Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі Дін істері комитеті «Дін мәселелері жөніндегі ғылыми-зерттеу және талдау орталығы»

МАЗМҰНЫ

РУХАНИ-ДІНИ ҰҒЫМДАР

________________________________________________

Адастырушы ақпараттардың толассыз жаулап алу үдерістері салдарынан қазір жастар ғана емес, аға буын өкілдері болып табылатын жалпы халық та рухани ұғымдардың дәстүрлі мағынасынан көз жазып қалды. Бір ғана «иман» ұғымын алайық.

Иман – (арабша – сену, илану, қабылдау) – Алланың барлығына, бірлігіне, көңілмен сеніп сиыну, тілмен айтып мойындау және іс-әрекетпен дәлелдеу, оның өсиетін және Мұхаммед пайғамбардың айтқандарының барлығын жүрегімен толық қабыл алу деген сөз.

Мұхаммед пайғамбар төмендегі иманға байланысты аяттарды ашықтап иманға былайша анықтама берген: «Иман – Аллаға, періштелеріне, кітаптарына, пайғамбарларға, ақырет күніне (яғни қиямет күніне, жаннатқа, жаһаннамға, есепке, мизанға), тағдырға, жақсылық пен жамандықтың Алладан екендігіне, өлімге, өлгеннен соң қайта тірілуге сену дегенді білдіреді . Алладан басқа тәңірдің жоқтығына және мен Оның құлы әрі елшісі екендігіме шәһәдәт ету деген сөз» (Бұхари, Муслим, Насаи).

Құран Кәрімде былай бұйырылған:

«Негізгі игілік – Аллаға, ақырет күніне, періштелерге, кітаптарға және пайғамбарларға иман келтіру болып табылады» («Бақара» сүресі, 177).

«Олар ғайыпқа (Аллаға, періштелеріне, қиямет күніне, жаннат пен жаһаннамды көрместен) иман келтіреді» («Бақара» сүресі, 3).

«Олар саған түсірілген кітапқа, сенен бұрынғы кітаптарға және ақыретке иман етеді» («Бақара» сүресі, 4).

Осы үш аятта Аллаға, ақыретке, періштелерге, кітаптарға, пайғамбарларға және ғайыпқа сену жөнінде білдірілген.

Бұл үш аят тағдырдың Алланың тарапынан болатындығын білдіруде, тағдырға сенуді көрсетуде.

Бұл аят жақсылық та, жамандық та Алладан болатынын білдіруде.

Бұл аяттар Мұхамедтің пайғамбар екендігін білдіреді.

Ал қазақы ұғымға келсек «иманды» деп қазақ жүректегі «Құдай бір, пайғамбар хақ» деген берік сеніміне қоса терең адамгершілік қасиетке ие, ізгі мінез-құлықты жанды ғана атаған. «Жүзінен иманы төгілген» деп жүректегі жылуы жүзінен танылатын нұр келбетті жандарға сүйсінген. Мұндайда ол адамның бес уақыт намазын оқитын-оқымайтыны, басқа мұсылманшылық парыздарын өтейтін-өтемейтіні, яғни сенімін амалмен дәлелдейтін-дәлелдемейтіні негізгі өлшем болып саналмайды. Бұл мұсылманшылық парыздардың ұлтымыз үшін маңызы кем болған дегенді білдірмейді. Дегенмен қазақ қашанда жүректегі иманды басты орынға қойған, ішкі сенімі берік, ниеті түзу адамның мұсылмандығына шүбә келтірмеген. Бұл орайдағы қазақы пайымдаулар ханафи мәзһабы ғұламаларының тұжырымдарымен толық үйлеседі.

«Сырт тазасы не керек, Тазарт әуел ішіңді» деп, риякерліктен тыйған бабаларымыз бес уақыт намазын қаза етпегенімен, өз нәпсісіне ие бола алмаған адамды көрсе, «имансыз» деп айыптаған. Яғни атамыз қазақ алдымен сырт пен іштің бірлігін пір тұтқан, «иман» ұғымының жан тазалығынан бастау алуын қамдаған, көркем мінез-құлықтарды кемелдендіру үшін келген Пайғамбарымыздың ар тазалығына негізделген имани іліміне адал болған. Содан кейін барып ниет пен амалдың бірлігін өсиет еткен.

