Қазақстан республикасы мәдениет және ақпарат министрлігі тіл комитеті мемлекеттік тілді жеделдете оқыту республикалық орталығЫ
жүктеу/скачать 1,02 Mb.
|
Құрманова Н.Ж. ҚАЗАҚ ТІЛІН ДАМЫТА ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
| .Сөз тіркесі- синтаксистік бірлік.
.Сөз тіркесі және тұрақты тіркес, аналитикалық форманттар, күрделі сөздер. .Еркін сөз тіркесі. .Сөз тіркесінің байланысу тәсілдері. .Сөз тіркесінің байланысу түрлері. .Сөз тіркесінің есімді және етістікті түрлері. .Сөз тіркесінің мағыналық түрлері. .Сөз тіркесі мен сөйлем. Бұл тақырыптар тек сөз тіркесі туралы хабарлама сияқты оқытылмайды, келесі- теориялық кезеңге даярлық ретінде оқытылады.Мұғалім мұнда оқушының танымдық белсенділігін арттыруғасебеп болатын әдіс- тәсілдер қолданып, сол мақсатқа сай жаттығулар орындатады. Эмпирикалық деңгейде оқытуда, негізінен, танылатын құбылысты сыртқы белгілері арқылы тану мен жіктей алу қабілетін қалыптастыру ғана мақсат етіледі. Бірақ тілді оқытудың тұтас процесі тек осындай ыңғаймен құрылатын болса, оқушының жадағай білім алып (поверхностные занятия), соның негізінде көптеген қателіктерге ұрынуы әбден түсінікті. Сондықтан да келесі деңгей- теориялық деңгей болады. Эмпирикалық деңгейде сабақ барынша дидактикалық жағынан қамтамасыздандырылуы керек. Оның ішінде жаттығулардан басқа қосымша дидактикалық құралдар, схема, таблица, компьютерлік тестілер т.б болады. Логика элементтері қолданылып, талдау, жинақтау, топтастырылған мазмұндық ұғым жасау, жекеден жалпыға (индукция), жалпыдан жекеге(дедукция),бақылау, салыстыруәдістері арқылы сөз тіркесінің сыртқы және ішінара ішкі белгілері мен заңдылықтары ереже түрінде топтастырылады. Оны мына графикалық модельден көруге болады. №1 таблица. Сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясының эмпирикалық деңгейіндегі оқушылар орындайтын ақыл- ой қызметі
Таблицадан көріп отырғанымыздай, эмпирикалық деңгейде оқытудың оқушы дамуында алатын өзіндік алатын үлкен орны бар.Бірақ, эмпирикалық деңгей сөз тіркесінің сыртқы белгілерін ғана танытып, сол сыртқы белгілерге қарап шешімге келіп, сол сырт белгілері бойынша ғана аналогиялар жасап, байымдауға келіп жатады. Бұл эмпирикалық деңгейде білім берудің мазмұны. Енді осы қарапайым деңгейде алынған ғылыми түсініктерді тереңдету, дамыту, синтаксистік байланыстар мен қатынастарды теориялық деңгейге сай теориялық әдістер арқылыоқушыға меңгерту жолын жүргізу керек.Бұл-*теориялық деңгейде білім берудің жолы болып табылады.Теориялық деңгейде оқытуда эмпирикалық деңгейдегі сабақтарда меңгертілген сөздердің синтаксистік байланыстары мен синтаксистік қатынастары табиғаты қайтадан, бірақ неғұрлым тереңдетіле жүргізіледі. Сөз тіркесінің табиғатын терең тану үшін оқушыларға ізденімдік- зерттеушілік мақсатқа орай іріктелген теориялық әдістер үйретіледі. Сөз тіркесін модельдеу, сөз тіркесінің ішкі табиғатындағы түрліше функциялық- стилистикалық қызметін таныту бағытындағы жұмыстар жүргізіледі. Сөз тіркесінің заттық – материалдық болмысын танытқаннан кейін, қажетті ой операцияларын орнатылады. Теориялық деңгейде сөз тіркесінің меңгертілуі- осы тіл бірлігі туралы білім мазмұнының шын мәніндегі өмірлік қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталғандығын көрсететін процесс. Ғылым өз зерттеу обьектісінің жалпы және қажетті өзара байланыстарын, жүйе заңдылықтары мен жүйелік прициптерін таниды.Осыған орй сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясының теориялық деңгейде оқытуды ұйымдастыруда мынадай бағыттар ұстанды: Біріншіден, оқушыға сөз тіркесі синтаксисі жүйесіндегі синтаксистік өзгерістер мен процестердің болмысын ірі кескінмен көрсете алатын әдістер алынуы керек; екіншіден, сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясында сөз тіркесі қазақ тіл білімінде алғаш рет жүйелік – құрылымдық заңдылықтар тұрғысынанталдаған автордың лингвистикалық негіздері теориялық оқыту деңгейінде басты құрал ретінде пайдалануы керек (25). Сөз тіркесін модельдерін оқушыларға үййретуде сөз тіркесінің құрылымдық қасиеттерімен бірге, мағыналық сипатын да қамтуға тырыстық.Сөз тіркесінің есімді және етістікті тіркес тобындағы модельдердің морфологиялық құрылымын көрсеткенімізбен, олардың жалпы ортақ мағыналық модельдері (анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық) негізгі нысанға алынды.Сөз тіркесінің мағыналық-құрылымдық моделінде лексикалық мағынаның рөлі үлкен, бірақ әр дербес модель жасалмайтындығы оқушыға түсіндіріледі. Соның негізінде оқушылар грамматикалық мағына туралы білім алады, модельдің ерекшелігі туралы түсінік алады.Сөздің дербес күйдегі лексикалық көпқабаттылығы оның сөз тіркесінің мүшесіне айналуына үлкен роль атқарады. Сондықтан компоненттік талдау үлгісі оқушыларға аздап үйретіледі. Сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясының негізгі тірегі болатын оқытудың ғылымилық принципі теориялық білімнің сан жағынан көбейтілуін емес, мазмұн бойлығы жағынан көбейтілуін талап етеді. А.В.Текучев: «Әдістеменің алтын заңы- мектепке ғылым жағынан тұрақтанбаған идеяларды,қағидаларды,терминдерді алып келмеу. Бұл бір жағынан алып қарағандағы заң.Ал егер екінші жағынан алып қарайтын болсақ, қазіргі кезеңдегі синтаксистік теорияның даму қарқынының белсенділігі мектеп грамматикасын ғылыми бағдарға қарай бет бұрғызуды талап етуде»,- дейді (26). 5-сыныптан бастап оқушыларды синтаксистік терминологиямен, шартты белгілермен, қысқартулар, модельдермен ой операцияларын жасауға үйрету қажет. Сөз тіркесін теориялық деңгейде оқытуда осы тіл бірлігінің өзінен төмен бірліктердің жоғары жасау қызметін көрсететін құбылыс екендігіне оқушылар назарын аудару керек.Егер эмпирикалық деңгейде аса күрделі емес талдау, жинақтау, салыстыру,бақылау, ой қорыту сияқты ақыл- ой операциялары орнатылса, теориялық деңгейде ол әдістердің қатарына модельдеу, эксперимент, текстпен жұмыс, компьютерді қолдану, сөз тіркесі синтаксисіне терең талдаулар жасау (оппозициялық, компоненттік, валенттілік, синтагмалық т.б) енгізіледі.Сонда 7-8 сыныптарда сөз тіркесінің табиғатына толықграмматикалық (ішінара лексикалық) талдау жүргізіліп, оқушылардың сөз тіркесінің синтаксисі туралы білім деңгейі, теориялық ойлауы мен тіл дамуы,теориялық талдау машық- дағдылары, танымдық белсенділігінің оқушының өз бетімен ізденімдік-зерттеушілік жұмыстар жүргізуде қалыптасқандығы өсе түседі. Бұл оқушының өз бетімен білім алу дағдыларының жетілуіндегі үлкен көрсеткіш болып табылады. Мысалы, сөз тіркесі мүшелерінің қабыса байланысу заңдылықтарын анықтау үшін компоненттік талдау әдісін қолдануға мүмкіндік бар.Сөз тіркесі мүшелерінің ешбір жалғаусыз қатар тұрып байланысуында, шындығында, тілдің терең қабаттарында жатқан «тілдің экономия» заңы жатқан болуы мүмкін. Сөйтіп, В.В.давыдов көрсеткендей, компоненттік талдацу арқылы сөз тіркесінің үлкен құрылымдық- жүйелік табиғатының бір «тылсым сәтін» оқушыға аңғарта аламыз (27). Қ.Жұбанов көрсеткеніндей,кейбір сөздер жалғаусыз байланысып тұрған сияқты болады (Ташкент бардым) (28).Ал егер осындай байланыста тұрған екі сөздің арасына басқа сөз қосып эксперимент жасап көрсе, онда «Ташкент» сөзінің дереу өзі жасырып тұрған жалғауын «алып шығатынын» көруге болады. (Ташкентке кеше бардым). Осындай озық ойдың үлгісі қазіргі заман жетістіктерімен байланыстырылып, оқушы сөздер өзара байланысқанда септік жалғаулары мен орын тәртібі арқылы, шылау арқылы, интонация арқылы байланысуының да ішкі ерекшеліктері мол екендігіне көзін жеткізеді. Сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясының оппозициялық талдау үлгісінің алатын орны үлкен. Оппозициялық талдаудың элеметтері бастауыш сыныптарда аздаған көлемде, орта сыныптардың 7-8 сыныптарында молырақ, 10-11 сыныптарда мол қолданылады. Сөз тіркесінің контаминациялық ерекшеліктері, трансформациялық мүмкіншіліктері де мектеп білім көлеміне сәйкес қысқаша түрде таныстырылып өтіледі. Терминдік атаулары өзгертіле меңгертіледі. Осындай терең талдау үлгілері арқылы сөз тіркесінің ішкі заңдылықтары «кванттала» таныла беретіндігі оқушыларға белгілі болады.Сөз тіркесі жасалуындағы сөздердің синтаксистік және лексикалық үйлесімділігі оқушыларға тілдегі «форма» мен «мазмұн» туралы түсінік беруді міндеттейді. Оқушы форманы «ішкі мазмұн қызметінің нәтижесі, ішкі процестердің көрсеткіші» деп ұғынуы керек. Мысалы, сөз тіркесінің S+S моделі осы модельде келетін көптеген үлгілердің топтастырылған нәтижесі екендігі оқушы үшін жаңалық болады, соның негізінде оқушы жалпы ереже шығаруға талпынады. Сонда, сөз тіркесі жүйесі жиындарға, топтарға,модельдерге, ал олар өз кезегінде одан да төмен қарай квантталып бөліне беруі мұғалімнің ойдан шығарған нәрсесі емес, дүниеде бар болып отырған құбылыс, қасиет деген дүниетанымдық маңызы бар қорытынды жасай аламыз. Теориялық деңгейде сөз тіркесінің ішкі заңдылықтарын танып- білуге қажетті әдістерді іріктеу мен қолдану маңызды орын алады. Сөз тіркесі туралы берілетін білім мазмұны оқушыларға меңгертілу барысы оқушыларға теориялық әдістерді меңгерту иерархиясы түрінде құрылуы негізгі нысан етілді, сөз тіркесі модельдерінің жүйесін негізге ала отырып, сөздердің өзара синтаксистік байланыстар мен қатынастарға түсуіне терең талдаулар жасауға үйрететін әдістер іріктелді. Жеке адамдардың іс-әрекеттеріне бағынбайтын, адамнан тыс, бірақ жеке адамға тәуелді болатын ерекше құбылыс- тіл жүйесі теориялық деңгейде оқытылу арқылы оқушының да теориялық ойлауы мен тілі дамып, оқушының ғылыми ұғымдарды саналылықпен меңгеруіне мүмкіндіктер жасалады.Сөз тіркесін дамыта оқытудың теориялық деңгейдегі қызмет ерекшеліктерін ескере отырып, лингвистикалық материалдарды былайша жүйеледік. Ең алдымен сөз тіркесі туралы теориялық материалдар іріктелінді, одан соң ол тақыырыптар өз ішінде үш блокқа бөлінді.Ол блоктардағы білім мазмұны,көлемі, оқушылар меңгеретін ғылыми ұғымдар жүйесі оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес келуі қадағаланды. №2 таблица.Сөз тіркесін теориялық деңгейде оқыту технологиясындағы теориялық деңгейде берілетін білім мазмұны
Сөз тіркесін теориялық деңгейде оқыту мазмұнына көрсетілген тақырыптарды ала отырып, көздеген мақсатқа жету жолдары айқындалды және нақты лингвистикалық материал лингводидактикалық тұрғыдан сипатталынды.Көрініп отырғанындай, бұл кезеңде оқушылар меңгеруі тиіс теориялық ұғымдар жүйесі күрделенді. Индукция мен дедукция әдістері мейлінше жиі қолданылуы қажет болатын тақырыптар белгіленді.Талдау мен жинақтауды қолданудың да сөз тіркесі туралы топтастырылған күрделі ұғымдар жасауға қажеттілігі анықталды.Бұл деңгейде берілетін теориялық білім мазмұны жалаң болмауы үшін, оқушылардың оқу әрекеттерінде сөз тіркесін тілдік таңба ретінде жүйелі талдау жұмысы жолға қойылды. Синтаксистік бірліктерді 7-11 сыныптарда терең талдау үшін, оқу әрекетін орындауға қажетті күрделі теориялық ұғымдар жүйесі енгізілуі керек. Көрсетілген үш топтаманың әрқайсысына кіріспе жасарда талдау принциптері туралы, осы топтама аяқталған соң қандай теориялық байымдаулар жасалу қажет екендігі мұғалімде алдын ала белгіленеді.Үш топтамада оқушының сөз тіркесі туралы алдыңғы сыныптардағы білімдері жаңғырытылып, бірақ тереңдетіліп оқылатын тақырыптар берілді. Оқушылар меңгеруі тиіс ұғымдар жүйесі жасалынды: синтагма, тіркесім, тіркесімділік қабілет, тіркесімділік талғам, тілдік таңба, тіркес түрлері, еркін тіркес, тұрақты тіркес, аналитикалық формант, күрделі сөз, шылаулы тіркес, сөз таптарының тіркесімі, валент тілік, орын тәртібі арқылы байланысу, жалғау арқылы байланысу, интонация арқылы байланысу, шылау арқылы байланысу, қиысу, меңгеру, матасу, жанасу, қабысу, есімді тіркес, етістікті тіркес, сөздердің салаласа байланысуы, сабақтаса байланысуы, басыңқы мүше, бағыныңқы мүше, компоненттік талдау, контаминация, предикат, предикаттық тіркес, жай сөз тіркесі, күрделі сөз тіркесі, анықтауыштық мағына, тоықтауыштық мағына, пысықтауыштық мағына, тілдік жүйе, жүйелік- құрылымдылық талдау, модель, синтагмалық мүшелеу, лексикалық тіркесім, синтаксистік тіркесім, синтаксистік семантика, синтаксистік синонимдер, рефлексиялық талдау, текст құрылымы, орфография және орфоэпия, тіл нормасы, тіл мәдениеті,шешендік сөз, ұғым, топтастырылған ұғым, теориялық ұғым, байымдау, ой қорыту, тіл, сөйлеу, ойлау механизмдері,универб. Сөз тіркесін теориялық деңгейде оқытудың мазмұны мен ұғымдар жүйесі іріктелді. Келесі орындайтын міндетмынадай болып белгіленді: Сөз тіркесін теориялық деңгейде оқытуда орындалатын ізденімдік, зерттеушілік, проблемалық, шығармашылық мақсаттарға сай тапсырмалар мен жаттығулар жүйесін даярлау; теориялық деңгейде оқытудағы міндеттердің денін оқушылардың өз бетімен орындауы тиіс болғандықтан, сөз тіркесі синтаксисін терең түсіну және сол арқылы тұтас тіл жүйесі мен сол тұтасты құраушы кіші жүйелердің болмысы туралы өз бетімен іздену машық- дағдыларын қалыптастыратын өзіндік жұмыстар мен тапсырмалардың мазмұны мен көлемін анықтау; сөз тіркесі синтаксисі туралы оқу материалына қосымша құралдар даярлау; сөз тіркесі модельдері жүйесін есте сақтауға көмек беретін қосымша мәліметтер іріктелуі керек; оқушының өз бетімен оқып- білуіне жетекшілік ететін оқу танымдық құралдар тізімін әзірлеу; Бұл жерде әрбір жасалатын қадамның орындайтын міндеті көзделіп отырған мақсатқа лайықталып белгіленді. Мақсатымыз- оқушының сөз тіркесінің сыртқы көрініп тұрған белгілерін танумен шектелмей, сөз тіркесінің ішкі күйін, ішкі мазмұнын, тұтас тіл жүйесінде «өмір сүруіндегі» басты қызметін, функциясын тіл жүйесін құраушы басқа кіші жүйелермен тығыз байланыста тани алу сатысына «ө т у і» болып қойылды. Сөз тіркесінің лингвистикалық, психолингвистикалық, сөздердің лексикалық және синтаксистік тіркесім ерекшеліктерін оқытуда сөздің жасалуы мен сөз тіркесінің туындауындағы, сөйлем мен сөйлеу (речь) тууындағы ішкі тілдік механизмдердің қызметіне лабораториялық тұрғыдан назар салуға машықтандыру міндет қойылды.Мұндай терең әрі нәзік талдаулар жасату барысында оқушылардың бақылау, салыстыру, эксперимент жасау, нәтижелерін топтастыру сияқты теориялық әдістерді қолдану дағдылары қалыптасады, дамиды. Ал осындай терең талдаулар жасату мүмкіндіктері тек теориялық деңгейде оқыту процесін ұйымдастыру арқылы ғана анықталып, жүзеге асырылады. Сөйлеудің механизмдері туралы білім минимумын қосу қажеттілігі, Қ.Жұбановтың «Ташкент кетті» мсалын талдау барысында анықталды.Сонымен бірге, біріккен сөздер мен сөз тіркестерінің оппозициялық ерекшеліктерін анықтауда да сөйлеу механизмдерінің кейбір қырын қарастыру керкетігі анықталды. Мысалы, «бүгін», «қолғап», «білезік» т.б сөздердің құрамын талдау барысы, шынымен де тілдің ішкі әлі де танылмай жатқан психолингвистикалық механизмдері өте көп екенін көрсетіп қана қоймай, тілді оқытуда оқушылардың танымдық қызығушылығын теориялық материалдарды сұрыптау арқылы арттыру жолдарының молдығын анықтады. Оқушылар сөздердің, тіл бірліктерінің тіркесуінде де белгілі бір тәртіп, талғам, қабілет барын терең синтаксистік талдаулар барысында анықтады.Мұның өзі қазақ тіліне тек сөйлеу құралы деп қарауды емес,есесіне, терең құрылымы бар жүйе, заңдылықтарын тану арқылы адам өзінің ойлауы мен сөйлеуін корекциялап, дамыта алады, ендеше, тілді теориялық тұрғыдан тану- адамның дамуының тиімді бір жолы болады деген тұжырымға оқушыны алып келуі керек. Сөз тіркесін теориялық деңгейде оқыту процесіндегі әрбір теориялық ұғымды меңгеру барысы, әрбір талдау жасау барысы, талдау нәтижесін түйіндеп, белгілі бір қорытынды жасау барысы оқушыға:1) дүниетанымдық бір әдісті меңгертеді, 2) тіл жүйесінің тұтастық табиғатын танытады;3) тіл жүйесінің бір механизмі танылады;4) синтаксистік процестердің маңызды қызметі танылады; 5) сөз тіркесі табиғатының күделі болмысы анықталады;6) дүниетанудың ғылыми жолы кеңейе түседі; 7)әлемдегі барлық нәрселердің бір- бірімен байланыста болатындығы, жүйенің бір компоненті бұзылса, тұтас жүйе өзгеріске түсетіндігі танылады.Осылай сөз тіркесін теориялық деңгейде оқытуды ұйымдастыру арқылы оқушы санасында дүниенің тұтастығы картинасы қалыптасуына, теориялық ойлауымен соған лайық тілі дамуына жол қалау туралы айта аламыз. Мұндай үлкен әрі күрделі мақсатқа жету оңай емес. «Сөз тіркес» деген грамматикалық ұғымның астарында тұтас дүниені таныта алатын жол жататын болса, тілді мектепте оқыту процесінің адамды дамытудағы мүмкіндігі қаншалықты екендігін түсінуге болады. Осындай идеялар арқылы Л.С.Выготский және оның ізбасарлары «Оқыту –дамудың алдында жүру керек» деген қағидасын негіздегенін түсінеміз. Проблема тек осындай үлкен жолды дидактикалық игілікті, ізгілікті логикалық желімен қалай ұйымдастыруға болатындығын тануда жатыр. Қазақ мектебінде сөз тіркесі синтаксисін теориялық деңгейде оқытуды ұйымдастыру мәселелерін зерттеу барысында, көп ретте, нигилистік көз қарастар орын алып отырғанын анықтадық.Онын себебін ондай пікірді ұстанушылар қазақ мектебінің балалары ондай терең талдаулар жасау даяр емес деп ойлауынан көреміз.Бала- дамушы субьект.Оған білім беру процесі сол дамуыш субьектінің дамуына қаншалықты бейімделген? Осы сұраққа ғылыми тұрғыдан көптеген мұғалімдер мен әдіскерлер жауап бере алмайтынын байқадық. Оқыту процесін қолда не материал бар болса, соны оқушыға жеткізу деп қана түсіну қазақ тілін оқыту жүйесінде үлкен орын алып отыр.Ал оқыту материалдары оқушының дамуына, терең теориялық байламдарды талдауға дағдылануына қаншалықты бейімделгендігі, оқытылып жатқан теориялық материалдардың оқушыға қандай әдістермен меңгертіліп жатқандығы ғылыми талдаудан өтпеген. Қазақ мектебінде қазақ тілі пәнін оқытуда қазіргі замандағы ғылымдар интеграциясы, эаман дамуындағы ғылым мен техниканың дамуы, компьютерді оқушы біліп қана қоймай, оның құлағында ойнап отырғандығы, теориялық білім мазмұнының оқушыға эмперикалық деңгейде берілумен шектеліп, нәтижесінде оқушы дамуын тежеуболып отырғанына терең назар аударылмай отыр.Мектепте оқылып жатқан математика, химия, физика,компьютер және ЭЕМ пәндерінде қолданатын әдістердің өзін қазақ тіліне алып келу- оқушыға шамадан тыс жүк алып келетіндей көрінетіні де бар. Мұндай ой- университеттерде қазақ тілі мұғалімін даярлаудан бастау алып отырғанын да талдау арқылы анықтадық.Университеттерде ХХғасырдың 30-50 жылдары жазылған оқулықтар қолданылып, сол сарынмен студенттер мұғалім ретінде даярлануда.Бұлардың барлығы сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясын тұтас жүйе ретінде тану барысында біртіндеп айқындалды. Бір- бірімен тығыз байланысты оқыту процесінің компоненттері заман қойып отырған талапқа сай келуі үшін, барлығы бірдей өзгеру, даму жолына бет бұруы керек. Сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясында оқушының дедуктивтік ойлауын қалыптастыру назарда әрдайым ұсталынады.Сондықтан да сөз тіркесін оқытуда тек тіл жүйесі бірліктерінің байланысы ғана емес, пәнаралық байланыс та үлкен роль атқарады.Мысалы, «тізбек», «валеттілік», «компонент», «модель», «номинатив», «вербалдану», «атрибут» т.б терминдерді оқушылар физика, химия, математика, ағылшын не неміс тілдері пәндерінен біледі, сөз тіркесі сабақтарында тек оларды жаңа қолданысына түсінік беріліп әрі қарайпайданылды.Жүйе заңдылықтарына сүйенсек, барлық ғылымдардың қолданатын танымдық әдістері ортақ және жүйелік заңдылықтар, түптеп келгенде біртұтас дүниені танудың түрлі жолы- түрлі ғылым салалары екенін оқушыға дәлелді түрде көрсетіп бере алатындығы да сөз тіркесін дамыта оқыту технологиясында баса ескерілді.Өйткені,жүйелік талдау барысында дүниедегі барлық құбылыстарды құрылымдық ерекшеліктерімен бірге ортақ ұқсастықтар анықтала береді. Логика элементтерін сөз тіркесін оқыту мен байланыстыра қолдануда «тек», «түр», «ұғым», «байымдау», т.б терминдерді басқа пәндерді оқып білу барысында қолданылатыны анықталы, оларға солай жасауға кеңес те берілді. Танымдық әдістерді үйрену, оларды қолдануға дағдылану арқылы оқушылар ізденімдік зеттеушілік жұмыстарын орындаудың жаңа белсенділік сапаларына ие болады. Тілдік құбылыстарды меңгеруде лабораториялық әдісті қолдану оқушының өз бетімен іздену машықтарын қалыптастырады.В.В.Давыдов былай дейді: «При определенном введении учебного материала по математике и грамматике, у школьников могут быть сформированы содержательные обобщения и понятия о «клеточке» этих областей. Последующие усвоения может осуществляться путем восхождения от абстрактного к конкретному» (29). Сөз тіркесінің жалпы синтаксистік қасиеттері мен өзіне тән дербестігін білдіретін қасиеттерін танытуда мұғалімнің қолданатын әдіс тәсілдерінің жүйесі біртүтас технологиядан өзіндік орындарын алады. Бұл технологияда оқушының осыған дейінгі жалпы қазақ тілі туралы білімдері синтезделіп отырады, соларды негіз етуге бағыт алынады. Теоиялық әдістердің түп мәні Б,ТЛихачевтің сөзімен айтқанда, «э»мпирикалық және топтастырылған материалды белгілі бір дүниетаным тұрғысынан жүйеге келтіру, жүйеге түсіру» дегенді білдіреді (30).Яғни көп түрлілігі мол эмпирикалық материал теориялық әдістерді қолдану арқылы белгілі бір жүйеге түсіріліп, біртұтастыққа айналдырылады. Оқушылардың теориялық деңгейде білім алу қызметі танымдық қызмет, өйткені, теориялық деңгейде берілетін білім материалы түбінде қандай да бір теорияның болмысын дәлелдейді , аңқытайды.Сонда, бұл қызмет теориялық таным болып табылады.Лингвистика ғылымының нәтижелері теориялық таным жемісі десек, сол жемісті прктиканың құралын айналдырудың теориялық жолын қолдану аса маңызды болмақ. Сонда, нақтылықтан абстрактіге, абстрактіден нақтылыққа қарай өту жолының логикасы осылай танылады.Әрине, оқушылардың тіл ғылымы нәтижелерін білім мазмұны ретінде меңгеру барысында ылғи тек теорияны оқытумен шектелінбейтіні белгілі.Бірақ, теориялық таным қызметін ұйымдастырмайынша, берілген білім мазмұнының барлығы да оқушының жалында жаттанды білім ретінде сақталады. Педагогикалық технологияның ерекшелігі мұғалімнің қолында бар мүмкіншіліктерін бір жүйеге түсіріп, соларды тиіді пайдалана білуінде.Сабақта әрбір оқушының өз қабілетін, мүмкіндігін ашып, танытып, өзі де тани алу үшін, технологияны жасау барысында тілден берілетін білім деңгейі мен оқу таным қызметінің стильдеріне баса назар аударылды. Оқушылардың сөз тіркесі жүйесін тек статистикалық күйде тұрған бірлік ретінде емес, тұтас тіл жүйесінің барлығымен табиғи байланыста тұрған, динамикалық күйдегі болмыс деп түсіну үшін, синтаксистік процестердің жаңа бірлік жасау қызметін таныту да маңызды болып табылады. Өйткені, жекеленген сөздердің мақсаты - тіркес құру арқылы тұтас ойды білдіруге қызмет ету. Сол процесс, яғни сөздердің тіркесу процесі адам санасында болып жатқан түрлі ой операцияларының табиғатын да танытатынқұбылыс екендігін түсіндіруде синтаксистік процестерді меңгерудің рөлі ерекше болмақ. Осымен де байланысты, мұғалімнің қолданатын әдістерінің тұтас кешені жасалынды. Теориялық әдістерді қолдана отырып білім алған оқушы моделін төменнен көруге болады: №1 сурет.Сөз тіркесін теориялық деңгейде меңгерген оқушы моделі
жүктеу/скачать 1,02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|