен ж‰ргізілетін ж±мыстыњ негізгі міндеті – б±лшыќ еттердіњ барлыќ топтарын ‰йлесімді дамыту, тыныс алу б±лшыќ еттерін ќалыптастыру мен ныѓайту.

Оќу жаттыѓу топтарында єсіресе оќытудыњ бірінші жєне екінші жылдарында б±рынѓысынша басты назар ЖДКД-на аударылады алайда жыл µткен сайын ЖДКД-ныњ ‰лесі азая бермек. Оќытудыњ бірінші жылында ЖДКД мен АДКД-њ амалдарыныњ кµлемі тейісінше 70 жєне 30%- ды ќ±райды,ал оќудыњ бесінші жылында керісінше 30 жєне 70% болады.

Оќу жаттыѓу топтарындаѓы жыл бойы спорттыќ жаттыѓулардыњ негізі міндеттері шањѓыда ж‰ріп ќозѓалудыњ рационалдыќ техникасын оќып ‰йрену, шањѓышы сайыскерлердіњ тактикасын оќып ‰йренуі теорияныњ оќу, н±сќаушы даѓдысын ќалыптастыру. ‡лкен жєне тыѓыз жаттыѓу ж‰ктемелерін спорттыќ шыњдалу жєне жоѓары спорттыќ шыњдалу

жєне жоѓарѓы спорттыќ шеберлік топтарында жаттыѓу ‰дерісініњ негізгі зањдылыќтарын ескере отырып мењгерген кезде, жыл бойы жаттыѓу циклініњ ќ±рылымы жаттыѓудыњ жєне жарыстыќ кезењдерінде мезоцикілдерге бµлшектеніп бµлінеді. Дайындыќтыњ кездері мен бµлшектерінде мезоциклдерге бµлу ж‰ктемелердіњ ырѓаќты ауытќуын ќамтамасыз етеді,

яѓни олардыњ єрбірінде ж‰ктемесі бар бірнеше апта мен тµмендеділген ж‰ктемесі бар апта (микроцикл) болады.

19-лекция
Метрологиялық жағдайды есептеу.

1. 
   К‰ш ж‰ктемесі ќарќыныныњ т‰су аумаѓы.
   
2. 
   Ќарќынныњ к‰шін аныќтау.
   

¦сынылѓан єдебиеттер.

1. 
   Аграновский М.А: Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы дене тєрбие мєдениеті институтына арналѓан. ДТЖС, 1980 ж.
   
2. 
   Акимов В. И. Сакаев Б.А. Киламбаев С.Н. Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы Алматы, 1991 ж.
   
3. 
   Березин Г.В. Шањѓы спорты дене тєрбие факультеттермен педагогикалыќ институттарѓа арналѓан. “Оќу аѓарту”, 1973 ж.
   
4. 
   Орехов Л.И. Шањѓы спортыныњ ѓылыми ж±мыстарын ж‰ргізу. Оќу ќ±ралы. Алматы, 1987 ж.
   
5. 
   Орехов Л.И., Дельвер П.А. Оќу ќ±ралы. Тау шњѓышыларыныњ жаттыѓуы. 1983 ж.
   
6. 
   Шањѓы спортыныњ негізгі т‰рлері. Алматы, 1985 ж.
   
7. 
   Киламбаев С.Н. Шањѓы спортыныњ оќыту жєне жаттыќтыру тєсілдері. Оќу ќ±ралы. 1996 ж.
   
8. 
   Бір т±тас оќу баѓдарламасы дене тєрбиесі 1-11 сыныпќа арналѓан. Жалпы мектептер ‰шін. Алматы, 1993 ж.
   
9. 
   Республиканыњ жоѓарѓы оќу орныныњ дене тєрбиесі оќу баѓдарламасы. Алматы 1993 ж.
   

Лекцияныњ мєтіні.

1. 
   Спортшы дене жаттыѓуларын орындаѓанда оныњ аѓзасы белгілі бір к‰ш ж‰ктемесіне тµтеп береді. К‰ш ж‰ктемесініњ негізгі кµрсеткіштері кµлем мен ќарќындылыќ (ж‰ріп µтілетін ‰зіктердіњ ±зындыѓы мен жаттыѓулардыњ ќайталаулардыњ саны , демалыстыњ ±заќтыѓы мен сипаты).
   

К‰ш ж‰ктемесініњ ќарќындылыѓыныњ кµрсеткіші ретінде ж .с. ж. Шањѓышыныњ жарыстыќ жылдамдыѓыныњ пайызында кµрсетілген ж‰ру жылдамдыѓы мен ќандаѓы лактаттыњ мµлшері бола алады.

2. 
   Ж. С. Ж. кµрсеткішініњ кµлеміне , ж‰ру жылдамдыѓы мен ќандаѓы лактаттыњ мµлшеріне ќарай дене жаттыѓуларыныњ орындалу ќарќыны былайша ж‰ктеледі : тµмен – минут 12 – 140 соќќы . 55 –70 %, 1-2 м Моль/л , орташа – мин 140-160 соќќы. 70-85 %, 2-5 м Моль/л, жарысќа жаќын мµлшердегі мин 160-175 соќќы, 85-95 %, 4-6 м Моль/л жарыстыќ – мин 170-190 соќќы 95-105 %, 5-10м Моль/л барынша жоѓары –мин 190- соќќы , 105%, 9-12 м Моль/л. Тµменгі разрядты шањѓышылармен сауыќтыру топтармен ж±мыс істегенде ќарќындылыќтыњ ‰ш дењгейімен шектелген жµн (жарысќа жаќын мµлшердегі мен жарыстыњ дењгейін жоѓары біріктіріп барынша жоѓарыны алып тастап арќылы) .
   

20-лекция.

1. 
   Дене к‰ші ж‰ктемесініњ компонентері.
   
2. 
   Жаттыѓу єдістері.
   
3. 
   Дене к‰ші сапаларын дамыту.
   

¦сынылѓан єдебиеттер.

1. 
   Аграновский М.А: Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы дене тєрбие мєдениеті институтына арналѓан. ДТЖС, 1980 ж.
   
2. 
   Акимов В. И. Сакаев Б.А. Киламбаев С.Н. Шањѓы спорты. Оќу ќ±ралы Алматы, 1991 ж.
   
3. 
   Березин Г.В. Шањѓы спорты дене тєрбие факультеттермен педагогикалыќ институттарѓа арналѓан. “Оќу аѓарту”, 1973 ж.
   
4. 
   Орехов Л.И. Шањѓы спортыныњ ѓылыми ж±мыстарын ж‰ргізу. Оќу ќ±ралы. Алматы, 1987 ж.
   
5. 
   Орехов Л.И., Дельвер П.А. Оќу ќ±ралы. Тау шњѓышыларыныњ жаттыѓуы. 1983 ж.
   
6. 
   Шањѓы спортыныњ негізгі т‰рлері. Алматы, 1985 ж.
   
7. 
   Киламбаев С.Н. Шањѓы спортыныњ оќыту жєне жаттыќтыру тєсілдері. Оќу ќ±ралы. 1996 ж.
   
8. 
   Бір т±тас оќу баѓдарламасы дене тєрбиесі 1-11 сыныпќа арналѓан. Жалпы мектептер ‰шін. Алматы, 1993 ж.
   
9. 
   Республиканыњ жоѓарѓы оќу орныныњ дене тєрбиесі оќу баѓдарламасы. Алматы 1993 ж.
   

Лекцияныњ мєтіні.

1. 
   Спортшы дене жаттыѓуларын орындаѓанда оныњ аѓзасы белгілі бір ж‰ктемеге (салмаќќа) тµтеп береді. Дене к‰ші ж‰ктемесініњ негізгі кµрсеткіштері – кµлем жєне ќарќындылыќ (ж‰ріп µтетін ‰здіктердіњ (ќашыќтыќтардыњ) ±зындыѓы мен жаттыѓуларды ќайталаудыњ саны, демалудыњ ±заќтыѓы мен сипаты).
   

Дене к‰ші ж‰ктемесініњ ќарќындылыѓы (‰демелілігі) – б±л белгілі бір жылдамдыќпен орындалѓан дене жаттыѓуларыныњ кµлемі, яѓни б±л сабаќтардыњ белгілі бір тыѓыздыѓы жаѓдайында белгілі бір ќуаттылыќпен (уаќыт бірлігіндегі к‰штіњ салынулары) уаќыт бірлігінде ж‰ріп µтілген жол. Ж‰ктеменіњ ќарќындылыѓы спортшыныњ жаттыѓуды орындау кезінде салѓан к‰штердіњ шегіне жетуімен байланысты.

2. 
   Шањѓышылардыњ ж±мыс ќабілетін дамыту ‰шін жаттыѓудыњ алуан т‰рлі єдістері ќолданылады. Єрбір єдістіњ негізі - єрт‰рлі ±йымдастыру єдістемелік формаларда ќолданылатын жаттыѓу. Жаттыѓулардыњ кµлемімен ‰демелілігі, ќайталаулардыњ саны, демалудыњ ±заќтыѓы мен сипаты (тыныштыќ к‰й, тµмен ‰демелілікпен ќозѓалу, назары басќа жаќќа аударушы жаттыѓулар) жаттыѓу єдісініњ мазм±ны мен оныњ адам аѓзасына єсер етуін аныќтайды.
   

Жатыѓудыњ бірќалыпты єдісі жаттыѓуларды салыстырмалы т‰рде бірќалыпты ‰демелілікпен ±заќ уаќыт бойы орындауды ќарастырады.

Алма- кезек (ауыспалы) єдіс жаттыѓуларды µзгермелі ‰демілілікпен орындаудан т±рады. Б±л єдіс жалпылама жєне арнайы тµзімділікті дамытуѓа м‰мкіндік береді.

Интервалды єдіс – ќашыќтыќтыњ аралыќтарын ќатањ регламенттелген демалу жаѓдайында жарыстыќ жєне соѓан жаќын жылдамдыќпен бірнешерет ж‰ріп µтуді ќарастырады. Ол арнайы тµзімділікті дамытуѓа арналѓан.

Жаттыѓудыњ ќайталау єдісі соѓан сєйкес амалдарды (негізгі жєне арнайы) пайдаланумен бірге спортшыныњ жылдамдыѓы мен жылдамдыќ тµзімділігін дамытуѓа септігін тигізеді.

Баќылау єдісі – шањѓышыныњ жыл бойы жаттыѓуындаѓы дайындыѓыныњ єр т‰рлі т±старын баќылауѓа арналѓан. Ол сондай-аќ спортшыныњ негізгі жарыстарѓа дайындалуы кезінде де пайдаланылады.

Ойын єдісі – жаттыѓудыњ алуан т‰рлі міндеттерін шешуге м‰мкіндік береді (жылдамдыќты, тµзімділікті дамыту). Ол жас спортшылармен ж‰ргізілетін ж±мыста жєне ересектерді дайындаудыњ барлыќ кезінде пайдаланылады.

Шењбер єдісі – б±л спортшыныњ шењбер бойымен ќозѓалуы кезінде єрбір “станцияда” орындалатын жаттыѓулар кешенін ќолданумен бірге ж‰ретін жаттыѓу сабаќтарын ±йымдастырудыњ формасы.

Б±л єдіс єсіресе ќарсыз уаќытта ќолданылады, алайда оны жарыс кезењінде де ќолдануѓа болады. Ол жалпылама дамытушы жєне арнайы жаттыѓуларды, соныњ ішінде тренажерлерді, амартизаторларды, ауырлатќыштарды ќолданумен бірге орындалуды ќарастырады.

Жарысу єдісі жарыстарда кµрсетілген спорттыќ техникалыќ нєтиженіњ негізінде спортшыныњ дайындыѓыныњ барлыќ жаќтарыныњ дењгейін кµрсетіледі. Ол шањѓышылардыњ дайындыѓыныњ єрт‰рлі кезењдерінде ќолданылады жєне де жаттыѓудыњ тиімді єдісі болып табылады.Спортшыныњ дайындыѓы жаќсарѓан сайын жарыстардыњ саны да барѓан сайын кµбие беруі тиіс.

Осы келтірілген єдістердіњ бєрі де белгілі бір кезектілікпен жєне єрт‰рлі ‰йлесімдерде (ќойылѓан міндеттер ескеріле отырып) ќолданылады.

3. Спортшылардыњ ќозѓлу сапалары µзара байланысты. Мєселен, шањѓышыныњ к‰ш-ќуат ќасиетініњ дењгейіне жылдамдыќ, к‰ш-ќуатты тµзімділік байланысты болады. Шањѓы спортыныњ т‰рлерініњ µзіндік ерекшелігіне ќарай дене к‰ш сапаларыныњ дењгейі де єрт‰рлі болады. Мысалы, шањѓышы-сайысшыларды, биатлоншыларды, ќоссайысшыларды еіњ алдымен тµзімділік ерекшелейтін болса, тау шањѓышылары мен трамплиннен секірушілерді-к‰ш-ќуат пен жылдамдыќ ерекшелеп т±рады.

Тµзімділікті дамыту. Енді бастап келе жатќан шањѓышыларды ‰лкен ж‰ктемелерге біртіндеп ‰йреткен жµн: алдымен жалпылама дене шыныќтыру дайындыѓымен, срдан соњ ауыспалы ќарќынмен орындалатын ±заќ мерзімді циклдыњ жаттыѓуларды пайдаланып одан ары ќарай дененіњ єр жерлеріндегі б±лшыќ еттіњ тµзімділігі мен біртіндеп к‰рделене беретін жаѓдайдаѓы ж±мысќа тµзімділікке ‰йрету керек. Тµзімділіктіњ µзі жалпылама тµзімділік, арнайы тµзімділік, жылдамдыќќа тµзімділік болып бµлінеді.Б±ларды кезењ-кезењімен ‰йреткен жµн.

Жылдамдыќтыдамыту кезінде жаттыѓудыњ ќайталау єдісі ењ тиімді єдіс болып табылады.Жаттыѓу циклында жылдамдыќты дамыту жаттыѓуларын демалыс к‰нінен кейін орындаѓан абзал.

Ілінісу коэффициенті мен ‰йкеліс коэффициентін аныќтау ‰шін, осыѓан сєйкес шањѓышыныњ орнынан серпіле ќозѓалуына ж±мсалатын тартылыс к‰ші мен бірќалыпты жылдамдыќты ±стап т±руѓа ќажетті тартылыс к‰шін ќалыпты ќысымныњ шамасы (N) мен шањѓышы денесініњ массасына бµледі.

Ілінісу коэффициенті классикалыќ ж‰ріс кезіндегі аяќпен кері итеру б±рышыныњ шамасын айќындайды.

¦стап т±рушы майларды µндіріп шыѓарарда олардыњ сапасын спортшы шањѓыны майлап болып, аяѓымен с‰йір б±рыштап кері тебе алатындай етіп ќамтамасыз етуге тырысады. Б±л б±рыш µрге шыѓудыњ ењ шекті б±рышына тењ. М±нда іліністіњ ‰йкеліс к‰ші шањѓыны іліністіњ сол коэффициентінде ±стап т±рады. ‡йкелістіњ тµмен коэффициентіне ие жаќсы шанѓы майлары, спортшыныњ шанѓыныњ ќармен ілінісуініњ жоѓары коэффиценті жаѓдайында ойлы - ќырлы жерлермен ж‰гіруіне ќолайлы жаѓдай жасайды

Ауаныњ кедергі к‰ші ( Fx )

Fx=Cx S V2

Формуласымен есептеледі.

М±њда С2- с‰йірлік коэффиценті (ауа ‰шін ол 0,05-0,06 тењ):

S-шањѓышы денесініњ алдыњѓы жаѓыныњ ‰стіњгі бетініњ ауданы.Ол шањѓышыныњ т±ру жаѓдайына байланысты болып орташа т±рыстс 0,5 м2 болады да ењкейген к‰йде 0,15-0,25 м2 болады.

V-шањѓышыныњ сырѓанау жылдамдыѓы.

Формуладан кµрініп т±рѓандай, ауаныњ кедергі к‰ші шањѓышыныњ т±рысы мен ќозѓалу жылдамдыѓына байланысты. Мысалы, сырѓанаудыњ жылдамдыѓын ±лѓайту ‰шін, шањѓышы µрден ењкейген к‰йінде ќолын денесіне ќыса отырып тµмен ќарай ылдилайды жєне керісінше жылдамдыќты бєсењдету ќажет болѓанда, ал тік т±рып тµмен ќарай ылдилайды да екі ќолын екі жаќќа ќарай соза т‰седі.Жылдамдыќты арттыру ‰шін тік т±ра отырып, ілеспе желді пайдаланѓан абзал.

Тірек реакциясыныњ к‰ші. Оѓан т‰сетін к‰штерге єрќашан да тењ болады да ќарама-ќарсы баѓытталѓан.Ауыспалы ені ќадамды ж‰рісте аяќпен кері итеріп ж‰ру жаѓдайында б±л к‰ш нольден бастап, шањѓышыныњ денесініњ массасын екі есеге дейін кµтеретін кµлемге µзгереді.

Инерция к‰ші-‰демелі дененіњ оѓан ‰деуді хабарлайтынденеге кері єсерініњ к‰ші.

Сыртќы денелердіњ инерциясыныњ (шањѓылар, бєтењкелер, таќтайшалар) сондай-аќ дене бµлшектерініњ инерциясыныњ к±ші олар ‰дегенде пайда болады. Инерция к‰ші (Fn) массасыныњ кері белгімен бірге алынѓан ‰деудіњ кµбейтіндісініњ туындысына тењ. Б±л оныњ ќарама-ќарсы баѓыттылыѓын кµрсетеді:

Fn = - ma

Тіреуіштен аяќпен кері итергенде пайда болатын инерция к‰ші ќарѓа ќысымды к‰шейтеді, б±л шањѓыныњ ќармен ілінісуін жаќсартады. Аяќпен итерген кездегі тіреуіштен баѓытталѓан серіппелі ќозѓалыстар, тіреуге ќарай баѓытталѓан инерция к‰шін туѓызады. Б±лар итеруге ќатысатын б±лшыќ еттердіњ ширыѓуыныњ к‰шеюіне, шањѓыныњ ќармен ілінісуін жаќсаруына жаѓдай жасайды, б±л аяќпен к‰штірек серпіліс жасауѓа жаѓдай жасайды.

Шањѓышы тµмен ќарай ылдилаѓанда (тіреуге ќатысты), жылдамдыќ ±лѓайѓанда тіреуге т‰сетін ќысым азаяды, б±л шањѓышы тарапынан пайдаланылады, мысалы ауыспалы екі ќадамды ж‰рісте бір тіреулі сырѓанаудыњ екінші фазасында.