Кешегі қазақтың «иман» ұғымы жөніндегі дәстүрлі түсінігі осындай болатын. Тек қазақ халқы ғана емес, исі Орталық Азия мұсылмандары «иман» дегенде ең алдымен жүрекке бекіген сенімді, сол сеніммен тәрбиеленген көркем мінез-құлықты, сол мінез-құлықтың жемісі болған, отан мен отбасын береке-бірлікке ұйытқан ізгі істерді түсінетін.

Ал қазіргі буын осы дәстүрлі түсінікті біле бермейді. Өкінішке орай, бүгінгі буынның шетін көзқарасқа еліткен бір бөлігі «иман» десе сенімін сыртқы амалмен – бес уақыт намазбен дәлелдеуді ғана түсінеді. Жүректегі иман, көркем мінез-құлық, ізгі амал – иманның негізгі көріністері екенін ұмытқан жастар намаз оқымағаны үшін ғана ата-анасын «кәпір» санап, шариғат заңымен басқарылмағаны үшін ғана діни сенім бостандығын қамтамасыз ететін зайырлы мемлекетті кәпірге шығаруда. «Кәпірстаннан ислам мемлекетіне хижра жасадық» деп алданып, жат жұртқа ауа көшіп, «шәһид боламыз» деп шатасып, құдай жаратқан жанына қол салып, мезгілсіз, мәнсіз қазаға ұшырауда. Бір ғана «иман» ұғымының дәстүрлі түсініктен ауытқуы осындай зардапты салдарға соқтырып отыр.

Қазақ әдеби тілінің сөздігінде «Тағдыр – Құдіреттің жазуы, жазмыш; адам өміріндегі барлық оқиғалардың алдын ала белгіленуін білдіретін діни ұғым» деп берілген. Қазақ қоғамында тағдырға синоним ретінде «жазмыш», «пешенеге жазылған», «маңдайға жазылған» сөздері қатар қолданылады.

Қазақ халқы адам өмірінде орын алатын жақсы немесе жаман жағдайларды тағдырмен байланыстырады. Қуанышты не қайғылы оқиғаларды «тағдырдың жазғаны» деп түсінеді. Тағдыр кейде «Тағдырдың сыйы», «Тағдырдың тартуы» деген сынды жағымды тіркестермен, кейде ауыр, жағымсыз сөздермен бірге қолданылады.

Тағдыр көп жерде еріктен тыс орын алатын оқиға барысы, тіршіліктегі адам мойнына артылған жүк, ауыр сынақ ретінде танылады. Қазақтың «Құдай беріп те сынайды, алып та сынайды» дегені осы. Осыған орай қазақ тілінде тағдырға қатысты «Тағдырдың тезі», «Тағдырдың тауқіметі», «Тағдырдың жазуы», «Тағдырдың уын ішті», «Тағдырға тап болу», «Тағдыр қоспау», «Қатал тағдыр» т.б. тұрақты тіркестер бар.

Тағдыр салған сынақты әркімнің қабылдауы әрқалай болмақ. Кейде адам басына түскен ауыртпалыққа өкпе-өкінішін, сәтсіздіктер мен қайғыға шыдай алмай тағдырға кейіп жатады. Мысалы, қазақ тілінде «Бұл тағдырға не қылдым?!», «Құдай-ау не жаздым?» деген сынды тіркестер осының айғағы. Дегенмен қазақ халқында тағдырға наразылық таныту дұрыс іс саналмаған.

Қазақ тілінде тағдырдың салған ауыртпашылықтарын сабырмен қабылдап, жазмышқа шарасыз көндігу қажеттігін білдіретін сөз тіркестері көптеп кездеседі. Мәселен, «Тағдыр жетті», «Тағдырсыз тәбдік болмас», «Тағдыры шешілді», «Жазмыштан озмыш жоқ», «Жазым болса, быламыққа тіс сынады», «Басқа салса не шара?» т.б. Бұл тіркестердің барлығы адамның тағдыр алдындағы дәрменсіздігін көрсететін сөздер болып табылады.

Дегенмен халық арасында «Тағдырға қарсы тұру», «Тағдырға мойымау» деген сөздер бар. Бұл сөздердің мағынасы өмірде кезігетін қиыншылықтарды жеңу, тағдыр салған ауыртпалықтарды еңсеру дегенге саяды. Мысалы, тағдыр жазып өз жанашырынан айырылған адамға «Өлмектің артынан өлмек жоқ», «Тірі адам тіршілігін жасайды» деп басу айтады. Жақындары оның қайғыға салынбауына, қиындықты жеңуіне, болашаққа деген үміті мен өмірге құлшынысының артуына демеу береді. Ондағы мақсат – тағдыр тауқыметіне мойымай, қысқа ғана ғұмырды дұрыс өмір сүру.

Қазақ халқы тағдыр тәңірдің қалауымен болады деп түсінеді. Мысалы «Құдайсыз қурай сынбайды», «Алланың әмірінсіз пенденің табанына шөңге қадалмайды», «Болмайын дейді қай кісі, Болдырмайды Тәңірісі», «Берейін деген пендеге оннан-мұннан құралар, бермейін деген пенденің жалғыз атын ұры алар» деп, барша таным-түсініктерін сөз өнеріне сыйғызған. Яғни, жазмыш жаратушының қалауымен болады деген түсінік.

Алайда бұл жерден барлық нәрсені жаратушы белгілеп қойса адамның еркі қайда қалмақ деген заңды сауал туындайды. Әрине қазақ халқы бұл сауалға «Жақсылық көрсем – Құдайдан, жамандық көрсем – өзімнен» деп жауап берген. Осы нәзік мәселе жайлы хакім Абай «жақсылық, жамандықты жаратқан – Құдай, ләкин қылдырған Құдай емес» деп адамға жақсы істі де жаман істі де Жараратушы мәжбүрлемейтіндігін айтады.

Ғұлама ойшыл Шәкәрім адамның ерік-қалауын былай деп түсіндіреді: «Адамда түк ерік жоқ болса, пенденің ғибадатына сауап, күнәсына ғазап қылғаны ғаділет емес болады. Себебі бәрін Алланың өзі қылғызып, оған біріне жаза (бергені) дұрыс болмайды ғой. Енді осыдан ойласаңыз, Алла Тағала пендеге еріксіз іс қылғызып, ол үшін сауап не жаза қылмайды... Пенде біржолата өзінің ойлаған ісінің бәрін істеп, орнына келтіруге құдіретті емес. Ол ісін орнына келтірмек Алла Тағаладан. Пенде өзінің талабына ғана ерікті болады... (Адам) өз талабына ерікті, со себептен қылған ісіне не сауап, не жаза көреді, бірақ ол іс орнына келсе, пайғамбар жіберіп, ақыл беріп, мархамат қылып, орнына келтірген Аллаға шүкіршілік қыл дегені. Егер жаманшылық орнына келсе, «Алланың тыйғанына болмай, нәпсіме ерген соң, қаһарына жолықтым-ау» деп тоба қыл дегені. «Бәрі Алладан» дегеніміз – «Алла Тағала «болсын» демесе бірде-бірі болмас еді» деген сөз».

Абай мен Шәкәрімнің бұл түсіндірмесі қазақ дүниетанымындағы тағдыр туралы түсініктің ислам діні қайнар көздерінен, дәлірек айтсақ Орта Азиялық ғалым Имам Матрудидің еңбектерінен сусындағанын көрсетеді. Ислам діні бойынша тағдырға сену иман шарттарының бірі, әрбір мұсылман үшін илануы міндетті амал болып табылады. Ал, ерік мәселесінде Ислам сенімі бойынша Жаратушы Алла тағала адамзатқа тек жақсы істер жасауды бұйырады (әмір етеді), ал жаман істі ешқашан әмір етпейді. Алла адамға жақсы мен жаманды танытатын ақыл берген, тура жолды көрсететін пайғамбарлар жіберген, рұқсат етілген және тыйым салынған істердің арасын ажыратып көрсететін кітаптар түсірген. Сонымен қатар адамға іс-әрекет жасаудағы қалау еркіндігін берген.

Бұл жерде исламдағы «қада» («қаза» деп те айтылады, «шешім» деген мағынаны береді), «қадар» (тағдыр, жазмыш), «ирада» (қалау, ерік) ұғымдарының арақатынасы туралы күрделі сауал туындайды.

Әбу Ханифа Имам Ағзам «қада», «қадар», «ирада» мәселесіне қатысты былай деп жазған: «Пенденің іс-әрекеті де, қимылсыз, әрекетсіз қалуы да – ақиқатында пенденің өз кәсібі. Хақ Тағала оның (әрекеттің) жаратушысы, бұлардың барлығы Алла Тағаланың қалауымен, ілімімен, шешімімен, тағдырын белгілеуімен болады. Уәжіб (міндет) болған бойұсынулардың барлығы да Алла Тағаланың бұйрығы, жақсы көруі, разылығы, ілімі, қалауы, шешімі, тағдырын белгілеуі арқылы болады. Ал күнәлардың барлығы Алла Тағаланың ілімі, қалауы, шешімі, тағдырын белгілеуі арқылы болады, бірақ разылығы, жақсы көруі, бұйрығы арқылы болмайды».

Айтылғандардан ұғарымыз, жақсылықтың да, жамандықтың да тағдыры – бір Алладан. Исламға тірек болған иманның шарттарында да жақсылық пен жамандықтың тағдыры бір Алладан делінетіні белгілі. Бірақ жақсы істерде Алланың бұйрығы, жақсы көруі, разылығы бар, ал жаман істерде бұлар жоқ.

Ендігі кезекте не себепті Алла Тағала жаман істердің де жаратылуына (пенделік түсінікпен алғанда «жасалуына») жол береді дегенге келсек, ол жоғарыда айтылғандай адам баласына ақыл, шариғат, жолбасшы жіберумен қатар сынақ үшін іс-әрекет жасаудағы қалау еркіндігін бергендігінен туындайды.

Имам Матуриди көзқарасы бойынша адамда жеке «жузи ирада» (қалау еркіндігі) бар, яғни іс-әрекет жасауда адам баласы ерікті. Ол Алла берген ақыл-парасатты, көрсеткен тура жолды дұрыс пайдаланып, жақсы істерге ниет етіп, талаптануы мүмкін немесе Хақ тарапынан берілген ескертулер мен тыйымдарға бойұсынбай, жаман (күнәлі) істерге ниет етуі, жасауға тырысып, әрекет етуі ықтимал. Бірақ екі жағдайда да іс-әрекеттің орындалуы Алла Тағалаға тән, яғни Алла өз шешімі, қалауы, тағдырын белгілеуі арқылы жақсы істі немесе жаман әрекетті жаратады (болғызады).

Қорыта айтқанда қазақ «тағдыр» деп ащысы да, тұщысы да кезігетін, алдын ала тәңірдің қалауымен жазылған өмір жолын айтады. Бұл жолда Құдай алып та сынайды, беріп те сынайды. Пенденің міндеті осы тағдырдың тосындарын еңсере білу, лайықты өмір сүру болмақ.

3. «Обал» және «сауап» ұғымдары жайында
Қазақ халқының жас ұрпақты тәрбиелеуде қолданатын ерекше ұғымдары бар. Алдыңғы буын өкілдері жаңадан өсіп келе жатқан өскелең буынның санасына әдептілікке қатысты құндылықтарды сіңіріп отырған. Қоғамдағы әдептің басты қызметі тұлғалық қатынастарды адамгершілік талаптарына сәйкес ретке келтіру болып табылады. Қазақ мәдениетінің адамдар арасындағы қатынасты реттеу саласындағы ұлағатты ұғымдарының ішінде «обал» мен «сауап» ұғымдары айрықша рөл атқарады.

«Обал» сөзі сөздікте «қиянат», «айып», «күнә» деген мағыналарды береді. «Обал» ұғымы қазақ тілінің қолданысында мынадай тіркестермен беріледі:

Обал болды – қиянат болды, қиын болды.

Обал жасады – қиянат етті, жәбірледі.

Обалына қалды – көз жасына қалды, қиянат жасады.

Обалы жібермеді – тақсіретін тартты, зардабын шекті.

Обалын көтерді – айыпты болды, күнәлі болды.

Қазақы түсінікте мұндай ұғымдар күнделікті өмірде адамды тәрбиелеу ісінде көптеп қолданылып, бабаларымыз жастардың құлағына «обал» деген ұғымды үнемі құйып отырған.

«Обал» ұғымы жақсы нәрсенің қадірін білу, оны тастамау, түбінде оның зарын тарту дегенді білдіреді. Бұл – қоршаған ортаға зиян келтіруге, жамандық жасауға, жанды нәрселерді жәбірлеуге, жансыз нәрселерді бүлдіруге болмайды деген сөз. Біреуге қиянат жасау да – обал.

Қазақтың айтулы билерінің бірі Малайсарының: «Үш сөз бар, соны ұмытпай жүрсең, халқың соңыңнан қалмас. Ұмытсаң, артыңа ермес. Ол үш сөз: ұят, борыш, обал!» деген насихат сөзі бар.

Қазақ халқының ұлттық салт дәстүріндегі ұғым-нормалар ислам құндылықтарымен тығыз байланыста дамығандығы, әдептілікке негізделген адамгершілік-имандылық, ар-ұят қасиеттерінің ислам дінінен бастау алғандығы белгілі.

«Обал» сөзінің ислам шариғатындағы мағынасы «артында өте ауыр азабы бар іс-әрекет, күнә, қылмыс, азғындық» деп түсіндіріледі. Құранда: «Олар жасаған істерінің обалын тартады» деген аят бар («Хашыр» сүресі, 15-аят). Бұл аятты мұсылман ғалымдары «Адамдар жасаған күнәлі істерінің жазасын бұл дүниеде де, ақиретте де тартады» деп түсіндірген. Бұрынғы кезде үлкендер «обал-ай!», «обал-дағы-ай!» деген сөздерді көп қолданған. Сонымен қатар, обал ұғымы ысырап ұғымымен мәндес болып келеді. Өйткені, асты аяқ асты ету немесе оны ысырап ету де обалға жатады. Тамақты босқа ысырап ету, соны жасау үшін төгілген терді, қажырлы еңбекті бағаламау деген сөз. Ысырап «бейберекет шашу» деген мағынаны білдіреді.

Ысырап жасамау – өзіне қажет мөлшерден артық жұмсамау, мұқтаждықты ғана өтеу, мақтангершілікке, риякерлікке ұрынбау, яғни шектен шықпау.

Ысырап – шүкірлікке қайшы келетін ұғым. Шүкіршілік етуді білетін адам келген нығметтердің Алладан екенін түсініп, артынан болатын есепті ойлап тұрады. Құранда ысырапшылдыққа қатысты мынадай аяттар берілген: «Сондай-ақ жақындарға, кедейлерге және (жолда қалған) жолаушыға хақысын бер, бірақ тым шашылма, негізінде, ысырапшылар – шайтанның ағайындары. Ал, шайтан Раббысының игіліктерін мүлдем мойындамайды» («Исра» сүресі, 26-27), «Күдіксіз Алла ысырап етушілерді сүймейді» («Әл-Ағраф» сүресі, 31), «Әрі олар (дүниелерін) жұмсағандарында ысырап та қылмай, сараңдық та етпей, осының арасында тура болатындар» («Фұрқан» сүресі, 67).

Қазақ халқы обалдың адамға міндетті түрде кері әсері болады деп сенген. Сондықтан да бала тәрбиелеу ісінде үнемшілдікке, ысырапқа жол бермеуге шақырған. Тұрмыстық өмірде, ішіп-жеу мен ақша қолдануда шектен шығып, төгіп-шашуға жол беру – жеке адам үшін де, тұтастай қоғам үшін де қатерлі сырқат. Адам үнемшілдік жасап, ысырапшылдыққа жол бермеу арқылы берекелі өмір сүруіне болады. Бұл туралы Мұхаммед пайғамбар бір хадисінде: «Үнемшіл жан кедей болмайды» деген.

Қазақ халқының түсінігінде «обал» мен «сауап» ұғымдары мағынасы жағынан бір-біріне ұқсас болып келеді. «Обал» жақсы нәрсенің қадірін білу, әйтпесе түбінде оның зардабын тарту деген мағынаны білдірсе, «сауап» – адамға жақсылық жасау, табиғатқа қамқорлық көрсету, жақсы іс істеу деген мағынаны білдіреді.

Сөздіктегі «сауап» сөзінің мағынасы – шапағатты, игілікті іс. Айналадағы жанды-жансыздың бәріне бірдей жақсылық жасауға, қамқорлық көрсетуте байланысты айтылатын ұғым. «Сауабына қалу» – «алғысына бөлену», «рахметін алу» деген сөз.

Сауап ислам дінінде ең маңызды ұғымдар қатарына жатады. Ол жасалған игілікті іс үшін Алла тарапынан берілетін қарымта сый дегенді білдіреді. Кімде-кім ислам парыздары мен бұйрықтарын орындап, Алла ризалығына сай жақсылықтарға лайық істер атқарса сауап жинайды, Құдайдың шексіз мейірім шапағатына иеленеді.

Алла разылығы үшін жасалған әрбір жақсы іс сауап болып есептеледі. Мысалы, кұлшылық жасау, ғылыммен айналысу, біреудің қажеттілігін өтеу, қарыз беру, сәлемдесу, аш адамды тойдыру, кішілерге қамқор болу – бәрі де сауап істер қатарына жатады. Сондықтан қазақ халқы «сауап үшін» дегенде, жақсылық жасаушы ақша, төлемақы күтпейді. Өйткені ол ісінің бұл дүниедегі көзге көрінбес берекесі мен ақиреттегі шексіз мол сыйын Алладан күтеді.

«Обалды біліп өссең – сауапқа кенелесің» деген халық даналығында үлкен мән бар. Өйткені үлкендер жасауға болмайтын іс-әрекеттерге «обал болады» деп тыйым сала отырып, балаларды жаман әдеттен сақтандырса, «сауабын аласың» деп отырып жақсы істерге жетелейді. «Сауабын аласың» дегеннің өзі, бұл жақсы іс істегеннің, жақсылыққа жетесің, алғысқа бөленесің деген ойды білдіреді.

Обал, сауап секілді тәрбиелік мәні зор ұғымдар бүгінгі қоғам үшін аса қажетті ұғымдар. Сол себептен де үлкендердің «обал болады», «сауабын аласың» деген сөздеріне немқұрайлы қарамай, олардың мәнін түсіне отырып, орындау, бұл ұғым-нормаларды келер буын ұрпақ тәрбиесінде тиімді қолдану адамды жақсылыққа жетелейтіні сөзсіз.

4. Қазақ дүниетанымындағы «кие» ұғымы
Дәстүрлі қазақ қоғамында атадан балаға мирас болып, әлі күнге дейін халық санасында ұмыт болмаған ырым-тиымдар, наным-сенім, әдет-ғұрыптар аз емес. Олардың кейбірі табиғат, өмір заңдылықтары арқылы, өзгелері діни сенім негізінде қалыптасып, қоғамның тыныс-тіршілігіне сіңісіп кеткен. Соның қатарына халықтың дүниетанымдық ерекшелігін айқындайтын ұғымдарды жатқызуға болады.

Қазақ халқында ерекше ұғымның бірі  «кие». Қазақ дүниетанымында кие қандайда бір заттың, жануардың, мекеннің т.б. сакральдылығын білдіретін ұғым. Қазақ әдеби тілінің сөздігінде «Кие  қандай да бір заттың немесе тіршілік иесінің ерекше тылсым күшке ие қасиеті» деп берілген.

Қазақ киесі бар нәрсені «киелі» дейді. Ол жайында Ш.Уәлиханов: «Сондай құдіретті күші бар жан-жануарларды «киесі бар» дейді, ал олардың өзін «киелі» деп атайды» деп жазған.

Халық арасында «киесі атты», «киесі ұрды», «киесі тиді» деген тіркестер бар. Бұл сөздердің мағынасында киелі заттар мен киелі тіршілік иесіне құрметсіздік, қорлық көрсеткен адамның зиянға ұшырайтындығын білдіріп тұр. Бұл жайлы Ш.Уәлиханов «... кейбір жануарлар мен құстарды, көшпелі тұрмысқа қажетті заттарды киелі деп қастерлейді. Осы аталғандарды құрмет тұту, ырым, жорасын жасап тұру, адам баласына байлық пен бақыт, құт әкеледі деп түсінеді. Ал осы кәделерді ұстамау, киелерді құрметтемеу – жоқшылыққа душар етеді... Жан-жануарлардың киесін қадірлемеу – киенің қаһарын туғызады. Киенің ашуы, қаһары – кесір деп аталады».

Көшпелі өмір салтын ұстанған қазақ халқы аң-құсты, төрт түлік малдың киелілігіне ерекше мән берген. Олардың киелі болып саналғандарын ұрмайды, теппейді, олай жасайтын болса киесі ұрады деп қорқады. Мәжбүрлік болған жағдайда жануарларды аулау ісі тәңірге жалбарыну, кешірім сұрау арқылы орындалады. Яғни, аққудың еті емге қажет болса, адам өз денесінен қан шығарып барып: «Сенде жазық жоқ, бізде азық жоқ», – деп айтатын болған. Сонымен қатар халық жануарлардың обалына қалмау үшін буаз малды, жаңа төлдеген жануарларды да азық қылмайды.

Қазақ дүниетанымында киелі нәрселер тіршілік иесі де, зат та, мекен де болуы мүмкін. Қазақстан аумағында киелі орындар көптеп кездеседі. Киелі орын – ол тау, жайылымдық жер, өзен, көл, шатқал т.б. нәрселер болуы мүмкін. Әдетте киелі орындарда әртүрлі ғұрыптық іс-шаралар жасалады.

Киелі орындардың киелілігі туралы түсінік қандайда бір мекеннің халыққа қасиеттілігі мен ерекше артықшылығы танылып, көпшілікпен мойындалғаннан кейін ғана қалыптасады. Орынның қасиетті болуы сол маңды мекендеген тұлғаның немесе тіршілік иесінің қасиетіне де байланысты. Мысалы, түркі халықтары Түркістан өлкесінің қасиеттілігін мойындап «Киелі Түркістан» дейді. Түркістан өлкесінің бұлайша ерекше құрметтелуіне ортағасырлық ғұлама Қожа Ахмет Ясауидың Түркістан аумағын мекен етуі, оның зиратының осы өңірге орналасуы әсер етті. Түркістанды киелі мекен деп тапқандықтан бүкіл қазақ халқы батыр-хандарын, рухани қайраткерлерін осы өлкедегі Қ.А.Ясауи кесенесінің маңайына жерлейтін болған.

Жалпы киелі орындарға кесенелер (мысалы Бекет ата, Арыстан Бап, Жуас бап, Айша Бибі), ел тарихында ерекше оқиғалар орын алған (мысалы Мәртөбе, Ұлытау, Ордабасы) және киелі жануар мекендейтін немесе киелі өсімдіктер өсетін жерлер жатады.

Қазақ халқы кейбір өсімдіктерді де киелі деп біледі. Соның бірі  адыраспан. Халық оның емдік қасиетімен қоса киелілігін мойындап, түтінімен аластап, үйге іліп қояды. Адыраспанды киелі деп санағандықтан жинайтын кісі дәретпен, таза күйде құдайға құлшылық жасап, «Бисмиллаһи-ир-рахман-ир-рахим! Мен келдім әр нәрсеге, адыраспан, Атыңды қойған екен Омар, Оспан. Бисмиллаһи-ир-рахман-ир-рахим!» деп айтып барып, адыраспанның сағағына қол тигізген.

Қазақ халқы музыка аспаптарына да ерекше көңіл бөліп «киелі домбыра», «киелі қобыз» дейтіні бар. Халық арасында домбыра мен қобыздың киелі болуына қатысты аңыз-әпсаналар жетерлік. Мысалы, домбыраға қатысты «Ақсақ құлан» күйінің шығу тарихында, қобызға қатысты Қорқыт туралы аңызда анық айтылады.

Көшпелі халқымыздың сөздік қорында киіз үйдің және ондағы әрбір жиһаз бен бұйымның қасиетіне қарап «киелі бесік», «киелі босаға», «киелі ошақ», «шаңырағы киелі» деген сөздер жиі қолданылады.

Қазақ халқы өз тарихында қаншама қиын тағдырды бастан кешкеніне қарамастан «кие» туралы түсінікті ұрпақтан-ұрпаққа жоғалтпастан жеткізіп келеді. Бұл  қазақ дүниетанымын ерекшелейтін ұғым. Халық «кие» ұғымы арқылы болашақ ұрпаққа қасиетті жерлерді, тіршілік иелерін құрметтеуді үйретеді. Сол арқылы киелі заттарды қорлауды тыйып отырады. Сондықтан бүгінгі буынның міндеті осындай түсініктерді келер ұрпаққа өзгеріссіз жеткізу болмақ.

«Күнә» араб тілінде «зәнб», «маъсия» деген сөздермен беріледі. Көбінесе «маъсия» сөзі жиі қолданылады. Бұл сөз «ъаса» – «бағынбау», «қарсы келу» деген түбірден шыққан. Ал, шариғатта күнә «маъсия» деп аталып, пенде оны істемей жүрсе сауап жазылып, істейтін болса жазаға тартылатын істі айтамыз. Оны басқаша айтқанда, тыйым салынған, харам істер деуге болады.

«Күнә» ұғымы халықтың санасына ислам діні арқылы сіңді. Күнәға жалпы адамгершілікке жатпайтын көптеген теріс қылықтар (нәпсіқұмарлық, арамдық, азғындық, опасыздық, екіжүзділік, жауыздық, т.б.) жатады. «Күнә» ұғымы әрбір мәдени-өркениет жүйесінде, әр түрлі мазмұнға ие болуы мүмкін. Мысалы, христиан мәдениетінде басты күнәларға жататындары: өзін құдайдан жоғары санау («грех гордыни»), пайдакүнемдік («грех корысти») және нәпсіқұмарлық («грех сладострастия») болып есептелсе, онда мұсылмандық өркениетте бұлардың қатарына шарап ішу, бес парызды орындамау, өсімқорлық т.б. қосылады. Дегенмен, күнә дәрежесіне қарай үлкен күнәлар және кіші күнәлар болып екіге бөлінеді. Үлкен күнәлардың қатарына кіретіндер: Аллаға ортақ қосу, Алладан басқаға (Аллаға сенім артқандай) сенім арту, сиқыр жасау және жасату, кісі өлтіру, өсім жеу, жетімнің хақын жеу, соғыс майданынан қашу, намысты, абыройлы әйелге жала жабу, жалған куәгер болу, әке-шешеге қарсы келу, зинақорлық жасау, ұрлық істеу, арақ ішу, ғайбат айту, пара жеу, өтірік айту, екі кісіні шағыстыру, құмар ойнау, кісі хақын жеу. Бұл туралы Құранның «Ниса» сүресінің 31-аятында: «Егер сендер тыйым салынған нәрселердің үлкенінен яғни үлкен күнәлардан сақтансаңдар, сендердің кіші күнәларыңды кешіріп, өздеріңді құрметті орынға (жәннатқа) кіргіземін». Тағы бір аятта: «Сондай күнәлардың үлкенінен және арсыздықтан (зинадан) сақтанғандардың кіші күнәлары болса да шәксіз Раббыңның жарылқауы кең» («Нәжім» сүресі, 32-аят) делініп, үлкен күнәлардан сақтанса, кіші күнәларды Алланың кешіретіндігін ескертеді және исламда әркiм өзiнiң күнәсі мен қылмысына жауап бередi. Бiреудiң күнәсiн басқа бiреу көтермейдi.

«Күнә» сөзі − діни сенімге, ұстанымдарына, заңнамаларға қайшы істерді (иманның шарттарына сенбеу, намазды қаза қылу, Аллаға серік қосу, құмар ойындар ойнау, пайызбен несие алу және т.б.) білдірсе, «кінә» ұғымы адамдар арасында болатын немесе мемлекет заңнамаларына қарсы құқық бұзу арқылы жасалған қылмыстар үшін қолданылады. Қазақстан Республикасының заңнамасында «кінә» ұғымына келесідегідей түсініктеме берілген:

«Кінә – ол заңмен қарастырылған тұлғаның қасақаналық немесе абайсыздық ниетімен жасалған қоғамға тигізетін қауіпті зардаптары әрі өзінің мемлекеттік және қоғамдық құндылықтарына психикалық қатынасы мен пайдакүнемдік пен селқостық таныту болып табылады».

Қазақ әдет-ғұрпындағы «кінә» ұғымының моральдық тұрғыдағы мағынасынасына тоқталсақ – ол адамдардың өз араларында болған түсініспеушілік салдарынан туындайтын, яғни қылмыстық заңбұзарлық әрекетке жатпайтын амалдарды айтуға болады. Мысалы: абайсызда қағып кету, сөзге келіп қалу, жан күйзелісінің әсерінен балағаттау және т.б.

Қорытындылай келе «күнә» мен «кінә» бір-бірімен байланысты ұғымдар деуге болады. Өйткені белгілі бір мемлекет азаматының жасаған ісі заңға қайшы болса, ол  күнә. Осыған байланысты Мұхаммед пайғамбар: «Кімде-кім мемлекет басшысына себепсізден себепсіз мойынсұнбаса, қиямет күні Алланың құзырына (осы қылығы үшін) ешқандай дәлелі болмастан (пұшайман күйге түседі) барады. Мемлекет басшысына мойынсұнуға уәде бермеген адам жаһилиет дәуірінде өлгенмен тең саналады» (Муслим, Имара, 58) деп бұйырды. Мұхаммед пайғамбардың сүннетіне жүгінсек, әрбір мұсылман баласы мүлтіксіз мемлекет басшысына бағынуға және сол мемлекет заңына сай жүруге тиісті.