Қазақстан Республикасы

Ананас -трпикалық елдерде өседі. Негізгі отаны Бразиля. Ананас жемісінің құрамында 15% дейін қанттар, 0,5-0,7% органикалық қышқылдар көбіне лимон қышқылы, азотты қышқылдар, калий, мыс тұздары және аскорбин қышқылдары, пепсим мен попоин ферментерінен тұратын бромилин бар. Бромилин затты ферментер қызметін күшейтетін қасиеті болғандықтан ананас шырыны ас қортуды жақсарту, ішек һқарын жұмысын реттеуге өте әсерлі. Ананас бүйрек ауруларын, құр құлақты емдеуге пайдалы.

Оһңтүстік аудандарында , Кавказда Орта жерлерінде өсіріледжі. Арахис өте майлы және дәмді.Жаңғағының дәнінде 60% қант , май , белок ,25%, болады. Дән қабығынан арахидозидгликозидин , ал күнжарасынан – арахин алкалойдын алуға болады.

1. Кориандр.

2. Зире.

3.Фенхель.

4. Анис.

ОБСӨЖ мақсаты: Қазақстанның татымды (хош иісті) өсімдіктері мен таныстыру.

ОБСӨЖ мәтіні:

Фенхель. Кәдімгі фенхель немесе дәріхана аскөгі, белгілі татымды және шипалы өсімдік. Сырт көрінісі аскөкке ұқсас. Бұл биіктігі 1-2 метрдей, бір, екі және көп жылдық өсімдік. Жапырақ-сағақтары кең, таспаланып тар жарнақтарға тілімделген. Мәуесі сопақша, цилиндр тәрізді.

Фенхельдің көкөніс және тәтті түрі болады, соңғысы шырынды, жуандық, еті, жапырақ-сағақтарының түбі кең, ащы бұрыш дәмдес “қауданшаларды” түзейді.

Фенхельді көктемде, әлде жаздың аяғында құнарлы, жақсы өңделген жерге себеді. Күзде өсімдікті көңмен немесе шіріндімен жабады. Фенхельді тұқым себу арқылы немесе вегетативтік әдіс – бұталарды бөлу арқылы өсіреді. Тұқымды кең қатарлы әдіспен егеді. Отағаннан кейін өсімдікті араларынан 15-20 см етіп сиретеді. Шырынды, қалың жапырақ-сағақтары биязы болуы үшін сабағы жуандағанда өсімдікті түптейді. Ерте өнім алу үшін фенхельді көшет арқылы өсіреді.

Анис. Кәдімгі анис көне заманнан бері өсіріледі: тұқымдары, тіпті, тас дәуірдегі тіреулі үйлерден табылған.

Анистің шыққан жері – Кіші Азия. Көне Египет пент Үндістанда егіп өсіріледі, Гиппократтың жазбаларында айтылады. Мәуесі үшін өсіреді, онда негізінен анетолдан (80-90%) тұратын 2-3% эфир майлары бар.

Бір жылдық өсімдік, биіктігі 30-50 см. Жапырақтары үш түрлі: тамыр жапырақтары ұзын сағақты, тұтас жүрек тәріздес, тілік-тісті, бұлардан кейінгі жапырақтар да ұзын сағақты және ірі үш жарнаққа бөлінген, шеттері ара тістес, жоғарғы жағы – отырмалы күйде дәрілік, 3-5 қысаң жарнақшаларға тілінген. Мәуенің сыртқы кедір-бұлдыр, формасы жұмыртқа тәріздес, ұзындығы 4 мм, сүйкімді хош иісті, тәтті-татымды дәмі бар.

Оңтүстік өсімдігі ретінде анисті жылы климатты аудандарда, салқын жерлерден сақтандыратын күн шуақты жерлерде өсіреді. Ал солай болса да көктері суық ұрудан қорықпайды. Топырақ қопсытылған, құнарлы, әкті немесе сазды құмдақ болғаны жөн. Ауыспалы егісте тамыржемістерден не бұршақ тұқымдастардан кейін орналасады. Тұқымды алдын ала (күзде) терең жыртылған жерге 8-10⁰С-де ерте көктемде (наурыздың аяғы – мсәуірдің басында) себеді және шашып немесе қатарарлық әдіспен себеді. Себілгеннен кейін 18-20 тәулікте көктейді, оған күшті қуаңшылық, аңызақ желдер мен арам шөптер зиянын тигізеді, олар өнуіне кедергі жасап, көктерді өсірмейді.

Зире. Зирені хош иісті мәуесі үшін қашаннан бері өсіреді, онда 3-5% дейін эфир майлары бар, эфир майлары өсімдіктің басқа бөліктерінде де кездеседі. Зире екі жылдық өсімдік, яғни мәуесі екінші жылы ғана құралады, ал бірінші жылы жапырақ дегелектері мен тамыр жемісі өседі. Жапырақтары екі түрлі-үш қат-үлпілдек. Екінші жылы гүлді, бұтақты биіктігі 60-80см келетін сабақ өседі. Мәуесі шілде айында піседі және құрғаған кезде үгітіліп түседі. Мәуесі – сопақша-жұмыртқа тәрізді, екі бүйірі қысыңқы, ұзындығы 3-5 мм, күңгірт-қызыл-қоңыр, қабысқан.

Зирені тұқымнан өсіреді. Ерте көктемде немесе күздің аяғында, тұқым пісіп жетіле бастағанда (себуге жас тұқымды, өткен жылғыдан ескі емес тұқымды алады) себеді. Оны қатарлы әдіспен тамыржемістілерден немесе бұршақ тұқымдастардан (азотты тыңайтқыштарына бай дақылдардан) кейін себеді. Дәндері 7-8⁰С 18-25 тәулікте өседі. Зире топырақ таңдамайды, сонда да ылғалды, құнарлы, терең өңделген құмайлы немесе әкті саздақ жерде жақсы шығады. Бірінші жылы баяу өнеді, сондықтан жиірек егу керек. 2-3 жапырақ шыққаннан кейін жас көктерді сиретеді. Екінші жылы мәуелері әбден пісіп жетпей тұрып, оларды жинайды. Зирені ертемен шық кетпей тұрып немесе түнделетіп жинаған жөн. Пісіп жетілген және кептірілген дәндерді жақсы жабылған ағаш ыдыста сақтайды.

Кориандр биіктігі 30-70 см, кезекті, тез солатын жапырақтары бар бір жылдық өсімдік. Мәуесі – шар тәріздес, ұзындығы 5 мм дейін, жарты мәуешіктерге тез жарыла қоймайды.

Тұқым арқылы өсіріледі.ерте көктемде себеді, оңтүстік аудандарда күзде де себеді, қатарлап сепкен жақсы. 2-3 аптадан кейін көктейді. өсімдік топырақты (жеңіл құрамды топырақта тәуір өседі), күтімді онша талғамайды, еккен кезде (көктемде) ылғалды топырақты ұнатады, ылғалы жеткіліксіз болса, өсімдік тез сабақтанады, гүлдейді. Көкті үздіксіз алып тұру үшін себу мерзімін ерте көктемнен бастап, жаздың ортасына дейін (аралығы 2-3 апта) созуға болады.

Студенттің орындайтын тапсырмасы:

Реферат тақырыптары:

2.Қазақстанның витаминді өсімдіктері.

3.Қазақстанның қызыл кітабқа енген өсімдіктері.

4.Түрлі ауруларға пайдаланылатын қоспалар:Қызыл немесе алтайлық долана, Қырықбуынды қылша, Маралқурай, Маралшөп тамыры, Мойыл.

6.Порей – пиязы, Батун пиязы, Шнитт-пиязы, Жұпар-пияз,Қабатты пияздардың емдік мақсаты және қолдану тәсілдері.

ОБСӨЖ № 15

1.Шырғанақ.

2.Итшомырт шырғанақ.

ОБСӨЖ мақсаты: Витаминді өсімдіктер мен таныстыру.

ОБСӨЖ мәтіні: Көктемде биіктігі 4-5 метрге жететін қыңыр- қисық ретсіз орналасқан бұтақтары жіңішке, жапырақтары ұзын, сояулары бар бұталы өсімдік. Апрель, май айларында әлгі реңсіз бұтақтардың арасынан шығып тұрған жасылш сары гүлдері аса көз тартпайды. Оның есесіне жаздың аяғында оның бір жылдық бұтақтарын қызғылт сары жылтыр жемістер басып кетеді.Ол қыстың ортасындағы қатты аязға дейін өңін бермей тұрады. Бұл- шырғанақ (облепиха) өсімдігі. Шырғанақтың «облепиха » деген орысша аты да бұтақты қоршап алуынан (облепляет) шыққан.

Шырғанақтың жемісін қырғауылдар өте жақсы көреді. Бұл кездерде шырғанақ гүліне жоқ қасиеттер жапсырылып жүрді. Оның «реңсіз гүлінің хош иісі болады, бал шырын жинап жәндіктер арқылы тозаңданады». Шырғанақ бір жылда жарты метрге дейін өседі. Бес жылда биіктігі бір жарым екі метрге жетіп алса, одан әрі өсуі баяулайды, алты метрден биіктері өте аз кездеседі. Тек Памирде онбір метрге жететін түптері табылады. Шырғанақпен бірге тал, терек, қайың өседі. Егер ол ағаштар кесіліп алынатын болса шырғанақ қаулап өсіп, ит тұмсығы өтпейтін қалың тоғайға айналады. Жемісі өте шырынды және жұмсақ , қолға ұстаса езіліп кетеді. Сібірліктер шырғанақ жемісін бұрыннан бағалаған, оны мақтанышпен «сібір ананасы» деп атайдщы. Шырғанақ жемісі қазір тағамдық шипалшық мәні жағынан өте жоғары бағаланады.

ХХ ғасырдың басынан халық шырғанаққа жемісті өсімдік ретінде қарап, қызыға бастады. 40- шы жылдары шырғанақ жемісінде поливитаминдер барлығы ашылғаннан кейін бұл өсімдік тек жемісті емес, витаминдік шикізат ретінде жоғары бағалана бастады.

Итшомырт шырғанақ (облепиха крушиновидная). Бұл түр әлі одақтық «Қызыл кітапқа» ене қойған жоқ. Шырғанақ туысының ішінде шипалық, тағамдық мәні зоры итшомырт шырғанақ . Бұл шырғанақтың жемістері ащылау, оның есесіне алғашқы аязға ұрғаннан кейін жағымды қышқыл дәмге ауысады. Шырғанақтың жемісі нағыз витамин қоймасы. Жемісінің жұмсағында С витамині өте көп. Оның мөлшері 900мг\ процент. Одан кейін каротин немесе А витамині- 60мг\процент. Бұлардан басқа 0,035 мг\ процент В₁, 0,066мг\ процент В₂ витаминдері бар. Шырғанақтан өсімдіктерде өте аз кездесетін, адам организмнің ішкі секреция бездерінің қызметін күшейтіп, зат алмасуды реттейтін Е витамині (145мг\процент) табылды. Бұлардан басқа В₆ Ғ,Р витаминдері, фоли қышқылдары барлығы анықталды. Жемісінен 8 процентке дейін май, 3,6 процентке дейін қант және 2,6 процент инозит, органикалық қышқылдар, илік заттар, темір, бор, марганец сияқты микроэлементтер де алынады. Жеміс құрамында болатын майдың шипалық қасиеті өте жоғары бағаланады. Оның жағымды дәмі, ашық түсі осы 8процент майға байланысты. Шырғанақ майымен операциядан кейінгі жараны, тері туберкулезін, экземаны, күйікті, үсікті, А витаминозды, тамақтың, мұрынның қабынуын, көз ауруларын т. б. көптеген ауруларды емдеуге болатындығын анықтап отыр. Асқазан ракгвн сәуле арқылы емдеген кезде шырғанақ майын ішуді ұсынады. Шырғанақ майын ауруды бәсеңдету үшін, балалар көбіне ішуден бас тартатын балық майының орнына пайдаланады. Алайда бұл барлық адамға бірдей пайдалы емес. Мысалы, холецистит және қарын асты безлерінің ауруы бар қартаң адамдарға ішуге болмайды.

Жемісі мен жапырағын асқазан, тері және ревматизм ауруларға қарсы пайдаланған. Ертедегі гректер өркенінің қайнатпасымен адамды және малды емдеген. Сонымен бірге іш ауруында емдеуге болады. Жапырағымен жемісінің қайнатпасынан буынның сырқырап ауруына бірден-бір дауа. Косметикада жеміс қайнатпасын шаш түсу қаупі туса ішуге немесе сырттан жағуға пайдаланады. Итшомырт шырғанақ Шығыс пен Батыс Сібірде тараған, аздап Орта Азияда кездеседі. Бұдан біраз уақыт бұрын Кавказдағы Балқар, Баксон, Чегем аңғарларында, Азербайжанда Самур өзенінің аңғарындағы шырғанақ күтімсіздіктің салдарынан құрып кеткен. Алматы облысының Ұйғыр, Нарынқол аудандарына қарайтын Кетпен қыратында да, Нарынқол ауданының Текес, Байынқол өзендерінің аңғарларында, Көмірші, Шибут, Қошқар сайларында әжептәуір шырғанақ қоры болған. Шырғанақ әр гектарына 2-5 тонна өнім береді. Ал алдыңғы қатарлы шаруашылықтар 21-50 тоннаға дейін өнім жинайды. Шырғанақтың баяу өсетіндігін ескеру керек. Аталық гүлі бір т өсімдікте болса, аналық гүлі екінші өсімдікғте болады. Сондықтан қатарда 1-5 түп аналық өсімдіктен кейін бір түп аталық болу керек. Бұл аналық өсімдіктердің тозаңдануын қамтамасыз етеді. Өсірген жерде тек аналық өсімдік болған жағдайда шырғанақ гүлдегенмен тозаңдана алмайтындықтан жеміс бермейді. Есейген кезде көрші тұрған түптер бір-біріне жақындап тиісіп тұруы және жерде қалың қарашірік пайда болуы тиіс. Бұл болашақта шырғанақтың жауы шырғанақ шыбынының көбеюінен сақтайды. Топырақ қопсытылып, арамшөптен тазартылып, өсімдікке жел жақсы тиетіндей болғаны жөн. Жел шырғанақтың тозаңдануын қамтамасыз етеді. Бұтақтың бетінде қотыр пайда бола бастаса, оны кесіп алып өртеп жіберу керек. Шырғанақ суыққа төзімді. Оңтүстіктің құрғақ ауасына да шамасы келгенше шыдап барады. Топырақты көп талғамайды, тіпті құмда да өсе береді. Тамыр атпалары арқылы жан- жағына өсіп кететіндіктен құлама жарларда, тас және темір жолдарда қазылған олардың топырағын бекіте алады, құмдардың қозғалуына тосқауыл болады.

Шырғанақтың тоғайда басқа өсімдіктердің арасынан айыру қиын емес. Жас бұтақтары жылтыр болса кейін қызылқоңыр т түске енеді. Бұтағының ұшында ұзындығы 7см-ге жететін тікені бар. Қандауыр тәрісдес жіңішке жзапырақтарының түбі қысқа сағақ арқылы сабаққа бекінеді, үстіңгі жағы күңгірт жасыл да, астыңғы жағы жылтыр және ақ түсті. Гүлдері ұсақ . Аталық гүлдері қысқа масақ тәрізді гүлшоғырына біріккен, аналық гүлдері қысқа гүлсағақтары арқылы бұтақтардың қолтығынан шығады. Ұсақ күлгін қызыл жемістерінің ішінде жұмыртқа тәрізді сопақша, сырты жылтыр және сайлы, қоңыр түсті сүйектері бар. Апрель-май айларында гүлдеп, август- сентябрь айларында жемісі піседі. Көбіне өзен-көлдерінің, тау өзендерінің жағасында, тауда жалпақ жапырақты және қылқан жапырақты ормандардың шекарасында өседі. Бұл 30 жылдай тіршілік ететін өсімдік, 11-15 жылда жемісті көп бере бастайды. Одан әрі біртіндеп өнімі төмендей бастайды. Шипалық мақсатта жемістерін сентябрь-декабрь айларында жинайды.

Алыс жерге тасымалдау үшін шырғанақ жемісі сыйымдылығы 150 литрлік ағаш күбіге салынады. Шығыс Қазақстан, Семей және Талдықорған облыстарында кездеседі.

1.Витаминді өсімдіктер.

2.Қызылша.

ОБСӨЖ мақсаты: Қант қызылшасы.

ОБСӨЖ мәтіні: Қызылша – алабота тұқымдас екі жылдық өсімдік . Бірінші жылы жапырақ сағақтардың қуатты дегелегі және тамыржемісі өседі.

Бірқатар биологиялық ерекшеліктері мен шаруашылық қажеттігіне қарай қызылшаның тамыржемісі үш топқа бөлінеді.; тағамдық , қантты , жемдік . Осылардың бәрінің ішінен ең көп тарағандары қызыл және жапырақты монгольт түрлері.

Қызылша суыққа орташа төзімді өсімдік- дәндері –3-4 С көктейді , көктері –3-4 С суыққа төзеді. Тамыржемісінің өсуіне қолайлы температура 18-20С . Қатты ыстық 35-30 С өсімдіктің өсуін тоқтатады да тамыржемісін қатайтып жібереді. . Құнарлы топырақты қажет етеді , бірақ қызылшаға жас қи төксе , тамыржемісінің түрі өзгереді. Қызылша сортаң жерде жақсы өседі, бұл оның теңіз жағалауларында өскен жабайы тегінен қалған қасиеті болса керек . Қызылшаға жарық көп түсетін ашық учаске бөген жөн.

Қазақстанда тағамдық қызылшаның Бордо 237, Грибовская плоская В 473, Холодотойкая 19, Одноростковая сорттары өсіріледі.

Қызылша тамыржемісі ұзақ сақталған күнде де өзінің пайдалы қасиетін жоғалтпайды, сондықтан оны жыл бойы дәрілік тағам қатарына қосуға болады.

Қант қызылшасы – бойы түгел түк басқан , екі жылдық шөп тектес өсімдік . Тамыры жуан , қызыл ақ немесе сары түсті тамыр түйнек . Тамыр жапырақтары сопақша келген жұмыртқа тәрізді сопақша келген жұмыртқа тәрізді сағақтары ұзын , сабақ жапырақтары кезектесіп кезектесіп жарыса орналасқан , майда сопақ әрі жіңішке . Гүлдері майда жасыл түсті , масақ тәрізденіп шоғырланып тұрады. Гүл жапырақшалары бесеу. Шілдеден қыркүйек айына дейін гүлдейді. Қант қызылшасы қолдан егілетін мәдени өсімдік. Дәрілік мақсат үшін өсімдіктің тамыры мен түйнегін және жапырағын пайдаланады, Құрамында қант С витамині , пигменттер органилкалық қышқылдар , микроэлементтер бар.

Қант қызылшасының тамыр түйнегінен жасалған дәрілердің несеп айдайтын , іш жүргізетін құрқұлаққа шипа болатын , қабынуға қарсы әсер ететін , ауырғанды басатын қасиеттері бар . Осыған байланысты халық медицинасында өсімдік тамыр түйнегінің жаңадан алынған жас сөлімен өкпе ауруларын , сондай- ақ оны өзімен теңдей етіп алынған ара балымен қосып , гипертония ауруын емдейді. Қайнатылған тамыр түйнегін іш жүрмей қалғанда пайдаланылады. Қан азаюға және құрғұлаққа қант қызылшасы таптырмайтын ем. Ал дене сыртына шыққан іріңді жараларда, шиқанды тамыр түйнегінің сулы тұнбасымен немесе жас жапырақтарымен емдейді . Мұрынның іші қабынып , ұзақ уақыттар бойы жазылмай жүрсе қызылшаның тамыр түйнегін қайнатып , сонан соң сөлін сығып алады да мұрынға тамызады.

Қызылша танымал өсімдіктің бірі онда көміртегі белоктар , пектин заттары клеччаткалар органикалық қышқылдар көп . Жемістері әсіресе балауса жапырақтары С витаминіне 50 мг % дейін каротинге бай сол себепті де жапырақ сабақтарын қосып жас қызылшадан жасалған свекольниктер мен борщтар аса бағалы саналады . Тамыр жемістерінде әралуан витаминдер жиынтығы С витаминінен басқа витаминдерді В тобындағы витаминдер ,РР корониц - әсіресе өсіп келе жатқан жас организиге өте қажет Калий темір ., кальций , кобальт тұздары өте көп . Ол бойындағы иодтың көтігінен көкеністер ішінен бірінші орын алады.

Қызылша тағамдары бірқатар асқазан ішек ауруларына әсіресе іш қатқан кезде ем ретінде қолданады. Өйткені клечатка мен органикалық қышқылдар ішектің перистальтикасын күшейтеді сөйтіп іш босатуға әсер етеді. Аш қарынға 100-200 г піскен қызылша жеген жөн . Тамыр жемісінің түсі қою қызыл болуы клетка шырынында онтоциан бетайнның молдығына байланысты , мұның зат алмасуға маңызы зор белоктарды ажыратып бойға сіңіруге әсер етеді , холиннің құралуына қатысты ал холин бауырдың қызметін кұшейтеді оның жұмысын жақсартады сондықтан қызылша тағамдары бауыро мен өт жолдары ауруларына аса пайдалы. Сондай- ақ оны атеросклероз бен қан аздыққа қарсы қолдануға болады.

Ашытқан қызылша құрқұлақпен қан аздыққа қарсы жақсы дәру саналады .

Халық медицинасында қызылшаны не қызылша шырынын гипертония ауруларына қолданылады. Қызылшаның жақсы әсер ететін себебі магний көп болуына бйланысты болады. Ал шикі қызылша шырынын зат алмасуды жақсартатын және организмді нығайтатын дәру ретінде де ішуге болады.

Қызылшаның таза шырынын басқа ашлма жүзім , шие шырындарымен қосып ішкен де пайдалы . Мұндай ара қатысы қызылша шырыны 3-4 стакан басқа шырын 1-4 стакан болу керек . Қызылшаның жапырақтары балалар тағамына аса бағалы көкеніс олада жоғарыда айтылған витаминдеге қоса қанның жасалуына қажет фолий қышқылы бар . Мангольтың балауса жапырақтары шырынды етті және өте тәтті келедәі оларды шпинат несалат ретінэде пайдалануға болады .Қызылшаның тамыр жемісін сыртқы ауруларға дәру ретінде кеңінен пайдаланылады оны үгілген күйінде ісіктерге немесе денедегі жараға басады . Шикі қызылша тіс ауруын бәсеғңдетеді ал жаңа пісірілген қызылшаның шырынын тұмау кезде дәру ретінде пайдаланады яғни мұрынға тамызады.

Бақылау сұрақтары:

2.Бадана қандай бұршақ тұқымдас.

3.Асбұршақтың шыққан орталығы.

4.Қазақстан флорасындағы витаминді өсімдіктері:Томат, Баклажан, Қарбыз.

5. Қазақстанның улы өсімдіктері. Көкнәр.

6. Тағамдық өсімдіктер Грек жаңғағы және оларда кездесетін витаминдер.

1.Бұршақ.

2.Бадана.

ОБСӨЖ мақсаты: Белокты өсімдіктермен таныстыру.

ОБСӨӨЖ жоспары: Белокты өсімдіктер – бұршақ тұқымдас көкеністердің емдік дақылдар атызында болғаны өте қажет бұлардың пайдасы өте көп . Біріншіден олардың дәндері тағамдық жағынан аса бағалы , олар мал белоктарына жақын жоғары сапалы белоктарға бай . Екіншіден бұршақ дақылдарының бірден – бір қасиеті олардың өздерінің тамырларындағы түйнектерге орналасқан бахктериялар арқылы ауадан азотты сіңіріп , біздің бақшамыздың құнарлылығын арттыра алады және оны белокты заттарға айналдырады сондықтан болар , көне Үндістан мен көне Қытайға бұршақ құнарлылық пен байлықтың символы саналады

Бірақ көкеніс бұршақтары азыққа қана емес,олар бойындағы өте көп азот, калий, натрий әр алуан витаминдер жиынтығы ( С , В тобы, каротин , Е, К ) және әртүрлі ( темір, фосфор , магнии , иод ) тұздары арқылы да емдейді. Олардың көбі жүрек тамыр жүйесіне жақсы әсер етеді , организмнен басы артық сұйықтықты шығарады , басқалары авитоминоздарға шипасын тигізеді, диеталық азық болып саналады.

Бұршақ бір жылдық өсімдік , қуатты тамыр жүйесі терең бойлай , сабағы көлбей өседі. Жапырақтары күрделі үлпілдек , ол ұш жағы мұртшаларменжәне ірі бөлшектермен аяқталатын 1-3 қос жапырақшалардан тұрады . Осы мұртшалары арқылы жабысып , өзінің тік қалпын сақтайды .

Бұршаққаптар –цилиндрше,қантты сорттары жарғақ қатты болады, не болмайды. Дәндері дөңгелек жатық немесе мыжырайған.Дәндерінің түсі гүлдерінің түсіне байланысты келеді.

Бұршақ тез пісетін өсімдік. Ол сепкеннен кейін5-7 тәулікте көктейді . Бұршақты учаскеге көң төгілгеннен кейін себеді. Жердің шымды , күлгін және қара топырақты , қарашірікке бай болғаны жөн Бұршақ жылылық пен құнарлылықты аса қажет етсе де оны фосфорлы- калии тыңайтқыштарымен тыңайған және нәтиже береді . Өніп -өсуі үшін жылылық –16+17 С . Бұршақ басқа бұршақ тұқымдастар сияқты азотты тамырларында болатын түйнек бактериялары арқылы тікелей ауадан алады .Азотзалғыш бактериялардың даму шапшаңдығы температураға байланысты:10С төмен емес температурада азотта сіңіре бастайды . Оның үстіне топырақ қопсытылған болуы керек өйткені топырақ бетінің қатпары ауаның кіруіне кедергі жасайды да бактериялардың дамуын тоқтатады. Себерден бір апта бұрын дәндерді аурудан сақтандыру үшін ТМТД ( 1 кг тұқымға 4 г ) тозаңдатады және 40-50 С 3 сағат бойы қыздырады. Брухуспен ( дәнқұртпен ) зақымданған жеңі дәндерді айыру үшін тұқымды ас тұзының 3 пайыз ерітіндісіне салады: бетіне шыққан дәндерді мал азығына пайдаланады,ал түбіне батқандарын сумен мұқият жауып(сыртындағы тұз қалдықтарын кетіру үшін ) , содан кейін седбеді . Тұқым сіңіретін жердің тереңдігі жеңіл топырақта – 5-7 сантиметр , ауыр топырақта 4-5 сантиметр болуы керек .

Бұршақ дәндері мен жармаларының балауса кезінде, тегіс дәнді сорты дәнінің диаметрі 5-6мм, қантты соттынікі 7-9 мм болғанда қант мөлшері көп болады . Сондықтан қантты сорттарын гүлдегеннен соң 7-10 тәуліәктен кейін жинай бастайды . Бұршақты әрбір 2-4 тәулікте жинайды . Ал аршылған сорттарын гүлденгеннен соң 12-15 тәуліктен кейін жинайды.

Бұршақтың көкөніс сорттары – қантты және аршылған сорттар болып бөлінеді. Қантты сорттарының мәуесі биязы , тәтті , жармаларында жарыққабат болмайды.Қантты (мозговой) сортының мәуесі ірі , жуан, етті келеді. Дәндеріндегі қанттың мөлшері 8,7 пайызға жетеді. Бұл топтардың аудандастырылған сорттарының ішінде көп таралғаны ; Карагандинскии 1053, Жегалова 112. Олардың барлығы биік (100-180см) , кеш пісетіндер (көктегеннен жинауға дейін 60-80 тәулік ) . Аршылған сорттар бұршақтарының екі қабаты болады ; сыртқысы – етті , ішкісі -қабықты не жарғақты. Жарпғақты қабаттан жарма талшықөтанып қатаяды , жеуге жарамсыз болып қалады. Дәндер балауса кезінде тәтті болады , оларды консервілеуге , кептіруге пайдаланады. Піскенде дәндердегі қант крахмалға айналады. Аршылған бұршақтың Победитель Г –33 , Овошной –76 , Превосходный –240 сорттары 60-70 тәулікте піседі . Бұршақтың аршылған сорты 1-2 С- да , қантты сорты – 4-6 С-да көктейді, сондықтан оларды 8-10 тәулік кеш себеді . Бұршақтың сағақ – жапырағы бағалы мал азығы . Бұршақты жерді өңдеу үшін де себеді , ол топырақты азотпен байытады бойына фосфаттарды сіңіре алады.

Емдік мақсаты бадананы езіп пісіріп , қарын сөлінің секрециясын күшейтетін диеталық ас ретінде, сондай – ақ бауыр мен өт қабы ауруларына қолданады. Халық медицинасында бадана мәуесінің жармасын қайнатпа сұйық тұндырма күйінде гипертония , жүректің ишемия ауруларына несеп жүргізетін шемен ауруына сарып пен подаграға қарсы пайдаланады. Бадана – бір жылдық өсімдлік сабағы мен алуан формада өседі. Бадананың сабағы бүйірінде шағын шырмауықтанған сабақ бұтақшалары бар бұталы , жартылай бұталы күйінде болады, олар гүлдейді және ұзын буын аралық шырмауықтары бар сабақ бұтақшалар шығады. Жапырақтары ұзын сағақтарда үш-үштен қосақталып тұрады.

Бұршаққабы түзу немесе бүгілген 2-8 дәні болады . Дәндерінің боялуы әр түрлі біртүсті немесе өрнекті болады. Бадана өсімдігі жылыны сүйеді. Дәндері 10-12 С көктей бастайды. Көктері қолайсыз температураны сезгіш келеді. 9-10 С себеді Қазақстанның Оңтүстік аймағында – сәуір айының екінші жартыдсында , Солүстіктеу аудандарында кешірек мамыр айында себеді . Себердің алдында тұқымды жібітеді . Бадана Оңтүстік аудандарында аңызақтан зардап шегеді , сондықтан оны көбіне жүгерімен бірге егеді, ол сондай- ақ шырмауықтанған сорттары үшін де сүйеу болады.

Бадананы қызанақ , картоп , баклажан , бұрыш , шалғам, қызылша , сәбіз егілген жерге еккен тәуір . Бадана органикалық және минералдық , сондай- ақ бор марганец, қалайы , молибден , мыс бар микротыңайтқыштарды қажет етеді.

ОБСӨЖ № 18

1.Кәдімгі адыраспан.

2.Бетпақдала түйетабаны.

3.Үшдана түйетабан.

Бұрынғы кезде шипалық мақсатта адыраспанның тек тұқымы ғана пайдаланатын одан гормин алколойдын алатын . Ол алхколойдтың тұз қышқылы тұзын қалтырауық сал ауруымен емдеуге пайдаланған . Қазіргі медицина жер үсті бөлімінде шипалық мақсатқа пайдаланады. Бұл үшін өркендерін гүлдеу басталған кезде кесіп алады да , жайып кептіреді.

Кәдімгі адыраспанның табиғи қоры қазыргі кезде негізінен мал таптаудан және өскен жерлерін шаруашылық мақсатта игеріден күрт төмендеп кеткені байқалып отыр. Сонедықтан көп өскен жерін қамқорлыққа алып игерілмейтін басқа жерлерге тұқымын қолдан сеуіп көбейту қажет.

Балқаш түйетабаны биіктігі 1,5-2,5 см жететін жартылай шөптесін өсімдік . Өте ұзын және мықты тамырлары тармақталып кеткен.Бір тамырдан тобымен шыққан тік сабақтарының бетінде сайлары бар . Кірігіп кеткен жартылай шао немесе жұмыртқа пішіндес жапырақ серіктері . Жапырақтарының қалдығынан бір немесе екі ден ақ түсті күлтелері бар гүл шығарады . Тостағаншалары жұмыртқа , шар тәрізді қорапша жемісінің ұзындығы 10-14 мм көлденеңі 8-10 мм бес қырлы.

қауырсын күрделі жапырақтарының ұзындығы 2,5-3 см әр жапырақшасы ұсақ ұзындығы 10-18 мм көлденеңі 2-4 мм бір қауырсын сағақта 2-4 жұп осындай ұсақ жапырақшалар орналасады. Жапырақтарының қолтығынан ұзындығы 10-15 мм болатын гүл сағағының ұшынан түп жағы күлгін қалған бөлігі ақ түсті күлтелері бар 1-2 гүл шығады мамыр – маусым ацйларында гүлдеп шілде тамыз айларында жеміс береді.

Оңтүстік Америкадаға Түйетабан көп өсетін бір аралға кейінгі жылдары үй қояндарын әкеп жіберген Аралда басқа дәмді сабақты өсімдіктер жіктеледі . Алайда үй қояндарына азық ретінде осы түйетабан ғана ұнайды басқа өсімдікке қарамай тек түйетабанды ғана жей бастады.

Студенттің орындайтын тапсырмасы:

Реферат тақырыптары:

1. Бақбақты қандай емдік ауруларға пайдаланады.

2.Жабайы өсімдіктер. Үшдана түйетабан туралы түсінік.

3. Қазақстандағы крахмал өсімдіктер.Қантты жүгері.

4.Дәрілік өсімдік. Дөңгелек жапырақты алмұртшөп.

5. Улы өсімдіктер. Аласа құртқашаш.

1.Бақбақ - Одуванчик обыкновнный ( арамшөп).

2. Бақбақты қолданылуы.

ОБСӨЖ мақсаты: Бақбақ - Одуванчик обыкновнный ( арамшөп).

ОБСӨЖ мәтіні: Арамшөптер шипалы екпе өсаімдіктерге қарағанда өніп- өсу жағдайына жақсы икемделгіш болғандықтан олар бойларына топырақтан қоректік заттар мен суды көбірек тарта алады. Арамшөптердің көбісі дәрілік өсімдік болып табылады. Олардың біразында каротин , витаминдер бар тез сіңетін минералды тұзда көкеніс дақылдарынан көп Арамшөптерден илік заттар органикңалық қышқылдар көптеген ауцруларды емдеуде бұлшық еттердің қызметіне дем беруде басты роль атқаратын гликозидтер табылған . Сондықтан үй маңында өсетін арамшөһптердің бәрін түгел құртуға асықпаған жөн . Саралап қараңыз . Бәлкім олардың көбін дәрілік өсімдік ретінде пайдалануға болар.

Бақбақ- биіктігі жарты метрге жуық , тамыры жуан көпжылдық , шөп тектес өсімдік . Тамыр жапырақтары өсімдіктің қысқа сабағының түп жағына топтала орналасқан . Жапырақтарының түрі мен көлемі әр түрлі болып келеді. Кейбіреулері солпақша , әрі жіңішке болса , тағы біреулерінің ені жалпақтау , біраз көпшілігі құстың қанаты сияқтанып , тілімденген , шеттерінде ойықтары бар. Өсімдіктің өн бойынан сүт сияқты сөлі шығып тұрады. . Сары түстері гүлдері сабақтың ең ұшында тостағанша тәрізденіп шоғырлана орналасады .Сәуір айынан бастап күзге дейін гүлдейді.

Бақбақ шабындықтарда, тау етектерінде , тұрғын үйлердің маңайында , өзендердің жағалауларында орманды жерлерде өседі. Дәрі жасау үшін өсімдіктің тамырын күзде жинап алады. Құрамында стигмастирин , тараксастерол, инулин каучук майлар бар .

Халық медицинасында сабақтың тамыры да, шөбі де тамаққа тәбет шаптыратын және асқазан бездерінің жұмысын күшейтетен дәрі ретінде пайдаланылады. Сондай- ақ өт айдайтын , іш жүргізетін , қақырық түсіретін , орталық нерв жүйесін тыныштандыратын дәрі ретінде де қолданылады. Осы қасиеттеріне байланысты оны іш жүрмей қалғрамында стигмастирин тараксастерол, инулин каучук майлар бар .

Халық медицинасында сабақтың тамырын да, шөбі де тамаққа тәбет шаптыратын және асқазан бездерінің жұмысын күшейтетен дәрі ретінде пайдаланылады. Сондай- ақ өт айдайтын , іш жүргізетін , қақырық түсіретін , орталық нерв жүйесін тыныштандыратын дәрі ретінде де қолданылады. Осы қасиеттеріне байланысты оны іш жүрмей қалғанда , бүйрекке , қуыққа өт қалтасында тас болғанда , асқазан қабынғанда және түйіліп ауырғанда емге пайдаланылады. Дене сыртындағы іріңді жараларды, есек жемді , күйікті жараларды емдейді. Соңғы кездерде басқа дәрілермен қосып пайдалану арқылы атеросклерозды емдейтін болды. Халық медицинасында кәдімгі бақбақты бауыр , ішек ауруларын емдеу үшін де қолданылады. Орта Азияда бақбақтың жас жапырақтарының сөлін қан азайғанда, тамырынан сүтті сөлдерін денедегі сүйелдерді емдеу үшін пайдаланылады.

7 – апта

ОБСӨЖ № 20

ОБСӨЖ тақырыбы: Қазақстанның Қызыл кітапқа енген өсімдіктер.

ОБСӨЖ жоспары:

1.Қызғылт семізот.

2.Сиверс алмасы.

ОБСӨЖ мақсаты: Қазақстанның Қызыл кітапқа енген өсімдіктері.

ОБСӨЖ мәтіні: “Қызыл кітап ” – сирек кездесетін және жойылып кету қаупі бар өсімдіктер мен жануарлар түрлерін қорғау мақсатымен жазылады.

Қазақстанда “Қызыл кітап ” тұңғыш рет 1978 жылы шықты. Онда омыртқалы жануарлардың сиреп бара жатқан түрлері тіркелді. Екінші басылым 1991 жылы ,үшінші басылым 1996 жылы шықты. Мұнда балықтардың 16, қосмекенділердің 3, бауырмен жорғалаушылардың 10, құстардың 56, сүтқоректілердің 40 түрі енгізілген. Өсімдіктерге арналған Қазақстанның

Мушкетов түйесіңірі (тарандар тұқымдасы) – Қазақстандық 14 түрдің ішіндегі ең сирек кездесетіні, тек Іле Алатауының орталық бөлігінде (Алматы қаласының маңында) таралған. Қазіргі кезде тау етегіндегі шалғынды беткейлерде, жапырақты ормандарда және бұта шіліктерінде өседі. Биіктігі 1,5 м бұта, ағаштанған қызғылт-қоңыр бұтақтарымен, туыстың көптеген басқа өкілдерінен тікенектерінің болмауымен және ірі (ұзындығы 6 см-ге дейін, ені 2 см) созыңқы сопақша ақшыл-жасыл жапырақтарымен ерекшеленеді. Гүлдері қос жынысты, бозғылт күлгін немесе ақ, қысқа бүйір шашақ, гүлшоғырына жиналған. Гүлсерігі жәй 5 мүшелі. Оның жапырақтары екі шеңберге орныққан сыртқы екеуі ішкілерінен ұсақтау және жеміс салу кезінде төмен еңкейеді, ішкі үшеуі (дөңгелек пішінді) үлкейіп өседі, жемісті қоршап тұрады. Аталығы 6-ау түйіні бір ұялы, үш бағанасымен. Түйесіңір мамыр-маусымда гүлдейді, жемісі (тарамдар тұқымдасына тән үшқырлы жаңғақты) шілдеде піседі. Оның жасы 10 миллион жылдан кем емес. Қазақстанның Қызыл кітабына ендірілген.

Кооллоквиум сұрақтары:

2. Қызыл кітабқа енгізілген өсімдіктер: Кауфман қызғалдағы,Регель қызғалдағы, Островский қызғалдағы.

3. Қазақстандағы су жануары. Итбалық.

4.Шөл мен шөлейтті жерлерде кездесетін құстар. Жекдуадақ немесе жорға дуадақ.

6. Өсімдіктер ресурстарын қорғау шаралары.Алматы қорығы.

1.Балташы түкті ара.

2.Апполон.

3.Махаон.

Екінші аралық бақылау

1.Масалар

2.Су өлшегіш қандала.

3.Су өрмекшісі.

1.Улы жәндік. Қара құрт.

2.Шөл мен шөлейт омыртқасыздар. Киелі қоңыз.

3.Су омыртқалылар. Торта балық, Табан балық.

4.Ақсу-Жабағалы мемлекеттік қорығының жануарлар дүниесі.

5. Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген құстар. Кіші және сары аққұтан.

6. Қазақстанда ауланатын балықтар: Бекірелер, Шортан, Сазан.

8 – апта

ОБСӨЖ № 23

ОБСӨЖ тақырыбы: Су омыртқасыздар. Шөл мен шөлейт омыртқасыздар.

ОБСӨЖ жоспары:

1.Сарышаян.

2.Құмырсқа арыстаны.

3.Киелі қоңыз.

1.Еділ майшабағы.

2.Каспий албырты.

3.Арал албырты.

1.Қызыл кітапқа енген балықтар. Бұйра және қызғылт бірқазандар.

2.Бағалы балықтарды қолдан өсіру жолдары.

3.Қазақстанда ауланатын балықтар. Каспий тілтісті.

4. Қазақстанда жойылып бара жатқан балықтар.Еділ майшабағы.

5. Қызыл кітапқа енген құстар. Кіші және сары аққұтан.

6. Шөл мен шөлейтті жерлерде кездесетін бауырмен жорғалаушылар. Сұр кесел. Дала ешкіемері.

9 – апта

ОБСӨЖ № 25

ОБСӨЖ тақырыбы: Су омыртқасыздар. Қызыл кітапқа енген балықтар.

ОБСӨЖ жоспары:

1.Ақбалық.

2.Шортан тәрізді ақмарқа.

3.Түркістан қиязы (теңге балығы).

1.Балықтыр.

2.Майшабақ.

ОБСӨЖ мақсаты: Майшабақ тәрізділер мен таныстыру.

ОБСӨЖ мәтіні: Осы кезде тіршілік ететін сүйекті балықтардың ішіндегі ең қарапайым құрылысы, басқа балықтармен салыстырғанда бас сүйегі нашар сүйектенген және жүзу торсылдағы өмір бойы өңешпен байланысты болатын балықтардың тобы майшабақ тәрізділер. Қанат қауырсындары жұмсақ және бунақты болады.Негізгі тұқымдастары майшабақтар және лосось тәрізділер.

Майшабақтар тұқымдасына – негізінен теңіздерде тіршілік ететін балықтардың көптеген түрлері жатады, олардың кейбір түрлері көбею үшін өзендерге шығады.Біздің суларымызда көбінесе мына түрлері кездеседі. Мұхит майшабағы – Ақ теңіз бен Баренцово теңізінде, шығыста жаңа жерге дейін және Қиыр Шығыс теңізіне дейін таралған. Бұл майшабақтар уылдырығын шашу үшін үлкен үйір құрып теңіздердің жиегіне келеді. Уылдырықтары ауыр сондықтан су түбіне шөгіп , оның түбіндегі заттарға көбінесе балдырларға береді. Әрқайсысы 40 мың - нан 280 мыңға дейін уылдырық шашады. Скандинавияның оңтүстік батыс жағалауынан шыққан шабақтар атлантикалық ағыспен ағып шығысқа келеді. Ересектері уылдырық шашып болған соң солтүстікке ауысады.

Балтық теңізі Қара теңізде килька ал Каспиий теңізі мен Қара теңізде соған жақын тюлька деген шабақтар тіршілік етеді. Бұл ұсақ шабақтар нағыз майшабақтарға туыстық жағынан жақын балықтар. Лосось тұқымдасына – майшабақтар отрядына үлкенді – кішілі бірнеше түрлері жатады. Оларға тән ерекшелік арқасында жұмсақ тері қатпары болады оны майлы қанат деп атайды. Балықтардың бұл тобы қоңыржай және солтүстік ендіктерде тараған. Лососьтар көбінесе өсіп – жетілуі теңізде өтіп, ал уылдырық шашу үшін өзендерге шығатын өткінші балықтар. Лосось балықтарына Қиыр Шығыс теңіздері ерекше бай келеді. Мұнда Лосось тәрізділерден кета, горбушка , нерка және басқалары тіршілік етеді. Бұл балықтар өзендердің бас жағына уылдырық шашады. Ал оның ішіндегі нерка деген түрі уылдырық шашу үшін көлдерге барады. Уылдырық шашу кезінде миграциясы(қоныс аудару) бірнеше мың киломметрге дейін жетеді. Мысалы кета Амур бойымен екі мың км жоғары көтеріледі. Уылдырықтарын өздері қазған арнайы су түбіндегі шұңқырға тастап,оны арнайы уақ тастармен,немесе ірі құмдармен жауып тастайды. Шабақтары өзендерде қыстап шығады да , көктемде теңізге келеді . Ересек балықтар уылдырық шашып болған соң қырылып қалады. Сөйтіп олар бүкіл өмірінің ішінде бірақ рет көбейеді. Кетелар 3 мың , горбушкалар 1-2 мың уылдырық шашады.

1.Қазақстанның су омыртқасыздар. Былқылдақденелілер типі; Түркістан туркомилакасы, Цветков туркамиласы

2.Қызыл кітапқа енген балықтар. Арал қаязы немесе теңге балығы.

3.Шөл мен шөлейт омыртқасыздар.Буылттық құрттар типі; Ерекше эйзения, Жылантәрізді перелия

4.Су омыртқалылары балық. Майшабақ, Қара балық немесе шармай.

5.Жәндіктер; Арла жіңішке құйрықты инелік; Әмірші инелік, Аға дәуіті, Әдемі қыз инелік.

1.Жұпар.

Ұзындығы 18-22 см, құйрығы 12-20,5 см, 320-480 гр ғана. Барлық дене құрылысы суда тіршілік етуге бейімделген. Құлақ қалқаны болмайды, көзі өте кішкентай, түйме сияқты жылтырап тұрады. Аяқтарының башай араларында жүзу жарғақтары бар. Құйрығының үсті мүйіз тәрізді қабыршақтармен жабылған.

Ал енді жүні тығыз, жылтыр, жібектей жұмсақ, түсі сұр бурыл күміс тәрізді немесе ақшыл болады. Терісінен су өтпейді.Арқасының түсі шым қоңыр, өте жылтыр келеді. Арқасына қарағанда бүйірі ақшыл болады. Тамағы, кеудесі және құрсағының барлық жері ақшыл сары күміс реңді. Құйрығының түбінің астыңғы жағында тері безі орналасқан. Осы безден май тәрізді иісі күшті сұйық зат бөледі. Сол иіс арқылы еркегі мен ұрғашылары бір – бірін тез тауып алады.

Енді бір қызығы – мамонт сияқты ірі жануарлар табиғи өзгерістерге шыдай алмай жер бетінен құрып кеткенін білеміз. Ал жұпар болса, су астында тіршілік етуге бейімделіп, қазіргі уақытқа дейін ешбір өзгеріссіз сақталып қалған.

Біздің республикамызда жұпар негізінен Батыс Қазақстанда кездеседі. Бұл өңірде ол жайық өзенінің бойын мекендейді.

Жұпар – жартылай суда тіршілік ететін жануар. Орал өңірінде жұпар өзендердің сағасында және су айдындарында мекендейді. Су жағасынан олар қиындау жерден ұзынша етіп ін қазады, інің ауызын су астынан шығарады. Іннің ауызы әр уақытта су деңгейінен 10-40 см төмен орналасады. Ін жолы су деңгейінен жоғары көтеріліп, ұя камерасынан қосылады. Жалпы олардың індерінің ұзындығы су жағасының ерекшелігіне байланысты. Мәселен, тік жарлы жерде оның ұзындығы 2-3 метрге, ал жайпақ жағада 20 метрге дейін барады. Су ішіндегі іннің ең түпкі ұя камерасы жазда су деңгейінен 20-30см жоғары орналасады. Ал кейде жазғы ұя камерасы 5-20, қыста 50 сантиметр тереңдікте жатады.

Жұпар көбіне тереңдігі 1-2 метр суда тіршілік етеді. Бұдан тайыз өзендер қыста қатып қалатын болатындықтан жұпар тіршілік етуге қолайсыз келеді.

Қыс айларында ол жер бетіне мүлдем шықпайды: су түбінде немесе мұз астында жүзіп жүріп күнелтеді.Сол себептен де өте терең суларда тіршілік ете алмайды, өйткені мұздың астында аз да болса ауа болады.

Жұпар- семьясымен бірге тұрып тіршілік ететін аң. Жазда бір семьяда төрт-бес аңнан болса, ал қыста бір ұяда оның саны 12-13-ке дейін жетеді. Кейде жаз айларында жеке-жеке жүрген жұпарлар де көзге шалынып қалады.

Жұпар азықтануға ымыр жабыла шығады да, түні бойы қорек іздеумен болады. Оның тағы бір ерекшелігі –қорек талғамайды. Ғалымдардың есебі бойынша суда кездесетін жәндіктер және өсімдіктердің 90 түрімен азықтанады. Оған инелік, маса, шыбынның личинкалары, көбелек құрт, сүлік, құрақ, қоға секілді өсімдіктер жатады.Жұпар сондай –ақ бақаны да жақсы жейді . Кейде ұсақ балықтармен , әсіресе судың жағасына шығып қалған өлекселермен азықтанады. Бұл аң сөйтіп күн сайын өз салмағына пара – пар , яғни 450 грамға дейін қорек жейді .

Жұпар жылына бір рет балалап, 1-ден 5-ке дейін , ал орта есеппен 3-4 –тен туады. Шілденің екінші жартысында немесе тамызда туады. Балалары жай өседі, тек бір жылдан кейін ғана ересектердің қатарына қосылады.

Ересек жұпарлардың жұптасып , жаппай шағылысу кезеңі – көктемгі су тасыған кезде басталады.Ұрғашы жұпарлар балаларын 45-50 күндей көтереді. Балаларына негізінен ұрғашы жұпарлар қамқорлық жасайды .

Жұпарлар су тасыған уақытта қорғансыз , баспанасыз қалғанда оларды түлкі , жанат тәрізді ит , ақкіс дала күзені сияқты аңдар мен басқа да жыртқыш құстар оңай – ақ олжа етеді. Көктемгі су қоймаларының суға толатын шағында жұпарлар жаңа қоныс іздеп , көрші су қоймаларына көшіп , қоныстарын кеңейтеді. Олар негізінде көше беруді ұнатпайды, сондықтан үйренген жерінен әрі кетсе 5-6 шақырым қашықтыққа ғана ұзайды.

Жұпар терісі бағалы аңдардың қатарына жатады. Жұпардың терісі аң терісінің ішінде ең таңдаулы сорттарына жатады. Оның терісінен басқа ұрық безі де пайдаға асырылады. Жұпар осы безден хош иісті зат бөледі Сондықтан бұл аң жұпар деп аталады.Ол зат парфюмерия өнеркәсібіне керекті бағалы шикізат болып есептеледі . Бұдан әр түрлі хош иісті сабын , әтір дайындалады.

1.Жанат.

2.Шайқағыш жанат.

ОБСӨЖ мақсаты: Қазақстанның су жануарларымен таныстыру.

ОБСӨЖ мәтіні: Қазақстан территориясында бұл аңның екі түрі – жанат немесе жәнәті (енотовидная собака) және шайқағыш жанат (енот-полоскун) кездеседі. Бұл аңдар бір-біріне өте ұқсас келеді. Олар – терісіне бола ауланатын және жерсіндірілген жыртқыштар.

Жанат – иткеөте ұқсас аң. Сондықтан да бұл аңды кейде жанат тәрізді ит деп те атайды. Бұл аңның денесінің ұзындығы 65-80, құйрығы- 15-25 см-дей, жазда салмағы 4-6, күзде 6-10 кг-дай болады. Жүні ұзын, жұмсақ қылшықты болып келеді. Әсіресе қысқы жүні өте түбітті, түрі жылтыр қоңырқай, қылшығының ұшы қара болады.

Жанат оңтүстік – шығыс Азияда, Жапонияда, Қытайда, Кореяда және СССР-дің Уссурий өлкесі мен Амур аймағында таралған.

Жанат қазіргі Гурьев облысында Еділ атырауында, Каспий теңізінің жағасы мен Жайық өзенінің сағасына дейін кездеседі. Гурьев облысына көршілес Астрахань облысынан келсе, ал Орал облысына Саратов облысынан таралып отыр.

Жанат негізінен өзен-көл жағалауын, балшықты жерді мекендейді. Олар көбінде жан-жағында орман не қалың ағаш өскен ашық алаң, өзен бойы және таудың құлама беткейінде тіршілік еткенді ұнатады. Мұндай жерлерде жанат қоек ететін түрлі жеміс ағаштары мен шөптесін өсімдіктер және осы аң иеленетін борсықтың ескі індері көп болады. Кейбір жерлерде өзен аңғарларында, қалың шөпті және тоғайлы жерлерде жүреді. Әсіресе тоғайлы жерлерде оның жейтін қорегінің бірі - әр түрлі құстар жиі кездеседі.

Жанат терең інде жатады. Інді ағаштардың тамыры не түбірінің астынан немесе қамысы қалың өскен жерден қазады. Кейде олардың індері үлкен тастың асты мен тау жыраларында да кездесіп қалады.

Бұл аң қорек іздеуге ымырт жабыла шығып, түні бойы кезіп жүреді. Жаз бойы семірген жанат қалың қар жауысымен аю және борсық сияқты қысқы ұйқыға кетеді. Қысқы ұйқы оның тіршілігіндегі бір ерекше қасиеті. Жанат күн жылына, қар ери бастағанда інінен қайта шығады.

Бұл жыртқыш негізінен қосмекенділермен қоректенеді. Және де әр түрлі ұсақ кеміргіштерді, құстарды (әсіресе шіл, құр), сондай-ақ ағаш жемістерін азық етеді. Сонымен қатар ол құрт-құмырысқа, ал кейде балықты да ұстап жейді.

Жанат жылынабір рет туады. Оның буаздығы, орта есеппен, екі айға созылады. Жанат 6-дан 8-ге дейін күшік табады. Күшіктерін өсіру кезінде жанаттың сырттаны мен қаншығы бір інде жатады. Күшіктері майдың аяғында жетіліп, іннен шыға бастайды. Жас күшіктер август айында кешкі уақытта ересектерімен бірге қоек іздеуге шығады.

Студенттің орындайтын тапсырмасы:

Реферат сұрақтары: