Қазақстан Республикасы

Топырақты шит себуге әзірлеу - Бүкіл агротехникалық шаралардың арасында жерді мұқият баптап өңдеу аса маңызды буындардың бірі болып табылады. Топырақты дұрыс әрі дер кезінде өңдеу себілген шиттің дүркіреп тез өніп шығуын және шитті-мақта өнімін неғұрлым мол алуды қамтамасыз етеді.

Р. Назаров топырақты тиімді пайдаланудың ғылыми зерттеулер негізінде жасалған тәсілдері қозаның өнімді мол беруін үздіксіз арттырып отыруды және топырақтың құнарлылығын жақсарта түсуді қамтамасыз ететінін, сөйтіп мақта шаруашылығын дамытудың экономикалық тиімділігі күшейе түсетінін атап көрсетті.

Қозаны дұрыс және дер кезінде күтіп-баптау оның ойдағыдай жақсы өсіп-жетілуі мен дамуының, мол және сапалы өмін беруінің кепілі. Оны күтіп-баптау әрбір ауыспалы егіс танабы мен жекелеген учаскелердегі өсімдіктің талап ететін қажеттігіне қарай жүргізілуі тиіс.

Қозаны күтіп-баптау мерзімін кешіктіру немесе оны қалай болса солай, сапасыз жүргізе салу өсімдіктің өсіп-жетілуін нашарлатады, бойлап өсуін, гүлдеуін және жетілуін кешіктіреді.

Қазақстанның оңтүстігіндегі суармалы мақта шаруашылығы жағдайында қозаны күтіп- баптау жұмыстары алғашқы өскіндердің жер бетінде көрінуіне дейін-ақ басталады.

Мысалы, шит себіліп жатқан кезде немесе бұл жұмыс аяқтала салысымен нөсерлеткен жаңбыр жауатын жағдайлар әдетте жиі кездеседі. Сөйтіп топырақтың үстіңгі қабаты езіледі де, кебе келе бірте-бірте қатты қабыршықтарға айналып, қатып қалады. Ондай қатты қабыршақтардың қалыңдығы 3-4см, кейді тіпті одан қалың болады. Мұндай жағдайда енді өне бастаған шиттің әлі нәзік өскіндері әлгі қатты қабыршақтарды жоғары қарай тесіп өте алмайды, оның үстіне, әбден қиналып, зардап шегеді. Сондықтан да жаңбырдан кейін пайда болатын қатты қабыршақтардың зиянды әсерін болдырмайтын шараны шит өнбей жатып, жас өскіндер жер бетіне көтерілмей тұрып жүзеге асыру керек.

Топырақтың мұндай қатты қабыршақтарына қарсы дер кезінде тиімді күрес жүргізілмесе, шиттің өніп шығуына, өскіндердің еңсе көтеріп өсуіне қатер төнеді, олардың өліп қалуы, өсімдіктің жиілігіне зардабын тигізіп, өте-мөте сиретіп жіберуі әбден мүмкін. Ал, мұның бәрі де қозаның қалыпты өсіп-жетілуіне, олардың пісіп –жетіліп мол өнім беруіне келеңсіз әсерін тигізеді.Олай болса, топырақтың бетінде пайда болатын ондай қатты қабыршақтың зардапты әсерін болдырмау үшін мүмкіндігінше тез қимылдап, топырақтың жаңбырдан кейін қатып қалуын күтпей, егіс танабына тырма салу керек, ротациялы мотыгамен сондай-ақ қол тырмамен не шапқы шотпен қатты қабыршақтарды жоюға тырысу керек.Топырақтың қатты қабыршақтарын жою кезінде топырақты қопсыту тереңдігіне ерекше назар аудару керек.Топырақтың қатты қабыршақтарын тырмалау кезінде топырақты қопсыту тереңдігі 5-6 см аспауы керек.

Қатараралық баптау жұмыстарының негізгі міндеті – арамшөптерді тез жою, топырақтың үстіңгі қабатын қопсығын қалпында ұстау, ылғалдың мол мөлшерде босқа ысырап болуына және төменгі қабаттағы тұздардың жоғары көтерілуіне жол бермеу, қозаның өсіп жетілуіне және талшығының сапасы жақсы мол өнімге негіз қалайтын қолайлы жағдайлар жасау.

1.Көкек жанаргүлі.

2.Қала гравилаты.

3.Қарама – қарсы жапырақты ербасы.

Көкек жанаргүлі –көп жылдық, шөп тектес. Биіктігі – 90см жуық. Сабағын төмен қараған қысқа түк басқан. Сопақша келген жапырақтары қарама –қарсы орналасқан, екі жағында да аздаған түктері бар. Гүлдері қызыл, бұтақтарының ұшында сыпырғы сықылданып шоғырланып тұрады. Гүл сабақтары қысқа, тостағаншасы қоңырау сықылды,үстіңгі жағында да аздаған түктері бар. Гүлдері қызыл, бұтақтарының ұштарында сыпырғы сықылданып шоғырланып тұрады. Гүл сабақтары қысқа, тостағаншасы қоңырау сықылды, үстіңгі жағында үш бұрышты өткір тістері бар. Июнь-июль айларында гүлдейді. Ылғалды жерлерде, батпақтардың шеттерінде алаңдарда, жоңышқалы шабындықтардың арасында кездеседі.

Дәрілік мақсат үшін көкек жанаргүлінің жер үстіндегі бөлігін пайдаланады.Халық арасында бұл өсімдікті сары ауруға, бронхы қабынуына, ревматизмге қарсы қолданады. Жатырдан және басқа органдардан қан кеткен жағдайларда ем үшін пайдаланады. Бұл дәрімен сыртқы жараларды жуады және қышыманы емдейді. Іріңді жараларға компресс ретінде сыртынан таңып байлап қоюға болады.

Дәріні дайындау және қолдану тәсілі. өсімдіктің 20 грамын 200 мл қайнап тұрған суға салып. 1-ас қасықтан күніне 3-рет ішеді. Дененің сыртына жағарда осындай тұнба жасайды, ол үшін өсімдіктің 10 грамын ғана алады.

Спиртті тұнба: 25 грамм өсімдікті 10 мл спиртке салып, 8-10 күн тұндырады да, күніне 20-40 тамшыдан 3- рет ішеді.

Қала гравилаты- ГРАВИЛАТ ГОРОДСКОЙ.

Қала гравилаты – шөптектес, көп жылдық өсімдік, сабағы тік өседі, биіктігі 30-60 сантиметрге дейін жетеді. Бұтақтары аз, төменгі жағындағы сағақтарының ұзын, қауырсын тәрізді болады. Ал жоғарғы жағындағы жапырақтарының сағақтары қысқа, 3-4 салалы немесе бүтін болып келеді. Гүлдері ірі, сабағы ұзын, ашық сары түсті, гүл жапырақтары бесеу. Май-августь айларында гүлдейді. Июнь-сентябрь айларында жемісі піседі. Шалғынды жерлерде, ормандарда, бұталардың арасында,өзендердің жағаларында, бақшаларда өседі. Дәрі жасау үшін өсімдіктердің тамырын күзде, жер үстіндегі бөлігін көктемде гүлдеген кезде жинап алады. Құрамында илік заттар, эфир майлары, С витамині және ащы заттар бар.

Халық медицинасында өсімдіктің сулы тұнбасымен асқазанның түрлі ауруларын емдейді. Өсімдіктің қабынуға қарсы әсер ететін, микробтарды жоятын қасиеттері де бар. Ол дизентеренцияға, асқазанның қабынуына қарсы қолданады. Іш желденгенде, ішек түйнеп ауырғанда және гемарой түйіндерінен қан кеткенде де осы өсімдікпен емдеуге болады. Ол бауыр мен өт жолдарының ауруларынада шипа. Кейде қала гравилатын қатты жөтелді басу үшін және тістің түбі босап, қанағанда, тамақ бездері қабынғанда қолданылады.

Қолдану тәсілі. Өсімдіктің 1 ас қасық ұнтақталған тамырын немесе шөбін 1 стакан қайнап тұрған суға салып 20 минут тұндырады да, стаканның төрттен біріндей мөлшерде күніне 3-4 рет ішеді.

Қарама- қарсы жапырақты ербасы - ГОРЕЧАВКА ПЕРЕКРЕСТНОЛИСТНАЯ.

Қазақстанда басқа да өкпе ербасысы деген түрі өседі. Өкпе ербасының биіктігі 30 см-ге жуық, жапырақтары қарама-қарсы орналасқан. Гүлдері ірі, гүл тостағаншасы бес қалақшадан, гүл тәжісі 5 гүл жапырақшадан тұрады. Жемісі бір ұялы қауашақ. Августь-сентябрь айларында гүлдейді.өкпе ербасысы республикамыздың оңтүстік аудандарында кездеседі. Гүлдері көк, апрель май айларында гүлдейді. Олар тау етектерінде, далалы аймақтарда, ылғалды жерлерде өседі. Жоғарыда аты аталған ербасының үш түрінің де емдік қасиеттері бір-біріне ұқсас. Дәрі жасау үшін олардың жер үстіндегі бөлігін, тамырын және тамырп сабағын жинап алады. Құрамында – генциамин деген алкалоид, глюкозидтер, майлар, эфир майлары, илік заттар, каротин, С витамині бар.

Бұл өсімдіктерден жасалған дәрілердің асқазанның жұмысын жақсартып, қышқылын көбейтетін, іш жүргізетін, өт айдайтын қасиеттері бар. Сонымен қатар олармен қанның азаюын, ревматизмді, подаграны емдейді. Көптен жазылмай жүрген жараларға өсімдіктің тамырын ұнтақтап себеді. өкпе ербасысы мен Оливье ербасысы халық медицинасында жөтелге қарсы қолданылады. Аяқ көбірек терлейтін болса ербасының 1 бөлігін, емен қабығының 3 бөлігіне араластырып, қайна тындысына аяқты малып отыру керек.

Қолдану тәсілі: Ербасының 2 ас қасығын 200мл араққа қосып 10 күн тұндырады да, 20-30 тамшыдан күніне 3 рет ішеді.
Студенттің орындайтын тапсырмасы:

Глоссарий:

Дәрілік қырлышөп,

Жылан таран,

Бес салалы сасық шөп,

Дәрілік авран,

Дәрілік дәрмене,

Дәрілік зоря,

Дәрілік мелисса,

Дәрілік нарқайсар,

Дәрілік түйе шырмауық

Сыңғақ итшомырт,

Сары түйе жоңышқа

Репейник,

Ошаған,

1. Зығыр.

2. Итбүлдірген.

ОБСӨЖ мақсаты: Зығыр және итбүлдірген және сол сияқты дәрілік өсімдіктер мен таныстыру.

ОБСӨЖ мәтіні: Зығыр – Лен обыкновенный. Зығыр – биіктігі 1м асатын, бір жылдық, шөптектес өсімдік. Ақ түсті, жіңішке, ұзын, желілі тамыры бар. Сабағы жұмыр, жоғарғы жағыда тік өседі. Жапырақтары көп, отырмалы, кезектесіп орналасқан, қандауыр тәрізді. Гүлдері ірі, көкшіл көкшіл түсті, гүл сабақтары ұзын, өсімдіктің жоғарғы жағында шоғырланып тұрады. Гүл тостағаншасының қалақшалары да, гүл жапырақшалары да бес-бестен. Олар гүл тостағаншасынан ұзындау болып келеді. Жемісі – 5 жерден ашылатын қауашақ. Ішінде ашық қоңыр түсті, сырты жылтыр, екі жағынан қысып жалпайтқан жұмыртқа тәрізді тұқымдары болады. Июнь айының аяқ жағынан август айына дейін гүлдейді. Июльдің аяғында жеміс береді.

Дәріні дайындау және қолдану тәсілі. 2 шай қасық зығыр тұқымын 1 стакан қайнап тұрған суға салады және оны 20- минут араластырып, сүзіп алады да 1ас қсаықтан күніне 3 рет ішеді. Қант ауруын халық арасында былай емдейді, зығыр тұқымын бұршақтың қабығын, қара жидектің жапырағын, арпаның сабағын бірдей етіп алып араластырады. Осы қоспаның 3-ас қасығын 3 стакан салқын суға салады да 10 минут қайпнатып, стаканың ¼ -індей мөлшерде күніне 3 рет ішеді. Күйікті емдеу үшін жараға таңып тастайды.

Итбүлдірген- қысы жазы көгеріп тұратын аласа бұталы өсімдік. Биіктігі 30 сантиметрден аспайды. Бұтақтары жұмыр, сыртында жоғары қараған түктері бар. Жапырақтары кезектесіп орналасқан, қыста да түспей, қар астында жата береді, теріс қаратып қойған жұмыртқаға ұқсайды, төменгі жақтарында бірнеше қара дақтары бар. Бұтақтарының жоғарғы жағында орналасқан гүлдерінің түсі ақ немесе қызыл, төрт тісті, қоңырау сықылды, 4-5 гүл жапырақшасынан тұрады, гүл сабақтары қысқа. Тұқымы қызыл түсті дөңгелек шар тәрізді, дәні ащылау, диаметірі 8-миллиметрге дейін жететін жеміс. Мұны август-сентябрь айларында піскен кезінде, ал жапырағын ерте көктемде гүлдегенге дейін жинап алады.

Итбүлдірген таулы жердегі тасты алаңдарда жайылымдарда, орманды жерлерде өседі. Құрамында арбутин глюкозиді, урсол, аскарбин қышқылдары,илік заттар бар. Арбутиннің микроб өлтіретін, жапырақтарының несеп жүргізетін, қан қысымын төмендететін қасиеттері бар. Бүйрекке тас байланғанда, қуық және несеп жолдары қабынғанда, асқазан қышқылы кемігенде, іш өткенде және ревматизм, подагра, бауыр ауруларын емдеу үшін қолданады. Кейде асқа тәбетті арттыру үшін пайдаланады. Балалардың шыжың ауруын емдеуде де жақсы нәтижелер беріп жүр.

Дәнді дайындау және қолдану тәсілі. Итбүлдіргеннің 1 ас қасық жапырағын қайнап тұрған 1 стакан суға салып, жарты сағат тұндырады да, суығаннан кейін сүзіп алып, тұнбаны 1 ас қасықтан күніне 3-4 рет ішеді. Балалардың шыжың ауруын емдеу үшін итбүлдіргеннің 1 қасық жапырағы мен 1 қасық жемісін алып, оған 2 қасық шайқурайдың шөбін қосып араластырады да, 3 стакан суға салып, 10 минут қайнатады. Дайын болған дәріні ішуді түс қайта бастайды. Әр ішкенде 1 стаканнан 3 рет ішіп тауысады. Соңғы стаканды ұйықтар алдында ішеді.

2 –апта

ОБСӨЖ № 4

ОБСӨЖ тақырыбы: Тропика мен Субтропикада өсетін дәрілік өсімдіктер.

ОБСӨЖ жоспары:

1.Ажгон.

3.Индигофера.

Жоғарыда осы өсімдіктердің дәрілікке кеңірек қолданылып жүргені (лаванда, фенхель, агава алоэ т.б ) туралы біраз мәлімет бергенбіз. Дегенмен біздің елге әлі де болса белгісіз түрлері өте көп . Бұл өсімдіктердің аттары жергілікті халықтар атайтын күйінде беріліп отыр себебі олар біздің елде кездеспегендіктен болу керек, қазақша аттары жоқ.

Дәрілікке ажгон майы , әсіресе тимол ауыз ішін дизинфекциялауға пайдаланылады.

Дәрілікке жапырағы пайдаланылады.Құрамында 2 % эфир майы, гликозид диосмин, смола заттары бар. Жапырағынан дайындалған тұнба инфекциялық аурулармен ауырғанда зәр айдауға қолданылады.

Жапырақтарында гликозид тәрізді илік заттары болады. Олардан жасалған экстракт іштен қан – кеткенді тоқтатуға қолданылады.

Дәрілікке жапырағы пайдаланылады. Құрамында гликозит –индикан бар. Индияда бауыр ауырғанда, ал Вьетнамда шиқан т\б жараларды емдеуге қолданылады. Бұдан басқа жапырағының ұнтағы “басма ” шашты қара түске бояуға қолданылады.

1.Мақтаның құрылысы және өсіп – жетілуі.

2.Қозаның аурулары.

3.Қозаның зиянкестері.

4.Әр түп қозаның жалпы өсіп-жетілу барысы.

5. Қозаның жапырағын түсіру.

6.Итбүлдіргеннің құрамында қандай зат бар, және оларды қандай ауруларға қолданады.

2 –апта

ОБСӨЖ №5

ОБСӨЖ тақырыбы: Дәрілік өсімдіктер.

ОБСӨЖ жоспары:

1.Жантақ.

2.Жылан таран.

ОБСӨЖ мақсаты: Етжапырақ бадан.

Етжапырақ бадан – бадан толстолистный

ОБСӨЖ мәтіні: Етжапырақ бадан – биіктігі жарты метрге дейін жететін, көп жылдық, шөп тектес өсімдік. Тамыр сабағы жуан, қара қоңыр, жер астын кеулеп көлбеу өседі. Тамырдан тікелей өсіп шыққан жапырақтары үлкен, қалың етті, күздігүні қып-қызыл болып шоғырланып тұрады. Гүл өсетін сабақтары жапырақсыз, жуан әрі тамыр жапырақтарына қарағанда екі есе биік, жоғарғы жағында сыпырғы сияқтанып жиналған гүл шоғы бар. Гүлдері қызыл түсті, әдемі, қоңырау сықылды, гүл жапырақшалары бөлек-бөлек. Май-июль айларында гүлдейді.

Етжапырақ бадан орманды, таулы жерлерде, тастақты беткейлерде, өзен жағаларында, жалпы кез келген жерге шыға береді, құрғақшылыққа төзімді, күй таңдамайтын өсімдік.

Дәрілік мақсат үшін өсімдіктің тамырын күзде, ал жапырағын июнь-июль айларында жинап алады. Құрамында илік заттар, танин, галло қышқылы, арбутин гликозиді, крахмал қант бар. Етжапырақ баданның тамырынан жасалған дәрілердің қан тоқтататын, қабынуға қарсы әсер ететін, микробтарды жоютын қасиеттері бар.

Етжапырақ бадан асқазан жолдары ауырғанда, дене қызуы көтерілгенде, бас ауырғанда қолданылса өте жақсы нәтиже береді. Ауыз уылғанда және тамақ бездері қабынғанда оларды шаю үшін пайдаланады. Дене сыртындағы жарақаттардың, іріңді жаралардың жазылуын тездетеді. Сонымен қатар онымен тоқ ішектің ауруларын емдейді. Дизентерияны емдеу үшін антибиотиктермен қосып пайдаланылады.

Жылан таран – биіктігі 1 метрге дейін жететін, көп жылдық, шөп тектес өсімдік. Тамыры жуан, жылан тәрізді, өсімдіктің толып жатқан қосымша тамырлары бар. Тамырынан бұтақтары жоқ жалаң 1-2 түзу сабақ өсіп шығады. Сабақтары ұзын, биік, көптеген отырмалы, ұзынша жапырақтары бар. Тамырдан өсіп шыққан жапырақтары ірі, сопақша келген. Жоғарғы жағындағы жапырақтарының сағақтары қошымша жапырақшалар мен бірігіп, түтікке айналған. Гүлдері қызыл түсті, сабақтарының ұшында ұзындығы 6 сантиметрлік масақ жасап шоғырланып тұрады. Гүлдерінің аңқыған иісі бар. Жемісі – қара қоңыр түсті үш жылтыр жаңғақша. Май-июнь айларында гүлдейді.

Жылан таран шабындықтарда, батпақты жерлердегі шөптердің арасында, орман шетіндегі алаңдарда өседі. Дәрілік мақсат үшін өсімдіктің тамырын пайдаланылады. Құрамында 25 -ке жуық илік заттар, витаминдер, А провитамині бар. Өсімдіктің тамырларын август-октябрь айларында жинап алады. Тамырды күрекпен қазып алады да, жуып тазалайды. Оны сабағы мен қосымша тамырынан, жапырақтарынан пышақпен ажыратып, 10 сантиметрлік бөліктерге бөліп, кептіріп алады.

Жылан тараннан жасалған дәрілерді ішек қабынғанда емдеу үшін, әсіресе тоқ ішектің ауруларына қарсы пайдаланылады. Іш өткенде және жатырдан немесе асқазаннан қан кеткенде емдеуге қолданылады. Тіс түбінің еттері қабынғанда ауызды шайып емдейді. Халық медицинасында жылан тараннан жасалған дәрілерді дизентерияға қарсы, асқазаннан және денедегі басқа да жерлерден қан кеткенде, өт және несеп жолдары қабынғанда, асқазан мен ұлтабарға жара түскенде қолданылады. Дене сыртындағы қанталап тұрған және іріңді жараларды емдеу үшін де пайдаланылады.

1.Емен.

Қазақстанда емен ағашының ормандары Орал жағында ғана кездеседі. Сондықтан басқа жерлерде еменнің қабығын жаппай жинауға болмайды. Себебі қабығын сыпырғаннан кейін қандай ағаш болса қурап қалады. Бұл еменнің аз өсетін жерлерінде мүлдем қурап кетуіне әкеліп соғады. Оның құрамында илік заттар, пектин, қант, кверцетин және тағы да басқа заттар болады.

Еменнің қабығын қабынуға қарсы қолданса, өте күшті әсер етеді. Сондықтан оны ауыз уылғанда, тістің еттері мен жұтқыншақ бездері қабынғанда оларды шаю үшін пайдаланылады. Ол сонымен бірге іш өткенде, асқазаннан, ішектен қан кеткенде, сонымен қатар күйікті және тері ауруларын емдеуге қолданылады. Кейде онымен тершең аяқты жуса да өте жақсы нәтиже береді. Тік ішек айналып сыртқа шыққанда емен тамырынан бұлау жасап отырады. Несепке қан араласып шыққанда және ауру кісі дәретке қалыптан тыс жиі отыра берген жағдайда да емен тамырынан жасалған дәрілер ем үшін қолданылады.

Дәріні дайындау және қолдану тәсілі. Еменнің 10 грамм қабығын 1 стакан қайнап тұрған суға салып 20 минут тұндырады да, күніне 2-3 рет ішеді. Дене сыртындағы ауруларды емдеу үшін тұнбаны былай жасайды: 20 грамм тамырды алып, 1 стакан қайнап тұрған суға салады да, 201 минут тұндырып, оны аяқтың сыртына жағады. Күйікті емдеу үшін де жоғарыда айтылғандай тұнбаны қайнатып буландырып, қоймалжың етіп, сары май немесе вазелин қосып, күйген жерлерге жағады.

Ұзақ төсек тартып жатқан адам денесінің ойылған жерлерін емдеу үшін ұнтақталған емен тамырының екі бөлігін, терек бүршіктерінің бір бөлігін сары майдың 4 бөлігіне араластырып, таң атқанша тұндырып жылы жерге қояды және таңертең сәл ғана қайнатып, сүзеді де таза ыдысқа құйып алып, денеге жағады. Аяқ шамадан тыс терлейтін болса, мынадай бұлау жасап пайдалануға болдаы: 50 грамм емен тамырын 1 литр қайнап тұрған суға салып, жарты сағат тұндырады да, даяр болған тұнбадан аяққа бұлау жасайды.

Етжапырақ бадан – бадан толстолистный

Етжапырақ бадан – биіктігі жарты метрге дейін жететін, көп жылдық, шөп тектес өсімдік. Тамыр сабағы жуан, қара қоңыр, жер астын кеулеп көлбеу өседі. Тамырдан тікелей өсіп шыққан жапырақтары үлкен, қалың етті, күздігүні қып-қызыл болып шоғырланып тұрады. Гүл өсетін сабақтары жапырақсыз, жуан әрі тамыр жапырақтарына қарағанда екі есе биік, жоғарғы жағында сыпырғы сияқтанып жиналған гүл шоғы бар. Гүлдері қызыл түсті, әдемі, қоңырау сықылды, гүл жапырақшалары бөлек-бөлек. Май-июль айларында гүлдейді.

Етжапырақ бадан орманды, таулы жерлерде, тастақты беткейлерде, өзен жағаларында, жалпы кез келген жерге шыға береді, құрғақшылыққа төзімді, күй таңдамайтын өсімдік.

Дәрілік мақсат үшін өсімдіктің тамырын күзде, ал жапырағын июнь-июль айларында жинап алады. Құрамында илік заттар, танин, галло қышқылы, арбутин гликозиді, крахмал қант бар. Етжапырақ баданның тамырынан жасалған дәрілердің қан тоқтататын, қабынуға қарсы әсер ететін, микробтарды жоютын қасиеттері бар.

Етжапырақ бадан асқазан жолдары ауырғанда, дене қызуы көтерілгенде, бас ауырғанда қолданылса өте жақсы нәтиже береді. Ауыз уылғанда және тамақ бездері қабынғанда оларды шаю үшін пайдаланады. Дене сыртындағы жарақаттардың, іріңді жаралардың жазылуын тездетеді. Сонымен қатар онымен тоқ ішектің ауруларын емдейді. Дизентерияны емдеу үшін антибиотиктермен қосып пайдаланылады.

Дәріні дайындау және қолдану тәсілі. 1 ас қасық толы ұнтақталған тамырды 1 стакан қайнап тұрған суға салып, стакандағы судың жартысы қалғанша буландырады. Дәрінің стаканда қалғанын 20-30 тамшыдан күніне 3 рет ішеді.
Студенттің орындайтын тапсырмасы:

Бақылау сұрақтары:
1. Еменнің қабығын қандай ауруларға қолдануға болады.

2. Етжапырақ бадан өсімдігін қолдану тәсілі.

3. Етжапырақ бадан өсімдігінің құрылысы.

4. Дәрілік жөтел шай халық медицинасында қандай ауруларға қолданады.

5. Дәрілік өсімдіктерді өсіру жолдары.

6. Дәрілік жалбыз тікен жайлы түсінік.

1.Бүлдірген.

2.Бау бүлдіргені.

ОБСӨЖ мақсаты: Бүлдірген жеміс жидек.

ОБСӨЖ мәтіні: Жемістер мен жидектер өздерінің тағамдық қасиеті мен көкеністерді сәтті толықтырады.Бұлар көбіне сол бір заттардың ; көміртегінің органикалық қышқылдардың , минералдық тұздардың , пектиндердің клетчаткалардың , белоктардың көзі болып табылады.Ал көміртегі көкеністерде негізінен баяу ыдырайтын крахмал күйінде кездессе,жемістер мен жидектерде – глюкоза фруктоза , сахароза күйінде кездеседі және де бұлар бойға анағұрлым тез сіңеді. Жемістер мен жидектерде , көкенәіске қарағанда,органикалық қышқылдар (алма,лимон,янтарь қышқылдары) айтарлықтай көп , олар асқорыту сөлдерінің бөлінуіне үлкен әсерін тигізеді. Дәмі мен хош иісі жағынан әралуцан жидектер мен жас, мұздатылған , кептірілген және өңделген күйінде тамаша диеталық және емдік азық ретінде қолданылады.

Бау бүлдіргені- баолық континентте көп өсірілетін жидек өсімдіктерінің (раушангүлдер тұқымдасы ) ішіндегі әржақты медицина дәрулерінің ежелден белгілерінің бірі . Бүлдірген Европаға алып келген француз Фрезьенің есімімен “фрайзе ” аталған.

Бүлдірген ең ерте пісетін жидек дақылы , ол тез жеміс беруімен ерекшеленеді, ал ремонтанттық, яғни үздік жеміс салатын сорттарынан жидектерді кеш алуға болады.

Жемісінде 5,5 –9,2 тиімді мөлшерде қант , 0,60-1,7 органикалық қышқылдар (алма, лимон қышқылдары көптеген витаминдер , пектин, илік заттар минералдық заттардан кальций, фосфор марганец мыс темір тотығы өте көп . Жапырақтарында илік заттар және алколойдтердің қосындысы кездеседі.

Бүлдірген ең жақсы шипалы жидектердің бірі , бірақ оның жемісін жас және кепкен күйінде пайдаланып қана қомай , гүлдерін жапырақтарын да пайдаланады. – одан шай қайнатады. (қатты терлетеді) Жидек несеп жүргізуге , қан тоқтатуға , қабынуға қарсы әсер етеді. Оны ішек қарын жлдарын ауруларына , гастритке , бауыр , өт жолдары ауруларына жалпы нығайту дәруі ретінде созылмалы ауруларға және авитаминозға қолзхданады.

Бүлдіргеннің жас жемісі мен жырының емдік мақсатқа подагра , бауыр бүйрек тас ауруларына аш қарынға (4-8 қасықтан ішеді) аздап несеп жргізетін дәру ретінде қолданылатын кепкен жемістің тұндырмасын былай дайындайды. 2 ас қасық құрғақ жемісті 1 стакан қайнаған суға салдып қайнатады. Суығаннан кейін жарты стаканнан тәулігіне 3 рет ішеді.

Бүлдірген жидегі анемияның (неммесе қан аздықтың) профилактикалық қуатты дәру өйткені ондағы темірді организм бойына тез сіңіреді . Жидек шырыны мен жемістің сұйық тұндырмасы фитонцидтерге бай тамақ қабынып ауырғанда ауыз бен тіс етінің шырышы бұзылғанда олады шаю үшін пайдаланады.

Бүлдірген жапырақтары мен тамыръларының шипалық қасиеті бар . Өсімдіктің бұл бөліктері несеп жүргізуге әсер етеді , тұтқыр дәру саналады. Жапырақ тұндырмасы мен қайнатпасын сары ауруға туберкулезге , қуық тас ауруларына ісінуге , ескі жараларға , бөртпелерге қарсы қолданады.

Бүлдіргеннің хош иісті дәмі жидегі шөлді басады, тәбет ашады , ас сіңіруге жақсы әсер етеді жүрек тамыр жүйесінің жүмысын жақсартады , улы заттарды шығаруға көмектеседі. Организмнің қорғаныш қабілетін күшейтеді.

Бүлдірген жегеннен кейін кейбір адамдарда пайда болатын есек жемнен сақтану үшін оны тамақ ішкеннен кейін 30 минуттан соң қаймақпен сүтпен немесе басқа тамақтармен қатар жеген жөн.

Көктемнің аяғынак таман бүлдірген жүйекшелерін кілемдей құлпырып,жерде жайылып жатқан сабақ бұтақшаларымен үш қосынды жапырақтар басады . Сабақ бұтақшалар буындарда тамырлана алады. Жемістер- жалған жидектер , олардың үстіңгі бетінде сары жаңғақшалар шығады да , тегінде сол жаңғақшалар жеміс болып табылады , ал жидектер – ол қосынды жемістер етті гүл тұғыры бар көпжаңғақшала. Бүлдірген қалың қардың астында жатқанда ғана суыққа шыдайды. ( -25, 30 С температураға төзеді) ылғалды қажет етеді. Өйткені тамыр жүйесі онша терең орналаспаған суарып тұру керек , әсіресе жидектер толыса бастаған кезде және жеміс салғаннан кейін келесі жылдың гүлшоғыры салына бастаған кеде су құю керек отырғызылғаннан кейінгі бірінші жылы бүлдіргенніңт тамыры 30-40 см/ге тереңдейді диаметрі 50 см болады . Екінші жылы 50 см тереңдікке жетеді, ал диаметрі 60 см / ден 85 см / ге дейін болады . Бүлдірген қопсыған топырақта жақсы өседі. Әдетте вегетативтік жолмен мұртшалардан шығатын сабақ бұтақшаларды өсіреді. Оларды жаздың аяғында немесе күздің басында отырғызады . Солтүстік аудандарда көктемде жақсы тыңайтылған құмдақ жерге жарық түсетін учаскеге отырғызады. Жас бақтың қатар аралығында отырғызуға болады . Бүлдіргенді егіп өсіру үшін бір- екі жылдық бұтадан жас тамырланған өсімдікті алу керек. Отырғызғаннан кейін бір екі жылда жеміс сала бастайды . Төт жылдан кейін барлық бүлдіргенді қайта отырғызу керек . Ал жас өсімдіктерді басқа жүйекке тамот картоп қияр егілмеген жерге отырғызған жөн өйткені бүлдірген мен олардың зиянкестері және ауруларыц ортақ болып келеді. Көшетті маусым айының аяғында және тамыз айында көшіріп отырғызады. Егер ауа –райы ыстық болса жапырақтардың бір бөлігін қырқып тастайды . Көшетті отырһғызған кезде жоғарғы бүршікті топырақпен жауып тастамау керек және сондай – ақ оның тым сорайып шығып тұрмауын да қарастырған жөн . Бүлдіргенді отырғызғаннан кейін 5-7 тәулік торлы су сепкіштен су құйып көлеңкелеген жақсы ( бұл үшін жанына түйе жапырақты шаншып қойса болады) . Көшет қазып алхғанға дейін тамрлануы керек . Өсімдіктердің шанақтанцу және гүлдеу кезінде микроэлементтер мен ( 0,4%- тік қалайы күкірт қышқылы мен ) тамырдан тыс үстеп қоректендіру өнімді арттыруға көмектеседі және жидектің сапасын жақсартады . Зиянкестердің ішінде бүлдіргенге қауіптісі бүлдіршген қоңызы. Ол көктемде тұмсығы мен гүл шанағын тесіп оған жұмыртқа салады. Жұмыртқадан балапан құрт шығып шанақты жейді балапан құрт қуыршақтану үшін топыраққа көміледің ал тамыз айында қоңыз жоғалап шығады да бүлдіргеннің қыстық жас жапырақтарын кеміреді .

Осы тамыз қоңызы суық түскен кезде жердегі жапырақтардың астына тығылып көктемге дейін ұйықтайдды . Бүлдіргенді пленкамен бүркеген жақсы қоңыз онда өзін өте қолайсыз сезінеді. Бүлдірген қоңызын бүлдіргенді өсімдік тұндырмаларымен( қара меңдуана және сасық меңдуана ) өңдеп өлтіреді.

Бүлдіргеннің ең көп тараған сорты Комсомолка . Жемістерінің дәмі мен өнімділігі мен тез пісетіндігі мен және биологиялық белгілерімен де ерекшеленетін басқа көптеген сорттары белгілі олардың ішінде Красвица , Загоья , Фестивальбная , Заря сортары жемісінің десерттік дәмімен көзге түседі.

1.Қос үйлі мысықтабан.

2.Маралшөп тамыры.

3.Мыңжапырақ.

Өсімдіктің құрамында илік заттар, шайыр, сапониндер, К витамині және фитостерин бар. Қосүйлі мысықтабанды халық медицинасында өкпеден, геморрой түйіндерінен, жатырдан мұрыннан, асқазан, ішектерден, сыртқы жарақаттардан кеткен қанды тоқтатуға қолданады. өсімдік гүлінің өт айдайтын қасиеті бар. Болгар халық медецинасында өсімдікті жөтелді басуға және іштің өтуін тоқтатуға пайдаланады.

Маралшөп тамыры- биіктігі 180 сантиметрге дейін жететін, көп жылдық, шөп тектес өсімдік. Тамыры көлбеу өседі, көптеген қосымша тамырлары бар. Сабағы түзу, шағын сайлары бар, іші қуыс, сыртқы өрмекшінің торындай. Үлпілдек болып келеді. Тамыр жапырақтары ірі, сабақтары ұзын, сабақ жапырақтары отырмалы, жоғарылаған сайын біртіндеп кішірейе береді. Жапырақтары қауырсын тәрізді кішірейе береді. Жапырақтары қауырсын тәрізді тілімденген,шеттері аса тісті. Гүлдері көкшіл, шар тәрізді тостағанша жасап сабақтың жоғарғы жағына жеке –дара орналасқан. Жемісі- қоңырқай, төрт қырлы дәнек. Июль – август айларында гүлдейді. Ол тау етегінде көгалды жерлерде, орман шеттерінде өседі. Қазақстанда негізінен Шығыс Қазақстан, Талдықорған, Семей облыстарында өседі.

Дәрілік мақсатқа марал шөптің тамыры мен тамыр сабағын августь-сентябрь айында жинап алады. Оның құрамында эфир майлары, илік заттар, аскорбин қышқылы, каратин және имулин деген заттар бар. Сібір халықтары марал шөп тамырын ұзаққа созылған аурудан әлсірегенде, жалпы күш кемігенде қуаттандыратын дәрі ретінде қолданып келген. Сондықтанда олар бұл өсімдікті кісіні он төрт аурудан айықтыратын, жасартатын дәрі деп есептеген.бұғылар осы шөптің тамырын тұяқтарымен қазып алып жейтін болған. Сондықтан халық арасында бұл өсімдік “марал шөп”, “марал тамыры” деп аталып кеткен.

Соңғы кезлегі зерттеудің нәтижесінде маралшөп тамырының қанның қысымын көтеріп, орталық нерв жүйесінің қызметін жақсартатындығы, кісінің әл-қуатын қалпына келтіріп, шаршағандығын басатындығы анықталды. өсімдік тамырының спиртті тұнбасын 20 тамшыдан күніне 3 рет ішеді. Емдеу мерзімі 2-3 апта.

Мыңжапырақ –биіктігі 60 сантиметрге дейін жететін, көп жылдық, шөп тектес өсімдік. Тамыр сабағы көлбеу өседі, оның жоғарғы жағынан бір топ тамыр жапырақтары мен сабағы өсіп шығады. Сабақтары түзу, бұтақтары аз. Жапырақтары кезектесіп орналасқан, жіңішке бөліктерге бөлініп тілімденген. Тамыр жапырақтарының сабақтары ұзын, сабақ жапырақтары отырмалы.сабақтары мен жапырақтарын түк басқан. Гүлдері майда, сабақтың жоғары жағында күрделі гүл тостағаншасын жасап шоғырланып тұрады. Гүл тостағаншасының шеткі гүлдері ақ түсті, ортадағвлары түтікше тәрізді, олар ақ немесе сары түсті. Инюь айынан сентябрь айына дейін гүлдейді.

Мыңжапырақ шабандықтарында, орманның шеттерінде, төбелердің етектерінде, бұталардың арасында, егістік жерлерде өседі. Дәрілік мақсат үшін оның жер үстіндегі бөлігінің жоғарғы жағы гүлденген кезде жинап алады. Құрамында ахиллеин алкалоидті, эфир майлары, камфара, туйон және құмырсқа, сірке,валериан, аконит, аскорбин қышқылдары, С, К витаминдері, фитонцидтер, споридтербар.

Мыңжапырақтың қан тоқтататын, қабынуға, аллергияға қарсы әсер ететін, жапырақтардың жажылуын тездететін, қан тамырларын кеңейтетін , ауырған жерлерді тыныштандыратын қасиеті бар. Осыған байланысты мыңжапырақты жатырдан, өкпеден, ішектен, мұрыннан, геморрой түйіндерінен қан кеткенде және асқазанға жара түскенде пайдаланады. Сонымен қатар дене сыртындағы жараларға да тұнбасын жағады және жапырақтарын таңып қояды. Халық медицинасында мыңжапырақты өт қалтасынына тас байлағанда және бауыр ауруларын, бронхтың қабынуын,геморройды емдеу үшін қолданады.

Кіші қабыршөп, Күреңот.

1.Шашыратқы.

2.Шеркез.

3.Шықшөп.

Дәрі жасау үшін шашыратқаның тамырын күзде қазып алады. Оның құрамында белок, май, ащы, заттар, инсулин, холин, илік заттар, аскорбин қышқылы, қант, В витамині бар.

Шашыратқының тамырынан жасалған дәрілердің микробтарды жоятын, тамаққа тәбетті арттыратын, өт айдайтын, ауырған жерлерді тыныштандыратын қасиеттері бар. Мұны ас қорыту бездерінің жұмысынреттеу үшін, асқазанның қабынуын, бауыр ауруларын емдеу үшін де пайдалынады. Сонымен қатар тамақ үлкейгенде , нерв жүйесі қажығанда, тіс ауырғанда және бүйрек ауруларын емдеу үшін қолданылады. Өт қалтасы қабынғанда және тес пайда болғанда да шашыратқының шипалық қасиеті мол деп есептелінеді.

Дене сыртында пайда болған іріңді бөртпелерді өсімдіктің тұнбасын емдейді. Қант дибетін емдеу ішін де осы өсімдіктен жасалған дәрілерді ішеді.

Шеркез- биіктігі 3 метрге жететін, көп жылдық, бұталы өсімдік. Қабығы ақ сұрғылт түсті жапырақтары жіңішке кезектесе орналасқан. Гүлдері майда, жапырақтарының қуысында масақша тәрізденіп өскен. Май айынан ноябрь айына дейін гүлдейді. Құмды жерлерде және далалы аймақтарда өседі. Аз жапырақты шеркез- биіктігі 12 сантиметрге жететін аласа бұта. Сазды және тастақты беткейлерде, сортаңды және құмды жерлерде өседі.дәрі жасау үшін күздешеркездің жемісі мен қалған гүлдерін жинайды. Аз аз жапырақты шеркездің көк бұталарын пышақ пен кесіп алады. Құрамында сальсолин, сальсолидин деген алкалоидтер, сальсомин бар. Медицинада шерекздің спритті тұнбасы мен сальсолин, сальсолидин деген алкалолоидтері қолданылады. Олардың қан қысымын төмендететін, мидың қан тамырларын кеңейтетін, жалпы нерв жүйесін тыныштандыратын қасиеттері бар. Осыған байланысты бұл өсімдіктерді қан қысымы көтерілгенде, бас ауырғанда, бас айналғанда емге қолданылады. Бірақ бауыры және бүйрегіауыратын, жүрегінің қызметі нашарлаған адамдарға шеркезді дәрі ретінде пайдалануға болады.

Шықшөп биіктігі 25 см – ге жуық ұсақ жәндіктер қоректенетін. Көп жылдық, шөптектесін өсімдік. Тамыр жапырақтарының сағақтары ұзын , олар сабақтарының түп жағында топталып тұрады. Дөңгелектеу , жоғарғы жағында қызыл түсті бедерлері бар және оның біреуі ірілеу Олардың бөліп шығаратын сөлдеріне шыбын – шіркейлер жабысады да, оларды өсімдік қорек ретінде пайдаланады. Гүлдері майда, ақ түсті , олар сабағының жоғарғы жағында шоғырланып тұрады. Гүл тостағаншасы түтікше қоңырау тәрізді бес қалақшадан тұрады да , кейіннен олар жемісімен бірге жұлынады, Гүл тәжінің жапырақшалары бесеу. Жемісі сопақша келген қауашақСәуір айларында гүлдейді

Шықшөп батпақтарда , ылғалды, құмды жерлердеөседі. Дәрі үшін өсімдіктің жер бетіндегі бөлігін гүлдеген кезінде жинайды. Оның құрамында дрозерон, плумбагин, ферменттер, аскорбин, алма , лимон қышқылдары бар.

Шықшөптенжасалған дәрілердің қақырық түсіретін , жөтел басатын, тер шығаратын, несеп айдайтын , дененің қызуын төмендететін қасиеті бар. Халық медицинасында көкжөтелді , бронх демікпесін және қақырыққа қан араласқанды емдеу үшін қолданылады. Шықшөптің жапырағында таңертеңгілікте пайда болатын шық секілді сұйық затпен сүйелді емдеиді.

ОБСӨЖ № 10

ОБСӨЖ тақырыбы: Дәрілік өсімдіктерді жинау.

ОБСӨЖ жоспары:

1.Дәрілік өсімдіктерді жинау.

2.Кептіру.

ОБСӨЖ мақсаты: Дәрілік өсімдіктерді қалай жинау керек екенін үйрену.

ОБСӨЖ мәтіні: Өсімдіктерді жинауға шығар алдында олар туралы толық мағлұмат беретін нұсқаулармен жеке танысқан жөн . Сонымен қатар , күрек , пышақ, секатор , қайшы сияқты құралдардың болғаны дұрыс . Өсімдік жапырағын , гүлін , тамырын жинаған кезде осы жоғарыдағы құралдарды ұқыпты әрі орынды түрде пайдаланып , кесіп болмаса қазып алған дұрыс . Бұлай болмаған күнде өсімдіктер қатты зақымданады. Неге өсімдік гүлін не жапырағын қолмен жұлғанда оның тамырынан жұлынып қалуы мүмкін . Жиналған өсімдіктерді салатын рюкзак , себет кішігірім қалталар ала жүрген дұрыс . Өсімдікті бір жерден бірнеше жыл қатарынан жинауға болмайды. Дәрілік өсімдік өсіп тұрған жерлерде сол өсімдіктің болашақта өсіп- өнуі үшін әр маусымда белгілі бір мөлшерін қалдырып отырған дұрыс . Сонымен қатар өте жакс өсімдіктерге де тимей , толық пісіп жетілгендерін алу керек. Себебі бұларда биологиялық активті заттар мөлшері басымырақ болады Яғни бұл қасиет өсімдіктердің өсу кезеңі мен мүшелеріне байланысты . Сондықтан өсімдіктің қай мүшесін қай мезгілде жинау керек екендігін білген дұрыс . Өсімдік тамырларын толық пісіп жетілген уақытта , кұз айларында жинайды . Ал жазғытұрым жинауға тура келетін уақыт болса , онда тамыр өсіп- өнуі басталмай тұрғанда жинау керек Өсімдік жапырағын толық гүлдеу мезгілінде жинайды . Ондайда төменгі және ортаңғы жапырақтар жиналады. Зиянды жәндіктермен түрлі аурулармен зақымданған жапырақтарды жинауға болмайды. Гүлдері өсімдіктер гүлдей бастағанда жинайды. Зақымданған және тозаң басып , қатты ластанған гүлді де жинамаған дұрыс . Бүршіктерді жазғытұрым ерте , ол ашылмай жаңа бөртіп тола бастағанхда жинайды . Өсімдік қабығын бүршік толығып , сөл жүре бастаған уақытта жас бұталардан жинаған дұрыс . Олардың қабығын жинау үшін , пышақпен екі жерден көлденең арасын 20-30 см етіп жарты сақина жасап тіледі. Содан кейін олардың арасын жоғарыдан төмен қарай екі жерден тіліп қосады да, жоғарғы жарты сақина тіліктен бастап ұшымен көтеріп , қабығын сыдырып алады, қалған бөлігі өсімдікте қалып сөл жүру процесін жалғастыра береді. Өсімдік шөбін негізінде гүлдеген мезгілінде жилнайды. Ол үшін өсімдікті жапырағы көп жоғарғы жағын гүлімен қоса , төменнен екі – үш жапырақ қалдырып , кесіп алады. Сарғайған , зақымданған жапырақтарды алып тастау керек . Өсімдіктің жемісі мен дәнін пісіп – жетілгенде жинайды . Кейбір өсімдіктерде олар ертерек пісіп , түсіп қалу қаупі туады.

Сондықтан ондай өсімдіктердің жемісі мен дәнін ертерек жинауға да болады.

Өсімдік жапырақтарын , гүлдері мол сабағын күн ашық құрғақ уақытта , ертеңгі шық кепкеннен кейін жинаған дұрыс .

Өсімдік тамырларын қазып алғаннан соң жабысқан топырақтарын салқын сумен жуып тазартады. Өсімдіктерді жинауға кіріскенде бір ескертетін нәрсежинайтын адам қолына қолғап кигені дұрыс . Себебі көптеген өсімдіктер тікенекті келеді.

Жинап алынған өсімдіктерді дереу кептіріп алған жөн . Себебі кептірілген өсімдіктерде оның дәрілік қасиеті мен сапасы көбірек сақталатыны даусыз. Жиналған өсімдік мүшелерін кептірі жұмысы көлеңке , жел қағып тұратын жерге қағаз , болмаса басқа төсеніш үстіне жайып , әлсін- әлсін аударып кептіріп отыру қажет. Жақсы кепкен өсімдік қолмен уқалағанда бірден морт етіп сынып кетеді. Кептірілген өсімдікті қағаздан жасалған қалтада , немесе кардоннан істелген қорапқа салып ішіне қағаз төсеп , , қараңғы әрі құрғақ жерде сақтайды. Оларды жіпке тізіп іліп не болмаса ағаш ердене үстіне жаю керек . Әртүрлі зиянкестер тимеуін қамтамасыз еткен дұрыс Өсімдік сақтайтын жерде өткір иісті ( керосин , нафталин ) заттардың болмағаны жөн . Улы қасиеті күшті өсімдіктерді бөлек сақтау керек .

Ұзақ сақталған 2-3 жыл өсімдіктердің сапалығы жаңа жиналған өсімдіктерге қарағанда төмен болады. Сондықтан жыл сайын тек керекті мөлшерде жинап , жаңа жиналған өсімдіктерді пайдаланған жөн . Дәрілік өсімдіктерді қала төңірегінен , үлкен жол бойынан жинамай , алысырақ даладан жинаған жөн Себебі қалаға жақын немесе жол бойында өскен өсімдіктер автомобильдердің түтінімен бірге шығатын қорғасын тағы басқа заттармен ластанбай тұрмайды.

Емге керекті өсімдік тұнбасын дайындауға эмальды немесе шыны ыдысты пайдалану керек . Бір ескерте кететін нәрсе , осындай емдік өсімдіктерді жинау алдында міндетті түрде дәрігерге көрініп , ауру диогнозын анықтап , қандай шөпті қанша мәлшерде , қай уақытта қалайт пайдалануға болатынын білген дұрыс. Сонымен қатар кейбір дәрілік мақсатта қолданылып жүрген өсімдіктердің ( меңдуана , қасқыр , жидек ) улы қасиеті бар екендігін ескере отырып , оны пайдлаланған уақытта емдеуге керекті мөлшері міндетті түрде дәрігердің бақылауымен қадағаланады.
Студенттің орындайтын тапсырмасы:

Глоссарий:

Қазақстанда кездесетін дәрілік өсімдіктер: Айылжапырақ сүйсін және телпек сүйсін, Ақ желімбас, Ақмия, Атқұлақ, Көкек жанаргүлі, Көкпек, Көктемдік жанаргүл.
Дәрілік өсімдіктер құрамында болатын биологиялық әсерлі заттар: Алкалоидтар, Гликозидтер, Эфир майлары, Витаминдер, Кумарин заттары, Илік заттар, Фитонцидтер

4 – апта

ОБСӨЖ № 11

ОБСӨЖ тақырыбы; Дәрілік өсімдіктерден дайындалатын қоспалар.

ОБСӨЖ жоспары:

1.Тыныс органдары ауырғанда пайдаланылатын қоспалар.

2. Асқазан ауырғанда пайдаланылатын қоспалар.

3. Тамаққа тәбет арттыратын қоспалар.

ОБСӨЖ мақсаты: Дәрілік өсімдіктерден дайындалатын түрлі қоспалар мен таныстыру.

Тыныс органдары ауырғанда пайдаланылатын қоспалар .

ОБСӨЖ мәтіні: А) жалбызтіктен тамырының екі бөлігі , өгейшөп жапырағының екі бөлігі , жұпаргүл шөбінің бір бөлігінің қосындысы . Осы қосындының бір ас қасығына екі стакан 400 мл қайнап тұрған су құйып , шай демдегендей қайнатады. Сонан соң 20 минут тұндырып , дәкемен сүзеді. Осы тұнбаны жылы күйінде араға 3 стакан салып стаканның 4/1 бөлігінде ішуге болады.

Б) жалбызтікен тамырының екі бөлігінің өгейшөп жапырағының екі бөлігінің жұпаргүл шөбінің бөлігінің қосындысы . Осы қосындының бір қасығына екі стакан 400 мл қайнаған ыстық су құйып , шай демдегендей қайнатады. 20 минут тұндырып , дәкемен сүзіп алады. . Осы тұнбаны жылы күйінде екі мезгіл жарты стаканнан ішеді. Бұл адамның тамаққа тәбетін арттырады.

В) жалбызтікен тамырының бір бөлігін , салаубас гүлінің бір бөлігін , құлқайыр шөбінің бір бөлігін , аюқұлақ бір бөлігінен қосынды жасайды . Осы қосындының 2 шай қасығына бір стакан 200 мл қайнап тұрған су құйып шай демдегендей қайнатады. Суытылғаннан кейін дәкемен сүзіп аладыОсы тұнбаны күніне үш рет жарты стаканнан ішуге болады.

Асқазан ауырғанда пайдаланылатын қоспалар :

А) итшомырт қабығының екі бөлігінің , анис дәнінің екі бөлігінің , мыңжапырақ . жапырақ бөлігін, мия тамырының үш бөлігін алады. Осы қосындының 2 шай қасығына бір стакан қайнап тұрған су құйып , 10 минут баяу отқа қайнатады. Содан кейін дәкемен сүзіп , таңертең және кешке жарты стаканнан ішеді.

Б) итшомырт қабығының алты бөлігін , мыңжапырақ жапырағының екі қалақай жапырағының екі бөлігін қосады. Осы қосындының бір ас қасығына екі стакан ыстық су құйып , 10 минут қайнатады Содан кейін дәкемен сүзіп , түнде жатар алдында 0,5 немесе 1 стаканнан ішеді.

В ) итшомырт қабығының үш бөлігі , қалақай жапырағының екі бөлігі , мыңжапырақ шөбінен екі бөлік жасалған қосындының 2 ас қасығына бір стакан ыстық су құйып шай демдегендей қайнатады . 20 минут тұндырып алады да дәкемен сүзеді . Осылай дайындалған тұнбаның жарты стаканын немесе ¾ бөлігін түнде жатар алдында ішеді.

Г) қалақай жапырағының үш бөлігі , итшомырт қабығының үш бөлігі , жалбыз жапырағының екі бөлігі , иір тамырының бір бөлігі , шүйгіншөп тамырының бір бөлігінің қосындысы , Осы қосындының екі ас қасығына бір стакан қайнап тұрған су ұйып , 10 минут қайнатады. Қайнап болғаннан кейін дәкемен сүзеді . Осылай әзірленген тұнбаны түнде жатар алдында жарты болмаса бір стакан ішеді.

Д)итшомырт қабығының үш бөлігі , қалақай жапырағының үш бөлігі , жусан шөбінің екі бөлігі , шүйгіншөп тамырының бір бөлігінің қосындысы . Осы қосындының екі ас қасығына екі стакан қайна тұрған су құйып 10 минут қайнатады. Қайнап болғаннан кейін дәкемен сүзеді . Суытып таңертең және кешке жарты стаканнан ішеді.

Тамаққа тәбет арттыратын қоспалар:

А) жусан шөбінің бір бөлігі мен сүбеде жапырағының бір бөлігінің қосындысы . Осы қосындының екі шай қасығына бір стакан қайнап тұрған су құйып шай демдегендей қайнатып , дәкемен сүзеді. Осылай дайындалған тұнбаны күніне екі мезгіл тамақ алдында жарты стаканнан ішеді

Б) жусан шөбінің екі бөлігі , мыңжапырақ жапырағының екі бөлігі , бақ бақ тамырының бір бөлігінің қосындысы. Осы қосындының бір ас қасығына бір стакан қайнаған су құйып , шай демдегендей қайнатады. Дәкемен сүзіп алынған тұнбаны тамақтанудан 15-20 минут бұрын бір – екі ас қасықтан ішеді.

В) жусан шөбінің төрт бөлігі мен мыңжапырақ жапырағының бір бөлігінің қосындысы . Осы қосындының бір ас қасығына бір станкан ыстық су құйып шай демдегендей қайнатып , біраз тұндырып дәкемен сүзеді. Осылай дайындалған тұнбаны тамақтанудан 15-20 минут бұрын , бір екі ас қасықтан ішеді.

Іш өткенде қолданылатын қоспалар ;

А) шаянмойн тамырының бір бөлігі мен шелна тамырының бір бөлігінің қосындысы . Осы қоспаның екі шай қасығына бір стакан қайнап тұрған су құйып шай демдегендей қайнатады.Содан кейін жарты сағат тұндырып , дәкемен сүзілген тұнбаны күніне 3 мезгіл ішеді.

Б) қандыағаш бүршігінің , шаянмойын тамырының бір бөлігінің қосындысы . Осы қосындының екі шай қасығына бір стакан қайнап тұрған су құйып , шай демдегендей қайнатады. Содан кейін 20 минут тұндырып , сүзіп алынған тұнбаны күніне 3-4 мезгіл ішеді.

Зәр айдайтын қоспа түрлері :

А)толкнянка жапырағының үш бөлігі , гүлкекіре гүлінің бір бөлігі қоспасының бір ас қасығының үстіне бір стакан қайнаған ыстыұ су құйып , 15 минут тұндырып дәкемен сүзіп , бүйрек ауырғанда тамақ алъдынан 20 минут бұрын күніне 3-5 рет бір ас қасықтан ішу керек .

Б) толокенянка жапырағының төрт бөлігі , арша жемісінің төрт бөлігі , арша жемісінің төрт бөлігі , мия тамырының бір бөлігі . Осы қоспаның бір ас қасығының үстіне бір стакан қайнаған ыстық су құйып , 15 минут тұндырып , дәкемен сүзіп бүйрек ауырғанда ішеді.

В) арша жемісінің екі бөлігі , қырықбуын шөбінің екі бөлігі, бидайық тамырының бір бөлігі . Осы қоспаның екі ас қасығына бір стакан қайнаған ыстық су құйып 15 минут тұндырып сүзеді. Дәрігердің белгілеуімен ішеді.

Тер шығаруға пайдаланатын қоспалар :

А) таңқурай жемісі 50 г , жөке ағашының гүлі 50 г мөлхшерінде алынады б) таңқурай жемісі 40 гөгейшөп

Жапырағы 40 г , жұпаргүл шөбі 20 г мөлшерінде алынады.

В) таңқурай жемісінің екі бөлігі , өгейшөп жапырағының екі бөлігі , жұпаргүл шөбінің бір жапырағын араластырып , екі ас қасық қоспаға бір стакан қайнаған ыстық су құйып , 5 минут қайнатады. Дәкемен сүзіп кәдімгі қайнаған су сияқты ішеді.

Жүрек қан тамыры ауруларын емдеуге пайдаланылатын қоспалар (өсімдіктер грамм есебімен алынып отыр)

Бұрыш жалбыз ( жапырағы ) –30 ; бестармақты сасықшөп (шөбі)-30 ; дәрілік шүйгіншөп ( тамыры ) 20 ; кәдімгі құлмақ (бүршігі ) –20: бұл қоспадан дайындалған тұнбаны нерв қозғанда , ұйқы қашқанда пайдаланылады . Ол үшін осы тұнбаны күніне үш мезгіл жарты стаканнан ішеді.

Дәрілік шүйгіншөп (тамыры) –25 ,0 ; бестанрмақты сасықшөп (шөбі) 25,0 ; кәдімгі зире (жемісі ) –25,0 ; кәдімгі фенхель )(жемісі ) –25,0 Қоспадан дайындалған тұнбаны нерв қозғанда , жүрек соғуы жиелегенде пайдаланады. Ол үшін осы тұнбаны күніне үш мезгіл жарты стаканнан ішеді.

Дәрілік шүйгіншөп (тамыры) –30,0 ; бұрыш жалбыз (жапырағы ) –30,0; үш жапырақты субеде –40,0. Бұл қоспадан тұнбаны нерв қозғанда пайдаланады. Ол үшін тұнбаны күніне екі мезгіл жарты стаканнан ішеді.

Бүйрек және зәр жолдары ауырғанда пайдаланатын дәрілік өсімдіктерден жасалатын қоспалар :

Кәдімгі арша (жемісі) –60,0 ; кәдімгі фенхель (жемісі) –20,0 ; жалаңмия (тамыры ) –20,0 . Бұл қоспадан дайындалған екіқабат әйелдерге бүйрек және зәр жолдарында қатты қабыну процесі болғанда ішуге болмайды. Зәр айдау үшін осы тұнбаны күніне 3 мезгіл ішеді

Дала қуаңдәрісі (тамыры) –25,0 ; бақша ақжелкені тамыры –25,0; жалваңмия тамыры –25,0 ; кәдімгі арша жемісі-25,0.Бұлардан дайындалған тұнбаны екіқабат әйелдерге бүйрек және зәр жүретін жолдарда қатты қабыну процесі басталғанда ішуге болмайды.

4 – апта

ОБСӨЖ № 12

ОБСӨЖ тақырыбы: Эфир майлы өсімдіктер.

ОБСӨЖ жоспары:

1 Ломонос кодонопсисі.

2.Самарқан салаубасы.

3.Қаратау сасыры.

ОБСӨЖ мақсаты: Эфир майлы өсімдіктер мен таныстыру.

ОБСӨЖ мәтіні: Ломонос кодонопсисі (Қоңыраугүлділер тұқымдасы) – туыстыңҚазақстандағы жалғыз өкілі Тянь-Шаньға, Жоңғар Алатауы және Тарбағатайға тән әдеттегі түр. Өзендер мен бұлақтардың жағасында, орман алаңқайларына және шалғындықтарда ортаңғы және жоғарғы тау белдеулеріндегі кесілген шырша және арша түптерінде өседі. Шөптесін көп жылдық шырынды цилиндр тәрізді биік бұтақтанған сабақты. Жапырақтары жұмсақ, нәзік қысқа сағақты және жұмыртқа тәрізді тақталы, қарама-қарсы орналасқан. Гүлдері бас жағында, гүл табанында сәл ғана еңкейген. Тостағаншасы 5-еу. Тісшесі тілінген, ұзарып өсіп, гүлдеу мерзімі біткен соң шалқайып кетеді. Күлте қоңыраулы үшкірлеу 5 бөлікке тілімделінген, барынша ірі. Күлтенің түсі көгілдірлеу немесе көкшіл, ішкі жағында қара-көк немесе қызғылт-сары сурет бар. Аталықта және үш бөлікті бағана күлтеден шықпайды. Кодонопсис маусым-тамызда гүлдейді. Гүлдері мен жапырақтары шектен тыс жағымсыз иіс шығарады, сондықтан халық арасында оны “аю қоңыраушасы” деп атайды. Жемістері құрғақ қорапшалар, жоғарғы жағынан 3 жерден қақырайды. Шілдеден бастап қыркүйекке дейін піседі. Тұқымымен көбейеді. Өсімдіктердің барлық бөлігі әсер етуші заттардың топтамасын бөледі, эфир майы, С-дәрумені, иілік заттар және т.б. Эксперименттік зерттеулер олардың жалпы адам ағзасын әлдендіретін және жүректің жұмысын реттейтін, сондай-ақ қан қысымын түсіретін пайдасы бар екенін анықтап берді. Өзбек халық медицинасында жер үсті бөлігін басқа да шөптермен қосып бауыр ауруын емдеуге пайдаланады. Бірінші рет мәдени түрде ХІХ ғасырдың аяғында Петербургте байқаудан өткізілген. Алматы ботаникалық бағындағы тұқымынан өсіріледі. Екінші жылы гүлдейді.

Самарқан салаубасы (Күрделігүлділер тұқымдасы) – Қазақстандық үш түрдің тау етегінен бастап, ортаңғы тау белдеуіне дейінгі Батыс Тянь-Шань жоталарына таралғандардың бірі. Құрғақ ұсақ, қиыршық тасты беткейлерде, далалы және бұталы бірлестіктерде, сондай-ақ аршалы сирек ормандарда кездеседі. Шөптесін көп жылдық. Ағаштанған шашақ басты тамырымен, тамырдан бірнеше гүлдейтін және ұрпақ бермейтін өркендер бастау алады. Жапырақтар мен сабақтарды шатасқан өрмекшінің торындай түк басқан. Осыдан бүкіл өсімдік күміс түстен тұрады. Ұрпақсыз түбіртектің жапырағы ұзын сағақты. Таспа қалақшалы бас жағы шеңберленген. Сабақтағы жапырағы таспа тәрізді отырыңқы. Түбінде үшбұрышты ойығымен. Сабақтары қатайған, биіктігі 75 см, күрделі қалқан тәрізді гүлшоғырымен безендірілген. Себеттері басқа түрлердікіне қарағанда ірілеу, диаметрі 1см, жапырақшалар орамдары ашық-сары түсті, көп санды, 5 қатарға орналасқан, бір-біріне қатпарлана қабаттасқан. Гүлдеп болған соң тостағанша тәрізді орам болып жазылады. Гүлдері түтікті, ұшында 5 тісшесі бар, ашық сары түсті, гүлдеу мерзімі маусым-тамыз, тамыз-қыркүйекте жеміс салады. Тұқымдары ұсақ, сопақ пішінді, көптеген жәй түтіктерден тұратын айдармен қамтылған.

Гүл себеттерінің құрамында ащы иілік заттар, бояғыш заттар және эфир майы болады. Олар өт ауырғанда жақсы көмектесетін болғандықтан, ғылыми және халықтық медицинада бауыр ауруын емдеуде кеңінен пайдаланылады. Ал халық арасында сары бояу алу үшін және киімді қара күйеден қорғау зат ретінде қолданылады. Құрғақ гүл шоқтарын жасауда пайдалы. Ерекше сәндік өсімдік, құрғақ және кептірілген күйінде де түсін, сәндік сапасын сақтап қалады. Сондықтан да халық “бессмертник” – “мәңгілік” деп атайды.

Қаратау сасыры (Шатыргүлділер тұқымдасы) – Қазақстан эндемигі, Тянь-Шаньда (Іле Алатауынан Талас Алатауына дейін) және Мойынқұм мен Балқаш маңы шөлдерінде кездеседі. Жусанды – астықты және бұталар бірлестіктерінде құрғақ аңғарларда, батпақты қиыршықты топырақтарда өседі.

Бұл көп жылдық шөптесін өсімдіктің ерекше тіршілік циклі бар. Бұның негізгі өкілдері көп жылдық бойы вегетативті өркендері жетіледі, өмірінде бір-ақө рет гүлдейді және жеміс береді де бірден өледі. Мұндай өсіміктерді монокарпиктер дейді, олар шатыргүлділер арасынан жиі кездеседі. Қаратау сасырының жер асты мүшесі шар тәрізді үрілген түйнекті тамыр. Сабағы (кейде олар 2-3) жұқа, аласа, жоғарғы бөлігі қалқан түрінде тармақталады. Жапырағы қаттылау, ұзақ солмай сақталады. Жапырағының сабақтары кемейіп қабықты қынапқа айналған, ал тақьалары бірнеше жерден қандауыр тәрізді үшкір бөліктерге бөлінген. Гүлшоғыры осы түрдің басқаларыныкі сияқты күрделі шатырша. Орталық шатыры біреуден, ал жанындағылары 2-3-ден бірге жиналған. Шатыршалар 5-10 ұсақ сары гүлдерден тұрады. Тостағаншалары онша көрінбейді, ал жапырақшалары ұш жағынан ішке қарай оралған, жатын екі ұялы, екі бағаналы. Сасыр мамыр-маусым айларында гүлдейді, ал жемістері маусым-шілде айларында пісіп жетіледі.

Ауыл шаруашылығында мал азықтық және омарталық өсімдік ретінде бағаланады. Тамырларында 40 пайызға жуық крахмал, қарашайыр және эфир майы бар. Қарашайыр мен эфир майының құрамымен әсері жете зерттелмеген. Феруладан жасалған препараттардың емдік қасиеттері болуы мүмкін.

Студенттің орындайтын тапсырмасы:

Коллоквиум сұрақтары:
1.Алмұрт, апелсин, айваны қандай ауруларды емдеуге қолданылады.

2.Арахис немесе жержанғақта қанша пайыз белок, май, қант болады.

3 Анар жемісі қай жерлерде кездеседі.

4.Грейпфрут жемісінің құрамында қандай дәрумендер кездеседі.

5.Тағамдық өсімдіктер жайлы түсіндіріп өт.

6.Тамаққа тәбет арттыратын қоспалар.

7.Бүйрек және зәр жолдары ауырғанда пайдаланатын дәрілік өсімдіктерден жасалатын қоспалар.

5 – апта

ОБСӨЖ № 13

ОБСӨЖ тақырыбы: Татымды өсімдіктер жайлы түсінік.

ОБСӨЖ жоспары:

1.Алмұрт

2.Апельсин

3.Айва.

ОБСӨЖ мақсаты: Тағамдық өсімдіктер.

ОБСӨЖ мәтіні: Тіршілікке керекті заттардың біразы, адам организіміне негізінен тағамдық өсімдіктермен көп мөлшерде енетіні белгілі. Олар әр түрлі қант, белок витаиин, фитонцид, фермент, эфир майы, тағы басқа химиялық заттар ретінде организімге еніп, тіршіліктің негізін салатын физиологиялық және биохимиялық процестердің дұрыс жүруін қамтамасыз етеді. Адам организіміне өте қажетті заттар (натрий, калий, кальций, магний, фосфор, темір т.б.) Өсімдік тағамдары адам организіміне енген соң, оның құрамындағы заттар өзара зат алмасу процесіне араласып, ас қорыту жолдарының жұмысын жақсартып, басқа органдардың функцияларын зерттейді. Мысалы, көкөніс ішектің тазаруын қамтамасыз етіп, холестериннің организмнен жылдам шығарылуына мүмкіндік береді. Құрамында калий көп өсімдіктерді (алма, қызылша, асқабақ т.б.) гипертониямен ауыратындарға ұсынады. Капуста сөліндегі аскорбин қышқылы, В тобына жататын витаминдер де кобальт, мыс, цинк, магний, кальций, калий әсіресе фосфор тұзы, амин қышқылдары асқазан жарасының жазылуына мүмкіндік жасайды. Тағамға пайдаланылатын өсімдіктердің бәрі бірдей ауруларға шипалы бола бермейді. Мысалы, бауыр ауырған уақытта құрамында эфир майы бар (пияз, шомыр, ақжелкек, шалғам) өсімдіктерді жеуге рұқсат етілмейді. Осы сияқты қантты диабетпен ауырғанда қантқа өте бай өсімдіктерді тағам құрамынан шығарып тастайды.

Алмұрт еліміздің жылы жерлерінде өседі. Соның ішінде оңтүстік республикаларда өсірілген алмұрт жемісінің сапасы өте жоғары болады. Оның құрамында қанттың фруктоза, глюкоза, сахароза түр-түрлері 7,0-10,0 процентке дейін болады. Бұдан басқа алмұрт жемісінде 0,3 процент илік заттары, 2,6 клечатка бар Қышқылдар өте аз. Сондықтан дәмділігі қарағанда басымдау. Алмұрт жемісі зәрде тас пайда болғанда зәрді айдауға өте әсерлі. Кептірілген алмұрт жемісінің тұнбасымен іш өткенді емдеуге болады.

Апельсин де оңтүстікте өседі. Жемісінің құрамында қанттар (10 процент), минералды заттар (кальций, калий, фосфор), лимон қышқылы, пектин заттары, фитонцидтер бар. Бұлардан басқа апельсинде аскарбин қышқылы (65 мг/100г), В,А, Р витаминдері болады. Апелсин жемісі ас қорытуды және тамаққа тәбетті жақсартады. Осымен қатар апельсин жемісінде пектин заттары көп болғандықтан ішекті әр түрлі керексіз заттардан тазартады. Апельсин жеміс шырынын гастрит болғанда ішкен дұрыс.

Айва- Иранда, Кавказ бен Орта Азия жерлерінде өседі. Жемісінің құрамында 12 процентке дейін фруктоза, глюкоза, сахароза қанттары және алма, лимон, аскарбин қышқылдары, пектиндер, илік заттары, микроэлементтер бар. Айва қабығында эфир майы болғандықтан одан жасалған тамақтың әдемі хош иісі және жағымды қышқыл дәмі болады. Айваны ішек-асқазан ауырғанда,ішектен қан кеткенде, зәр айдауға, салқын тигенді емдеуге пайдаланады.

Алша- Кавказ, Өзбекстан , Қырым, Орта Азия, Молдова жерлерінде өседі. Жемісінің құрамында 10 процентке дейін қант болады. (фруктоза, глюкоза, сахароза), аскарбин қышқылы, А провитамині, алма, лимон қышқылы, пектин, азот, илік заттары және минералдық заттар болады. Организмді витамин және басқа заттармен қамтамасыз етуге пайдаланады.

жүктеу/скачать 2,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: