Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық

302
Құжаттарыңызды тағы да қара
п
көр
іңізші.
Көр көмекші етістігі арқылы жасалған алдыңғы сыңары келер шақ көсемше түрінде 
қолданылатын етістік бұйрық рай формасында ғана жұмсалады. 
Мына сандықты аша көрме.
Жіктелуі:
Ауыспалы осы (келер) шақ
жекеше
көпше
Мен оқып көр
емін 
Біз оқып көр
еміз
Сен оқып көресің 
Сіз оқып көресіз
Сендер оқып көресіңдер
Сіздер оқып көресіздер
Ол оқып көреді
Олар оқып көреді
Болымсыз түрі:
жекеше
көпше
Мен оқып көр
ме
ймін 
Біз оқып көр
ме
йміз
Сен оқып көр
ме
йсің
Сіз оқып көр
ме
йсіз
Сендер оқып көр
ме
йсіңдер
Сіздер оқып көр
ме
йсіздер
Ол оқып көр
ме
йді
Олар оқып көр
ме
йді
Өткен шақ
жекеше
көпше
Мен оқып көр
дім
Біз оқып көр
дік
Сен оқып көрдің
Сіз оқып көрдіңіз
Сендер оқып көрдіңдер
Сіздер оқып көрдіңіздер
Ол оқып көрді
Олар оқып көрді
Болжалды келер шақ
Болжалды келер шақ іс-әрекеттің кейін болатын, болмайтынына болжам, жорамалды 
білдіреді. 
Мен сізге кешке бар
ар
мын.
Жасалуы:
етістік +
-ар
-ер
-р
-с
+ жіктік жалғау
жекеше
көпше
Мен оқы
р
мын
Біз оқы
р
мыз
Сен оқы
р
сың
Сіз оқы
р
сыз
Сендер оқы
р
сыңдар
Сіздер оқы
р
сыздар
Ол оқы
р
Олар оқы
р

303
Болымсыз түрі:
етістік +
-ма, -ме, 
-ба, -бе, 
-па, -пе
+ с
+ жіктік жалғау
жекеше
көпше
Мен оқыма
с
пын
Біз оқыма
с
пыз
Сен оқыма
с
сың
Сіз оқыма
с
сыз
Сендер оқыма
с
сыңдар
Сіздер оқыма
с
сыздар
Ол оқыма
с
Олар оқыма
с
тұЛға
Қыстырма сөздер
Сын есім тудырушы жұрнақтар
V БӨЛІМ
БІрІншІ 
саБаҚ
Қыстырма сөздер
Қыстырма сөз оқшау сөздің түріне жатады. Қыстырма сөз сөйлеушінің ойға қатысты 
көзқарасын білдіретін сөз.
Менің ойымша
, сен дұрыс айттың.
Қысқасы
, ертең сабаққа келмейміз.
Ертең, 
сірә,
жаңбыр жауатын болар.
Мағыналық түрлері:
Қуанышты, ренішті білдіреді: бағымызға қарай, амал қанша, өкінішке орай.
Сенуді, мақұлдауды, мойындауды білдіреді: сөз жоқ, бәсе, рас, әрине.
Ойдың кімнен, қайдан екенін көрсетеді: меніңше, сіздіңше, оның пікірінше.
Шамамен ғана я сенер-сенбестікпен айтылғанын білдіреді: сірә, мүмкін, тегі, кім біледі, 
бәлкім, байқаймын. 
Бір ойдың алдыңғы жақта айтылған оймен байланысын қорыту ретінде айтылады: олай 
болса, демек, сөйтіп, сонымен.
Ой тәртібін білдіреді: біріншіден, екіншіден, бір жағынан, әуелі, ақырында.
Сын есім тудырушы жұрнақтар
Сын есім заттың түр-түсін, сын-сипатын, сапасын, салмағын, көлемін, дәмін білдіретін сөз 
табы. 
Сұрақтары қандай? қай?
Басқа сөз таптарынан жасалған туынды сын есім қатыстық сын есім деп аталады. 
Әкем жігер
лі
адам. Менің түрім сұс
ты
ма? 
Болат өте қиял
шыл
адам. Менің жаз
дық 
киімім көп.
Есім сөзден туынды сын есім жасайтын жұрнақтар:

304
Есім сөз +
жұрнақ
мысалы
-лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті
орман
ды
-сыз, -сіз
су
сыз
-ғы, -гі, -қы, -гі
жаз
ғы
, күз
гі
-лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік
бала
лық
-шыл, -шіл
кек
шіл
-шаң, -шең
бой
шаң
-дай, -дей, -тай, -тей
тас
тай
, тау
дай
-қой, -қор, -паз, -кер, -гер
өнер
паз
-и, -ы, -і
тарих
и
, қазақ
ы
тұЛғаЛар
Есімшенің анықтауыштық қызметі.
Ортақ етіс
V БӨЛІМ
екІншІ 
саБаҚ
Есімшенің анықтауыштық қызметі
Есімше формалары сын есім сияқты заттың белгісін аңғартып, сөйлемде қандай? деген 
сұраққа жауап береді, анықтауыш қызметін атқарады. 
Кеше кел
ген
адам не айтты? 
Қазақстанда көрме
ген
қалаларым көп екен ғой.
Айт
қан
сөзі шын емес, мен оған сене қоймаймын.
Әуежайдан күтіп ал
ған
затың қайда?
Сын есім мен есімшенің заттың белгісін білдіруі бірдей емес. Сын есімдер заттың тұрақты 
белгісін білдіреді, ал есімшелер қимыл-әрекет нәтижесінде пайда болған өзгерісті аңғартады.
ақ шаш – ағарған шаш
Есімшелер сын есім сияқты көптеледі, тәуелденеді, септеледі.
Ортақ етіс
Етіс – іс-қимыл мен оны орындаушының арасындағы қатынасты білдіреді. 
Ортақ етіс – істің бірлесіп, ортақтасып істелгенін білдіреді. 
Тапсырманы орында
с
қан адам осы кісі. 
Әсемнің айт
ыс
қан
кісісі менің ағам екен. 
Жасалуы: 
Етістік + 
 -ыс, -іс, -с
+жіктік жалғауы
Бізбен дүкен аралап, киім көр
іс
кен 
сенсің.
-лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес 
жұрнағы арқылы жасалған туынды етістіктер де ортақ етіс 
мағынасын береді:
Сен әкеңмен ақыл
дас
.
Біз танымал жазушымен пікір
лес
тік.

305
МаМандыҚтың БәрІ жаҚсы
Зат есім тудырушы жұрнақтар
Белгісіздік есімдігі
VI БӨЛІМ
БІрІншІ 
саБаҚ
Белгісіздік есімдігі
Белгісіздік есімдігі – заттар мен құбылыстарды және олардың сан, сапа белгілерін, мекен, 
амал т.б. анық ашпай, тұспалдап қана көрсететін, яғни мағыналары нақтылы түрде берілмей, 
белгісіз мәнде айтылатын есімдіктің түрі. Мысалы, кейбіреу, қайсыбір, әркім, әрбір, әлдекім, 
бірнеше, әлдеқашан т.с.с.
Біреу
маған қараған сияқты. 
Бұл ұшу кестесі 
әлдеқашан
өзгеріп кеткен.
Бірнеше
кітапханадан іздегенімді таппай келемін.
Белгісіздік есімдігі жіктеледі, тәуелденеді, септеледі.
Жіктелуі:
Мен біреу
мін
Біз біреу
міз
Сен біреу
сің
Сіз біреу
сіз
Сендер біреу
сіңдер
Сіздер біреу
сіздер
Ол біреу
Олар біреу
Тәуелденуі:
Менің біреуім
Біздің біреуіміз
Сенің біреуің
Сіздің біреуіңіз
Сендердің біреулерің
Сіздердің біреулеріңіз
Оның біреуі
Олардың біреулері
Септелуі:
септік
әлдекім
кейбіреу
А.
әлдекім
кейбіреу
І.
әлдекім
нің
кейбіреу
дің
Б.
әлдекім
ге
кейбіреу
ге
Т.
әлдекім
ді
кейбіреу
ді
Ж.
әлдекім
де
кейбіреу
де
Ш.
әлдекім
нен
кейбіреу
ден
К.
әлдекім
мен
кейбіреу
мен

306
Зат есім тудырушы жұрнақтар
Зат есім негізгі және туынды болып бөлінеді. Туынды зат есімдер жұрнақ арқылы жасала-
ды.
Менің анам тігін
ші.
Сенің басты жауың – жалқау
лық.
Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақтар:
Зат есім+
жұрнақ
мысалы
-шы, -ші
жұмысшы
-шылық, -шілік
адамшылық
-лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік
адалдық
-кер, -гер
саудагер
-кеш, -стан, -паз, -қой, -қор, -хана
шайхана, сәнқой
Біздің бастық еңбекқор
лық
ты жоғары бағалайды.
Бұл қызмет орнына үміт
кер
саны өте көп. 
МаМандыҚтың БәрІ жаҚсы
Біріккен сөздер. Қос сөздер.
Бөлшектік сан есім
VI БӨЛІМ
екІншІ 
саБаҚ
Қос сөздер
Қос сөз – екі сөздің қосарланып немесе қайталанып айтылуынан жасалған сөз. Қос сөз де-
фис арқылы жазылады. 
Бұл дәріхана 
күндіз-түні
ашық, тәулік бойы жұмыс істейді.
Неге 
қайта-қайта
сұрай бердің? 
Су-пу
іше салшы, кешігіп барамыз?
Түрлері:
Қайталама қос сөз – сыңарлары бір түбірден, яғни бір түбірдің қайталануынан жасалатын 
қос сөз. Біз 
көзбе-көз
сөйлесуіміз керек.
Жасалуы:
жасалуы
мысалы
Бір түбірдің қосымшасыз түрде қайталануынан жасалады.
үлкен-үлкен
Бір түбірі қосымшала, бір түбірі қосымшасыз түрде 
қайталануынан жасалады.
бір-біріне
Бір түбірдің әртүрлі қосымшамен қайталануынан 
жасалады.
орынды-орынсыз

307
Түбірдің бір сыңары дыбыстық өзгеріске ұшырап 
жасалады.
түп-түзу
Екінші сыңары бірінші сыңарына еліктеу мәнінде келіп 
дауыссыз дыбыстан басталатын сөздің бірінші дауыссыз 
дыбысының орнына және дауысты дыбыстан басталатын 
сөздің алдына м, п, с дыбыстары қосылып жасалады.
кісі-місі, қағаз-мағаз
Қосарлама қос сөз – әр түрлі сөздердің қосарлануынан жасалатын қос сөз. 
Тойға
 алыс-жақын
туыстардың бәрі жиналды. 
Жасалуы:
жасалуы
мысалы
Сыңарлары синонимдес болып келеді.
ашу-ыза
Сыңарлары антонимдес болып келеді.
ілгері-кейін
Бір сыңары мағыналы, бір сыңары мағынасыз болып келеді.
бала-шаға
көрші-қолаң
Екі сыңары да мағынасыз болып келеді.
Анда-санда
бірен-саран
Сыңарлары әртүрлі сөздер болып келеді.
ғылыми-көпшілік
саяси-әлеуметтік
Біріккен сөздер
Екі немесе одан да көп түбірлердің бірігіп, бір ұғымды білдіретін және бір сұраққа жауап 
беретін сөз біріккен сөз деп аталады.
Бұл 
кәсіпорын
немен айналысады?
Оның 
еңбекақысы 
жоғары екен.
Көшбасшы
болу үшін табандылық, білімділік деген қасиеттер керек.
Жасалуы:
1) Күрделі сөз құрамындағы түбірлердің тұлғалары сақталып, өзгеріске ұшырамайды. 
Мынау –
Темірқазық
жұлдызы.
2) Сөз құрамындағы түбірлердің тұлғалары өзгеріске ұшырайды, дыбыстық жағынан 
ықшамдалады. Мұндай сөздер кіріккен сөздер деп аталады.
Қорытынды жиналыс 
бүгін
болады. 
Емлесі:
1. Біріккен сөздер үнемі бірге жазылады. 
Бұл жерде
кәсіпорын
бар ма?
2. Жан-жануарлар мен өсімдік атаулары бірігіп 
жазылады. 
Ақбөкендер
мекендейтін жер. 
Бұл жерде 
есекмия
өспейді.
3. Терминге айналған техника, мәдениет, өнер, 
спорт, дін, саясат, т.б. салаларға қатысты зат, 
ұғым атаулары мен әр түрлі мамандық атаулары 
және күрделі жалқы есімдер бірігіп жазылады. 
Мен дүкеннен 
шаңсорғыш 
сатып алдым. 
4. Еш, әр, кей, бір, қай, әлде сөздерімен біріккен 
есімдіктер мен үстеулер түбір тұлғасын сақтап, 
бірге жазылады. 
Ешбір
адам келмеді.
Ол 
біржолата
кетіп қалды.
5. Екі немесе үш түбірден біріккен кісі аттары 
мен географиялық атаулардың түбірі сақталып, 
бірге жазылады.
Оның 
досы 
Талдықорған
қаласында тұрады. 

308
6. Екінші сыңары к, қ дыбыстарынан басталатын 
кейбір кісі аттарын жазу кезінде алдыңғы сөз 
қатаң дыбысқа аяқталса к, қ, ал алдыңғы дыбыс 
дауысты немесе ұяң, үнді болса, келесі түбірде 
алғашқы дыбыс г, ғ дыбыстарымен жазылады. 
Біздің 
топта 
Амангелді, 
Нұргелді 
және 
Ботагөз
оқиды. 

жүктеу/скачать 10,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: