Балалардың қабылдауы, оның бұзылу ерекшеліктері

Балалар мен жгісөспірімдегі аффект бұзылуының ерекшеліктері.

Эмоцияның патологиялық бұзылуының төмендегідей ерекшеліктері бар. Ертеректе пубертаттық кезеңге дейін балаларда депрессия жағдайы айқын білінбейді деп саналды. Жалпы бала психикасына ұзақ уақыт қайғыру тән қасиет емее. Депрессиялық қайғыру балаларда жылдам жойылады.

Мектепке дейінгі балаларда депрессия болғанда, олар жылдам шаршап, ішінің ауыратыны, денесінде ұнамсыз сезімдердің барлығы туралы шағым айтады. Мұндай аурумен ауырған баланың сырт пішіні соматикалық ау-румен ауырғандай. Баланың түсі жүдеу, тәбеті нашар, ойнағысы келмейді. Айтылғандай жағдай балалардың тек психикалық аурулармен ауырғанында ғана болмайды. Мұндай көрініс соматикалық және жұқпалы аурулармен ауырғанда да болады. Кейде көңіл-күйінің төмендеуі, зарығу, әлсіздену сияқты депрессия белгілері соматикалық аурудың белгілерінен бұрын білінеді. Ба-лалар үлкендер сияқты зарықпайды, бірақ іші пысып, қөңілсіз болатынын айтады. Олар ызақор, жылауық болады. Ересек балаларда, жасөспірімдерде үлкендерге қарағанда дерттің қозуы қысқа және айқын болуы мүмкін.

Өмір сүргісі келмейтін ойлар және өлу әрекеті көбінесе ересек балаларда болады. Кейбіреулердің болжамы бойынша 10 жасқа дейінгі балаларда өлу туралы ой болмайды. Басқалардың айтуы бойынша мұндай ойлар мұнанда ертерек жаста болады. Балалардың өлу әрекеті олардың ойларына емес, еліктеу мен наразылыққа байланысты.

Эйфория — балаларда нашар тараған. Балалардағы болатын эйфорияның ерекшелігі олардың қозғалысының көбеюі мен мазасыздануында. Жасеспірімдерде болатын эйфория айқын ересек адамдардікіне ұқсас. Кебінесе балаларда болатын эмоциональдық бұзылу — үрейге тоқталып өтейік. Үрей (страх)—балалардың әр кезеңінде және көптеген ауруларда кездеседі. Үрей дара түрінде (түнгі үрейлер) және психикалық бұзылудың бір бөлігі ретінде болады. Мысалы, балалардын елестеушілігінде, сандырағында және депрессиясында үрей жиі болады. Үрей психикалық сау балаларда да болады, Бұл балалардағы қорғану реакцияларының басым болуынан. Әр түрлі психикалық аурулардағы (қояншық, реактивті жағдайлар және т. б.) үрейдің жиілігі жоғарыда айтыл-ған реакцияларға байланысты. Әр түрлі аурудағы үрейдің клиникалық ерекшеліктері болады. Мысалы, баланың нерв жүйесі зақымданған жағдайында үрейін толық және шын айтып береді. Шизофрениямен ауырған балалар өздерінің үрейін бірнеше жыл бойы жасырады. Үрейі бар баланың психикалық жағдайын мұқият зерттеу қажет.
6-лекция.

Балалар мен жасөспірімдердің психикалық процестерінің бұзылуы.

(1 сағат)
Жоспары:

1. 
   Ойлау процесінің бұзылуы.
   
2. 
   Инстинкт пен әуестенушіліктің бұзылуы.
   

3. 
   Балалардағы кездесетін сандырақ ауру типі.
   

1. 
   Илешева Р.Г. Психические болезни. Казахская ССР. Краткая энциклопедия, Алматы.
   
2. 
   Илешева Р.Г. Аффективные психозы в позднем возрасте. Алматы, 1981.
   
3. 
   Кербиков О.В., Озерецкий Н.И., Попов Е.А., Снежневский А.В. Учебник психиатрии. М., Медицина, 1979.
   

5. 
   Руководство по психиатрии ( ред. А.В. Снежневский). Москва, Медицина, 1983.
   
6. 
   Сухарева Г.Е. Клинические лекции по психиатриии детского возраста. Т. 1, М., Медгиз, 1955-1965гг.
   

Адамның айналаны танымы тек түйсік және қабылдаумен шектелмейді. Біз айналадағы заттар мен кұбылыстарды қабылдап қана қоймай, оларды салыстырамыз, тұжырымдаймыз, ондағы негізгі және косалқы жақтарын айырамыз. Сезім мүшелері арқылы келетін әсерлерді өңдеудің және алынған мәліметтерді талдаудың аркасынля пайда болатын түсінік пен қорытындылауды ойлау дейді. Баскаша айтқанда ойлау дегеніміз адамның миында заттар мен құбылыстардың бір-бірімен байланыс жағдайындағы жалпылама бейнеленуі. Ойлаудың жоғары сатысы сәйлеумен тығыз байланысты. Сондықтан ойлаудың бұзылуы ауру адамның сөйлегенінен білінеді.

Шындыққа сәйкес келмейтін, шындықтан алшак, түзетуге болмайтын ойларды сандырақ ойлар (бредовые идеи) дейді. Шындыққа сәйкес келмейтін қате пікір — сандырақ ойлар болып саналады. Егер сандырақты айтылған анықтамамен шектесек, оған қарсылық білдіруге болады. Діни түсініктер, идеологиялық пәлсапалық тұжырымдар да материалистік көзкараспен салыстырғанда қате пікір болып саналады. Діни адамды да басқаға сендіру қиындыққа түседі. Бірақ, бұл қалыпты жағдай, керісінше сандырактың пайда болу негізінде жоғары нерв қызметі бұзылуымен байланысты патологиялық механизм жатыр.

Сонымен, сандырақ ой түзетуге келмейтін, пікірдің патологиясына байланысты пайда болады. Сандырақ ойлы аурудың ойлағанын өзгерту ешқандай нәтиже бермейді. Емдеудің арқасында сандырақ ойлар өзінің маңызынан айрыльш, мүлде жоғалады. Ауру сандырағының клиникада маңызы зор.

Егер сағым мен елестеушілік ең оңай түрінде сау адамдарда болса, ал сандырақ ойлар тек психозбен ауырғанда болады.

Маңызы жағынан сандырақтың бірнеше тобы бар: Соңына түсу сандырағы (бред преследования). Бұл жиі кездеседі. Оған қарым-қатынас, ерекше маңызды сандырак, уландыру, әсер ету, кінәлау, ұрлау, қызғану, кемсіту сияқты ойлар жатады.

Кейде ауруларға оларды уландыратындай болып көрінеді. Мұндай жағдайда олар өте күдікті болып, тамақ ішуден бас тартады. Кейде олар жақындарын өздеріне жау санап, уландырады деп ойлап, жақындарының әкелген тамағын қабылдамайды. Кей жағдайда аурулар «дәрігерлер мен медбикелер өздерін қуғындайды және уландырады» деп санап, тамақты тек жақындарының қолынан қабылдайды. Бұл уландыру сандырақ ойлар (бред отравления).

жағдайында болып тұрып, аурулар өздеріне басқа қаладан гипноз арқылы әсер ететінін айтады. Олар өздеріне электр тоғының әсерін сезініп, аппараттың еден астында не қабырғаның ар жағында тұрғаны туралы тұжырым жасайды. Кейде аурулар белгісіз аппараттарды дәрігерлер тәжірибе жүргізу үшін қолданатыны туралы айтады. Кейде ауруларға оларды газбен, микробтар арқылы уландыратын болып көрінеді.

Осы топтағы сандырақ ойларға ипохондриялық сандырақ жатады. Аурулар өздерін сифилис, туберкулез, рак, спид сияқты жаман аурулармен ауырамыз деп санайды. Осы айтылғанға сене отырып, көптеген соматикалық шағымдар жасайды. Мұндай аурулар емханаға жиі барады. Олар барлық мамандардың тексеруінен өтеді. Бірақ тексерулердің нәтижесінде мұндай ауру адамдардын ішкі мүшелерінде ешқандай өзгеріс байқалмайды. Ауру дәрігердің дәлелін жоққа шығарады не өзінше бағалайды.

Ипохондриялық сандыраққа жақын тұратын нақұрыс (одержимость) сандырағы бар. Аурулар өздеріне сырттан күш енген (шайтан, кейде бақа мен жылан) деп санайды. Өте сирек жануарға не қарама-қарсы жынысқа ауысу сандырағы кездеседі. Бір ауру әйел өзін қойға ауысьш, үстін койдың жүні басқан деп сезінген. Қыз бала өзінің ұл болғанын сезінген.

Ұлылық сандырағы (бред величия). Бұған байлық, тектілік, тұлғалық, ойлап табушылық, сүйіспеншілік сандырақтары жатады.

Сандырақтың бұл түрінде аурулар өздерін кеп ақ-шаның (мыңдаған, миллиондаған), сарайлардың, автомобиль мен самолеттердің иесімін деп санайды. Мұндай аурулар ездерін жиі өте сұлу, дарынды, кемеңгер жазушы, ғалым, артист деп санайды. Мысалы, бір ауру әйел өзін «сұлулықтың құдайы» деп санап, Мәскеуде сұлулардың конкурсын еткізуді талап етіп, онда бірінші орынға ие боламын деп ойлаған. Иванов деген ауру өзін белгілі Карузо деп таныстырған. Екінші бір ауру әйел өзін белгілі маршалдың қызымын деп таныстырған. Кейде ауру адамдар өздеріне ұлы адамдардың, үкімет басшыларының жақсы ниетте екенін айтады. Олар өздері туралы радиодан айтатынына, газеттерде жазатынына сенеді. Ойлап табу сандырағында ауру адамдар өздерін ғылыми еңбектердің, өнертапқыштың авторы деп есептейді, рак ауруына қарсы тұратын дәрілерді ойлап таптым деп санайды.

Сандырақ ойлардың маңызы көңіл-күймен тығыз байланысты, Ұлылық сандырақ ойларды айтатын аурулардың көңіл-күйі көтеріңкі болады. Өздерін қорлау туралы сандырақ айтатын аурулардың көңіл-күйі төмен, жабырқау болады.

Сандырақтың нақтылы маңызы аурулардың түратын заманына, мәдениеттік деңгейіне, біліміне және мамандығына байланысты. Егер ертеректе сандырақ мәні шайтандармен, дуалаумен, бал ашумен байланысты болса, ал қазір оның мәні атом энергиясымен, ғарыштық сәулелермен, спидпен байланысты.

Сандырақ ойлар маңызынан басқа да көрсеткіштер аркылы топтастырылады.

Жүйеленген және жүйеленбеген не үзінді-кесінді сандырақтар туралы айтуға болады.

Ауру адамдардың сандырағы әрдайым жүйелі болмайды. Сандырақ ойлар көбінесе бір-бірімен байланыссыз, үзінді ретінде болады. Мұндай жағдайда елестеушілік, сағым, көзге көрінетін аффективті бұзылулар орын алады. Басқаша айтқанда сандырақтың құрылымында сезім арқылы білудің бұзылуы үлкен орын алады. Осы бұзылудың әсерінен сандырақ бейнелі болады. Сондықтан мүндай сандырақ бейнелі деп аталады.

Жоғарыда көрсетілгендей, ауруды ойынан тайдыруға, түзетуге болмайтындығы сандырақтық бір белгісі болып саналады. Кейбір жағдайда аурудың сандырағын айтқан кезінде шамалап болса да түзетуге болады. Мұндай жағдайларды сандырақ тәрізді ойлар деп атайды. Осындай ойлар қиял түрінде жиі балаларда және психопатияда болады.

Сандырақ ойлардан өте бағалы ойларды ажырату керек. Өте бағалы ойлардың негізінде сандыраққа қарағанда нақтылы болған жағдайлар орын алады. Бұл нақтылы жағдайлар ауруға өте үлкен әсер еткендіктен, онын калыпты өмір сүруіне кедергі жасайды. Кейде адамды жәбірлесе, қорласа ол езінің маңызды жұмыстарын тастап, барлық күшін езін ақтауға жұмсайды. Қызғану негізінде ерлі-зайыптылардың біреуінің бұрынғы кезде болған көз бояушылығының орын алуы мүмкін. Кейде ауру өзінің кемістігіне үлкен мән береді. Мысалы, жиі өздерінің мұрындарының әдемі емес екенін айтады. Мұрны әдемі емес адамдар аз емес. Бірақ бұған адамдар көңіл бөлместен, қалыпты жағдайда өмір сүріп, қызмет жасайды. Бірақ кейбір аурулар өздерінің мұрындарының әдемі емесін айта отыра, кешеге шығуға ұялып, кісілермен қарым - қатынаста болмай, өлу туралы ойлар туады.

Сандырақ, сандырақ тәрізді ете маңызды ойлардан басқа жалықтыратын (жабысқақ) ойлар болады.

Жабысқақ ойлар (навязчивые идеи — обсессиялар)— ауру адамның ықыласынсыз оның санасын алатын ойлар. Кейде мұндай» ойлар аз маңызды, қисынсыз болады. Ауру мұндай ойларға сын көзімен қарап, олардан құтылуға тырысады, бірақ құтыла алмайды. Мысалы, адамда мынандай ой пайда болуы мүмкін: «Егер мен қазір өліп кетсем не болар еді?», «Менің туған-туысқандарым не істер еді? Не айтар еді?». Осы ой ауруға бір келіп, бір кетіп, оның сана,сында паналап, мазасын алады. Кейде жабысқақ ойлар қисынсыз болады. Мысалы, ауру адам дәрігерге «Неге әтештің басы біреу, ал басы екеу болса, әтеш не істер еді?» «Неге адамда екі қол, ал егер үшінші қол болса, ол қайда орналасады?» деген ойдың мазалағаны туралы айтады. Жабысқақ ойлардық мысалы ретінде радиодан таңертең естіген мелодия не ән «басыңнан кетпейтінін» айтуға болады.

Жабысқақ ойлардан басқа жабысқақ қорқыныштар (навязчивые страхи — фобиялар), тілектер мен әрекеттер болуы мүмкін. Мысалы, көптен сахнаға шығып жүрген артисте сол сахнада ойнаудың алдында дорқыныш пайда болуы мүмкін. Басқа біреуде қорқыныш белгілі бір кезеңнен кейін болады. Бір қызда ұйықтардың алдында белмедегі барлық заттарды үстап көру жабысқақ тілегі (влечение) пайда болады. Осы тілегі орындалғаннан кейін ғана ол ұйықтай алатын болады. Бір ауру әйел үнемі борды ұнтақтау үшін жүмысында да отыра алмайды. «Есікті жаптым ба, жаппадым ба?», «Үтікті сөндірдім бе?» деген жабысқақ күдіктер (сомнение) болады.

Жабысқақ ойлар, тілектер, әрекеттер мен қорқыныштар кебіне бірге кездеседі. Бұл құбылысты — жабысқақ жағдай (навязчивые состояния) дейді. Жабысқақтар кейде сау адамдарда да болады. Бірақ бұл жағдай аз уақыт болып, олардың жалпы өміріне, қызмет қабілетіне әсер етпейді. Бұл жағдай қысқа мерзімді болады. Жабысқақ жағдайлар невроз бен психоздарда кездеседі.

Жоғарыдағы айтылғаннан басқа ойлаудың бұзылуының тағы да түрлері болады. Мысалы, ассоциативті процестің бұзылуы. Ойлаудың езгеруі жылдамдау және баяулау түрінде болуы мүмкін. Ойлаудың жылдамдауында ойлар тез және үнемі етіп жатады. Кездейсоқ байланыстардың арқасында ойлау үстіртін және дерексіз өтеді. Ауру дәрігердің қойған сұрағына жауап бере сала өз назарын басқаға аударып, сол туралы сөйлей бастайды. Көңіл-күй жоғары болған кезде ойлау жылдам өтеді. Ойлау күрт жылдамдаса ойлар секіре бастайды. Айналадағы заттарға және аурудың пайдаланатын сөз-деріне байланысты ойлаудың тақырыбы жылдам өзгереді. Аурулар ұйқастырып айтуға бейім болады. Кейде ойлаудың жылдамдығы соншалық тез болғандықтан ауру туатын барлық ойын айтып үлгермейді.

Ойлаудың патологиялық баяулауында ойлардың пайда болуы мен өтуі қиындыққа соғады. Бұл жағдайда ауру қойылған сұраққа баяу, аз сөзбен жауап береді. Ойлау бұзылуының бұл түрі көңіл-күй төмендегенде жиі кездеседі.

Ойлаудың үзілуі—аурудың сөйлем кұрылымындағы
логикалық байланыстың болмауы.

Ауру әңгіменің алғашқы бірнеше сұрағына ұрыс жауап беруі мүмкін.

Сөйлемдегі сөздердің арасындағы дұрыс байланыс сақталуы мүмкін.

Фамилияңыз кім?—Иванов. Атыңыз кім?—Иванов. Қайда тұрасыз?— Иванов. Ойлаудың бұзылуы ретінде есиетшілдікті айтуға болады. Өсиетшілдік дегеніміз — жеміссіз данасыну. Ауру адамның сөйлемі дұрыс, шексіз болуы мүмкін, бірақ еш мағынасыз болады.

Ойлаудың мұндай бұзылуы қояншық және жасқа байланысты психоздарда, сандырақ ауру адамдарда болады. Қейде ауру бүгінгі күн лексиконында жоқ сөздерді қолданады. Мысалы, «жалған адам», «камнит», «зарумбование» т. б. Бұл неологизмдер деп аталады. Шизофрения сияқты аурумен ауырған адамдар баста ойдың жоғын, ойлардың үзілгенін айтады. Қейде олар ойлардың көптігінен бастың керілгенін айтады. Мұндай ойлардың көбеюін ментизм құбылысы дейді.

Балалардың сандырағы.

Балалар сандырағының ерекшелігі оларда мидың жетілмеуімен байланысты. Бала өскен сайын аурудың белгілері күрделене түседі. Жыныстық (пубертаттық) жетілуге дейін балаларда сандырақ ойлар сирек кездеседі. Мұндай жағдайдағы сандырақта сана бұзылады, мысалы, жұқпалы ауруларда. Сана сақталған кездегі сандырақ жұрнақты (рудиментті) түрінде, жүйесіз болады. Балалардың жұрнақты сандырағы себепсіз, айналадағыларға түсініксіз қорқыныш ретінде болады. Қорқыныш мезгіл-мезгіл пайда болады. Қейбір жағдайда сандырақ күштірек білінеді. Осы кезде ауру абдырап, қорқыныш күдік туып айналадағының бәрінің езіне қатынасы бардай сезінеді.

Кейін онда сандырақ ойлар дамып, соның әсерінен улану, азаптану және жануарларға ауысу сияқты ойлар болады. Сандырақ калыптасудың алдында патологиялық қиялдар болады. Балалардың қалыпты жағдайында да киялдар болады. Қиялдар ойын кезінде біліп-тану үшін керек. Қалыпты қиял кезінде балалар айналадағы шындықпен елесті ажырата алады (мысалы ойнаған кезде атты таяқтан ажыратады, ол «ат сияқты» дейді). Патологиялық қиялда бала айналадағы шын әлем мен қиялдың арасындағы байланысты жоғалтады. Ол «шындық әлемнің қонағы» (Т. П. Симсон). Сандырақ қиялдардың агрессивті болуы балалар шизофрениясына тән. Бала өзін жендет деп санап, адамдар мен жануарларды қорлағаны туралы айтады. Немесе ол түн сайын зиратқа барып, әлген адамдарды қазып алып, бұзақылармен байланысты екенін айтады. Бала қиялы бейнеге айналады.

Қияли ойлар сандырақ ойлар емес. Оларды реттеуге болады. Қелешекте сандырақ тәрізді ойлар сандырақ ойларға ауысуы мүмкін (шизофренияда). Бала кездегі қиялдың мазмұны организмнің ауырғанымен байланысты. Бұл жағдайда сезімдік қиял болады. Жиі осындай сандырақ ойлар ипохондриялық түрінде болады. Мысалы, балалар ішкі ағзаларда ауыруы болмаса да ас өтпейді, жүрек ауырады деген шағымдар айтады.

Пубертаттық кезеңде сандырақ ойлар қалыптасқан болады. Осы ойлар айналадағымен байланысты нақтылы болады. Жасөспірімдер арасындағы сандырақ ойлардың түрі ретінде ұзақ уақыт бойы тамақтан бас тартуы (психикалық анорексия). Олар әздерін «семізбіз» деп санайды. Сондықтан кейде олар өте жүдейді. Тәуліктік рационнан көптеген тағамдар алынып тасталынады. Ауру езін құстырады. Тәбеті бола тұра, астан бас тартады.

Пубертаттық кезенде өзінің әке-шешесін өгейсіну сандырағы (бред чужих родителей) болады. Жасөспірім өзінің ата-анасына себепсіз теріс қарайды, әсіресе шешесіне. Оларға жау ретінде карайды. Ата-анасы бөтен адамдар деген ой туады. Осыған байланысты жас-өспірімнің мінез-құлқы өзгереді. Мұндай сандырақ ойлар тұрақты болғандықтан емдеу қиындыққа түседі.

Жалпы балалар мен жасөспірімдер сандырағының қалыптасуында қиялдың орны ерекше. Сол себептен сандырақтың негізінде кітаптан окыған, кинодан көрген уақиғалар орын алады.

Жасөспірімдерде денесінің құрылысына байланысты өте құнды ойлар туады. Паронойяльдық сандырақ кезінде балалардың ықыласы тек бір нәрсеге ауады. Мысалы электрмен байланысты картиналарды, шамдарды, сымдарды, жинайды. Мұндай жағдай күн сайын, айлап, жылдап болады (шизофренияға тән).
Жыныстық, тағмдық және өзін сақтау инстинктерге байланысты әрекеттің бұзылуы үш топқа бөлінеді.

Жыныстық инстинктің бұзылуы гомосексуализм, садизм, мазохизм және т. б. түрінде білінеді.

Гомосексуализм — ер адамның еркекке, әйелдің әйелге құштарлығы. Басқаша айтқанда бір жынысты жандардың бір-біріне құштарлығы.

Садизм — басқа адамды зақымдандыру арқылы өзінің жыныстық құштарлығын қамтамасыз ету.

Мазохизм — өзін зақымдандыру арқылы жыныстық құштарлықты қанағаттандыру.

Тағамдық инстиктің бұзылуы

Өзін сақтау икстиктінің бұзылуы кәтеріңкі не төменгі болады.

Қарқынды әрекеттің бұзылуы шизофрения, психопатия сияқты психикалық және мидың органикалық зақымдануында кездеседі.

Бапалардағы әуестіктің бұзылуы

Балалар әуестігінің бұзылуындағы тәжірибеде кеңіл аударатын белгілері:

Жыныстық әуестену олигофрения, шизофрения, пси-хопатия сияқты психикалық ауруларда не көтеріңкі не темендеу болады.

Организмде минералдық заттар жетіспегенде дені сау балалар тағамға деген әуестігі бұрмаланғандықтан, кұм, сары топырақ, бор-жейді.

Өзін сақтау инстинктінің төмендеуі өзіне қауіптілі-гін сезбейтін олигофрения мен дементтік сияқты психи-калық ауруларда болады.

7-лекция.

Психопотологиялық белгілер ерекшеліктері.

(1 сағат)
Жоспары:

1. 
   Сандырақтың әр түрлі белгілері.
   
2. 
   Эмоционалдық белгілер.
   
3. 
   Кататониялық белгілер.
   

1. 
   Илешева Р.Г. Психические болезни. Казахская ССР. Краткая энциклопедия, Алматы.
   
2. 
   Илешева Р.Г. Аффективные психозы в позднем возрасте. Алматы, 1981.
   
3. 
   Кербиков О.В., Озерецкий Н.И., Попов Е.А., Снежневский А.В. Учебник психиатрии. М., Медицина, 1979.
   

7. 
   Руководство по психиатрии ( ред. А.В. Снежневский). Москва, Медицина, 1983.
   
8. 
   Сухарева Г.Е. Клинические лекции по психиатриии детского возраста. Т. 1, М., Медгиз, 1955-1965гг.
   

Өткен тарауларда жекелеген психопатологиялық бел-гілерде бұзылулар жекеленбей басқа бұзылулармен қа-тарлас келетіні және оларды бір-бірінен ажырату қиын-дыққа соғатыны айтылды.

Әр түрлі аурулардағы белгілердің қосарлануы кездей-соқ емес. Әрбір ауруда белгілер түрліше қосарланады.

Синдром — жалпы патогенетикалық негізі бар, іштей өзара байланысты белгілердің қосындысы. Бір аурудың ерісінде бірнеше белгілер ауысуы мүмкін. Бұл ауысу-лар кездейсоқ емес, бір ауруға тән заңдылықпен өтеді. Басқаша айтқанда әрбір аурудың дамуында белгілі стереотип, белгілі бір жол болады (И. В. Давыдовский).

Сондықтан әрбір аурудағы клиникалық белгілерді және олардың ауысу заңдылықтарын білу аурудың дұ-рысдиагнозын қоюға көмектеседі.

Кейде аурудың өрісін анықтау үшін айлар керек. Аурудың даму стереотипін біле тұра оның ерісін бол-жауға болады.

Әр түрлі ауруларда бірнеше түрлі синдромдардың басым болатыны анықталды. Синдромды дұрыстап анықтаудың аурудың дұрыс диагнозын қоюда мәні өте зор. Дұрыс диагнозсыз ауру адамға жедел көмек көр-сету мүмкін емес. Мысалы, ойы алжасқан адамды (қа-рауытқан, делирий) дереу ауруханаға жатқызу керек. Себебі ондай ауру өзіне де, басқаларға да қауіпті. Сол сияқты терең депрессия кезінде де ауру адамды ауруха-наға жатқызу керек. Өйткені мұндай адам өмір сүргісі келмей езін-езі өлтіруге әрекет жасауы мүмкін. Синд-ромды екі топқа бөлуге болады: сананың бұзылуы және сананың бұзылмауы.

Сананың бұзылуының өзіне тән белгілері бар. Мы-салы, делириозды ой алжасуында айналадағыларды та-нымай, қай жерде, қай уақытта екенін білмей, әр түрлі елестеушіліктер, алдымен көру елестеушілігі, сандырақ ойлар болып, жүріс-тұрысы қозады. Басқа ой алжасу-ында да әзіне тән белгілердің қосындысы болады. Бұ-ларды ой алжасу (не сананың бұзылуы) синдромы дейді. Ой алжасуынан басқа ой алжаспау синдромдары болады. Оған төмендегілер жатады. Елестеушілік (галлюцинаторлық) белгілер не гал-люциноз

Бұл көбінесе ой алжаспау жағдайында өтеді. Мұнда алдыңғы қатарға сөздер ретіндегі ес елестеушілігі шы-ғады. Осындай елестеушіліктер көбіне мағынасы ұнам-сыз монолог не диалог ретінде болады. Галлюциноз ке-зінде адамда үрей, қорқу, мазасыздану болады. Галлю-циноз мидың органикалық зақымдануында, жұқпалы аурулар мен уланғанда (сифилис, маскүнемдік) болады.

Парнойяльды синдром. Бұған елестеушілігі жок, тү-сіндірме ретінде құралған жүйелі сандырақ белгілері жатады. Парнойяльды сандырақ кезінде ауру адамдар-дың әңгімесі жүйелі болады, бірақ деректі фактілер басқаша түсіндіріледі. Мұнда сезімнің бұзылуы, жалған және нақтылы елестеушіліктер, психцкалық автоматизм-дер болмайды. Маңызы бойынша мұндағы сандырақтар қудалау, қызғану, жаңалық ашу түрінде болады.

Параноидтік синдром не Кандинский — Клерамбо сйндромы. Мұнда сандырақтың жүйеленуі паранойяль-ды сандырағындай айқын болмайды. Сандырақ бейнелі болып, сезіну процестері бұзылады. Есту елестеушілігі жиіленіп, негізінен Кандинский мен Қлерамбо жазған жалған елестеушілік пен психикалық автоматизмдер орын алады. Сандырақ ойлардан әсіресе әрекет пен ку-далау сандырағы болады.

Психикалық автоматизм құбылысы ассоциативті, қоз-ғалыс және сеііестопатикалық автоматиздерден кұра-лады.

Психикалық автоматизм құбылысы әрекет сандыра-ғымен қатарлас болады. Ауру адамдардың айтуы бой-ынша оларға гипноз, электр тогы, ғарыштық сәулелер, атом энергиясы арқылы әсер етуіне байланысты ойлар, сезімдер, қозғалыстар пайда болады. Олардың сенім-дері бойынша аппараттар, теледидар, магнитофон ар-қылы олардың ойлары жазылып, соның әсерінен бір жерді ауыртып, жыныстық қабілетті нашарлатып, бала табу мүмкіндігін жояды. Кейде әрекет сандырағының маңызы ұнамды болады.

Кандинский мен Клерамбо жазған психикалық авто-матизм құбылысы бұл белгіде үлкен орын алғандықтан «параноидты» және «Кандинокий — Клерамбо» түсінік-тері тең, бірдей болып саналады. Бұл белгі жиі шизо-френия ауруында кездеседі.

Парафрендік синдром жүйелі қуу және әрекет сан-дырағы қияли маңызды ұлылық ойлармен қатарласады. Ауру адамдар өздерін құдаймыз, жердің қожасымыз деп санап, климатты өзгертіп, соғысты тоқтатып, бар-лық әлемге әсер етеміз дейді. Парафрендік белгі көбіне шизофрения ауруында болады.

Жабысқақ синдром жабысқақ ойлардан, үрейлерден, әрекеттерден тұрады. Неврозда және баяу ағымды ши-зофренияд_%а кездеседі.

Эмоииональдық синдромдар.

Бұған маниакальды және депрессивті синдромдар жатады.

Депрессивті синдром үш белгіден кұралған: қайғы-лы көңіл-күй, баяу ойлар, сөйлеу мен қозғалыс теже-луі. Кейде сейлеу мен қозғалыстың баяулауы айқында-лып, ауру адам мүлде үндемей және қозғалмай қояды (депрессивті ' ступор). Басқа жағдайларда керісінше ауру адам мазасызданып зарығып, ыңқылдап, езін-өзі жәбірлейді. Мұндай депрессиялар ажитациялық деп ата-лады. Маниакальды, депрессивті белгілер маниакальды-депрессивті психозда, шизофренияда және. басқа пси-хоздарда кездеседі.

Бұл селқостықтың, дәрменсіздіктің әлсіздіктің, қо-

Кататониялық қозу және кататониялық ступор ретін-де білінеді. Кататониялық қозуда мағынасыз, бағыттал-маған сөз және жалпы қозғалыс қозуы орын алады. Ауру адамның сәзі үзілді-кесілді мағынасыз болады. Бір сез бен сөйлемді қайталай береді. Мұны вербиге-рация дейді. Айналадағылардың айтқанын қайталай бе-реді (эхолалия). Айналадағылардың сөзін ғана емес, әрекетін де қайталайды (эхопраксия). Аурудың қозға-лыстары күтпеген жерден, ырықсыз, боямалы, қитұрқы-лы (вычурные движения) болады. Ауру адам көбіне бә-рін керісінше жасайды. Мұны негативизм дейді. Мағы-насыз қозу, қиқаңдау, бет-әлпетін өзгерту орын алады. Ауру адамдар ырықсыз, кенеттен төсектен атып тұрып, қаша женеледі, киімдерін шешіп, қолына түскенінің бә-рін сындыра бастайды. Олар әр турлі китұрқылы қимыл-дар жасап түкіріп, нәжісін өзіне жағады, тағамдарды шашып, басқалардың көзінше өзінің жыныс мүшесін қоздыра бастайды.

Қататониялық синдром люцидті және онейроидты бо-лып бөлінеді.

Кататониялық синдром шизофренияда жиі кездеседі.

Корсаков синдромдары (Әуелгі жазған С. С. Кор-саков).

Басқаша бұл белгі амнестикалық деп аталады. Мұн-да бұрынғы оқиғалар есте сақталып, кейінгі оқиғалар естен шығады. Ауру адам қайда екенін, айналадағы-лардың кім екенін. білмейді. Тамақты ішіп алып, ішкен жоқпын дейді. Бұрынғы оқиғаларды, арасында көп жыл өтсе де түгелімен есінде сақтайды. Мысалы, 30 жыл бұ-рын көрген түсін айтып береді.

Жақьшда болған жағдайды ұмытып, оның орнына болмаған оқиғаларды айтады. Мұны конфабуляция дей-ді. Мысалы, кеше қайда болдыңыз деген сүраққа қыс-тақта болдым, шөп шаптым дейді. Шынында ол кеше ауруханада еді. Корсаков синдромы маскүнемдікте, уланғанда, ми-дың органикалық ауруларында (тамырлар ауырғанда, ісіктерде) кездеседі.

Астениялық синдром.

Мұнда қатты психикалық зорығу және жиі организм-нің әлсіреуі болады. Ауру адамның ойлау қабілеті тө-мендеп не жоғалып, назары на.шарлайды. Олардың ке-ңіл-күйі темен, енжар, айналадағыға селқос не ашулан-шақ, жылауық болады. Мұндай жағдай әр түрлі пси-хикалық және соматикалық аурудан кейін дамиды.

Психопатия тәрізді синдромдар — аурулардың мінез-құлқы езгереді, тәртібі нашарлайды.

Психопатологиялық синдромдар арасында ерекше орынды ақылдың кемістігі алады. Ақылдың кемістігінін негатйвті табиғаты бар. Бұл бір аурудың қортындысы ретінде бірте-бірте дамиды. Әуелгі кезде ол аз білінеді. Бірақ, ауру нашар емделсе не белгілері әбден анықта-маса ақылдың кемістігі бірінші орынға шығады. Бұл жағдайда позитивті психопатологиялық деп аталатын белгілер нашар білінеді. Мысалы, елестеушіліктер азай-ып, сандырақ ыдырап, маниакальды жағдайлар мен деп-рессия бір сарынды, солғын болып, ал ақылдың кемісті-гі күшейеді. Басқаша айтқанда негативті симптомдар біліне бастайды.

Ақылдың кемістігі психика нашар дамығандықтан туа пайда болады және психикалық аурулардың нәти-жесінен болады.

Туа пайда болған (олигофрениялық) ақылдың кеміс-тігінде жалпы психика жетілмейді. Бұл ауру адамның абстракты ойлауының жоқтығынан, сөз запасының аз болуынан және нашар сөйлеуінен, есінің нашар болған-дығынан, білімі аздығынан, эмоцияларының кедейлігі-нен білінеді.

Жүре пайда болған ақылдың кемістігі ^ (деменция) аурулардан кейін, мидың органикалық тұргіайы зақым-дануынан болады. Онда адамның барлық жекелік ерек-шеліктері жоғалып, есі төмендеп, ауру адам өзі шамасыз екенін сезінеді.

Аурудың түріне қарай ақылдың кемістігі органика-л.ық (қан тамырлары зақымданғанда, жарақаттан кей-ін), шизофрениялық, қояншық ауруы және т. б. болып бөлінеді.

1. 
   Сандырақтың әр түрлі белгілері.
   
2. 
   Сыртқы себептер.
   

1. 
   Илешева Р.Г. Психические болезни. Казахская ССР. Краткая энциклопедия, Алматы.
   
2. 
   Илешева Р.Г. Аффективные психозы в позднем возрасте. Алматы, 1981.
   
3. 
   Кербиков О.В., Озерецкий Н.И., Попов Е.А., Снежневский А.В. Учебник психиатрии. М., Медицина, 1979.
   

1. 
   Руководство по психиатрии ( ред. А.В. Снежневский). Москва, Медицина, 1983.
   
2. 
   Сухарева Г.Е. Клинические лекции по психиатриии детского возраста. Т. 1, М., Медгиз, 1955-1965гг.
   

Психикалық ауруларды тудыратын себептерді зерт-теу олардың екі топтан (ішкі және сыртқы) құралаты-нын көрсетті.

Сыртқы себептерге^әр түрлі инфекциялар, улану, фи-зикалық және химиялық зақымдану жатады.

Ішкі себептерге — организмнің жағдайы, сыртқы қо-лайсыз әсерге қарсыласу деңгейі жатады. Ішкі себеп-тер адамның ауруғъ шалдыққанға дейінгі жағдайына, жасыиа, жынысына, ішкі ағзалар мен эндокриндік жұй-енің жағдайына байланысты әр түрлі болады. Олар ау-.рудың дамуына жағдай жасайды. ■

Аурулардың этиологиясын (пайда болу себептерін) аныктау үшін ішкі мен сыртқы жағдайлардың қарым-қа-тынасын зерттейді. Бұл зерттеудің әсіресе балалар тә-жірибесінде мәні зор. Балалар ортанизмінде бір жағы-нан.зақымдану процесі, ал екінші жағынан өсу мен да-му процесі кездеседі. Бұл жағдай олардағы психикалық зақымдану ересектерге қарағанда ерекше өтетінін көр-сетеді.

Сыртқы себептер.

Инфекциялар. Кез келген инфекциялар орталық нерв жүйесіне әсер етеді. Әсіресе нёрв жүйесіне әсер ететін нейротропты инфекциялар бар (тұмау, бөртпе, сүзек). Жұқпалы аурулардағы психикалық құбылыстар екі ме-ханизмге байланысты. Біріншісі жалпы организм мен мидың микробтар және олардың уларымен улануына байланысты. Оларды инфекцкялы психоздар деп атай-ды. Бұлардың соңы жаксы аяқталады. Кейбір жағдайда инфекция миды органикалық түрде зақымдандырып, менингит пен энцефалитке әкеледі. Жұкпалы аурулар кезінде ми зақымданғанда адам мүгедекке айналады.

Инфекциялық фактор балалар тәжірибесінде ерекше орын алады. Ол оңтогенездің әр түрлі кезеңінде, соның ішінде құрсақтағы сәбиге әсер етеді. Эмбрион құрсақта зақымданса эмбриопатияның әр түрі пайда болады. Мы-салы, анасы вирусті тұмау, қызамық, токсоплазмозбен ауырса сәбиде менингоэнцефалит пайда болып, оның миының дамуында терең өзгерістер болады. Бұндай ре-зидуальды органикалық жағдайда (құрсақта және ту-ғаннан соң ор түрлі себептердің әсерінен ми закымдана-ды) инфекциялар 50% орын алады.

Инфекциялық фактор ұрық пен іштегі нәрестеге ға-на емес одан бұрын әке-шешесінің жыныс клеткалары-на әсер ететіндіктен өсіп-әну кызметі өзгеруі мүмкін. Инфекция бұл жағдайда ферменттік жүйелерді қоршап, биохимиялык зпян келтіруі мүмкін. Осындай әсерлер генетикалык кемістікпен бірдей болғандықтан генетика-лық зақымдануға ұқсас аурулар пайда болады.

Уланулар (токсикомания). Психиатрия тәжірибесінде алкогольды уланулар жиі кездеседі. Алкоголь орталық нерв жүйесіке және барлық организмде өзгеріс тудыра-тыну.

Алкогольды ұзақ уақыт ішсе маскүнемдік дамып, ал-дымен мида өзгерістер болады. Адамның жеке басы ез-геріп, алкогольды психоздар пайда болады..Ата-анасы-ның маскүнемдігі балалар психикасының бұзылуына әкеліп соғады.

Ақырғы он жылдықтарда әлемнің көптеген елдерін-де опий, морфий, гашиш немесе марихуана сияқты нар-котикалық және жасанды (лизергин қышқылының пре-параты) заттар кең таралды. Токсиманиялық заттар (медицинада қолданбайтын дәрілер, тұрмыс қызметінде қолданатын желімдер, еріткіштер, бензин, ацетон, то-луол сияқты ингаляциялық заттар) да кеңтараған.

Наркотикалық және токсиманиялық заттар психика-ны жіті және созылмалы түрде өзгертеді. Жүктілік ке-зінде улардың нәрестеге әсер етуінің ерекше маңызы бар. Психотроптық заттар (нейролептиктер, транквили-заторлар, антидепресанттар) ұрық пен нәрестеге залал-ды әсер етеді. Жүктіліктің әуелгі 3—4 айында керсетіл-ген заттарды қабылдау әсіресе қауіпті. 60 жылдары Батыс Германияда аналар жақсы үйықтау үшін тали-дамндты қолданғандықтан психикалық және физикалық кемтарлығы бар балалар саны кебейді.

Жүктілік кезінде психотропты препаратты қабылдау нәрестенің қан айналуьшың бұзылуына, оттегінің азаю-ына, ми қоректенуінің кемуіне әкеліп соғады.

Басқа препараттардың улы әсері туралы да жазыл-ған. Амернка әдебиетінде пенициллин және басқа анти-биотиктездің эмбрионға дегеп залал әсері туралы жа-зылған. Мүндай әсер гипоксиямен байланысты, өйткені нәресте қанындағы пеиициллин мөлшері анасынікіне қарағанда жоғары болады. Жүктілікті үзуге қолданған заттар ете қауіпті. Психиатрия тәжірибесінде көміртек оксиді, іқорғасын-тетраэтил, сынап, фосфор, органика-лық қосылыстар сияқты улар кездеседі. Айтылған зат-тармен улану типография мен лабораториялар қызмет-керлерінін мамандық аурулары ретінде білінеді. Улар-ме.і және дәрілермен кездейсоқ улануы да мүмкін.

Нервтік-психикалық бұзылуда көше мен тұрмыстық зақымданудың орны ерекше. Бас сүйек пен мидың за-қымдануы әсерінен психикалық ауытқулар бірден не бі-раз уақыттан кейін туады. Сондықтан емдеуді дұрыс жүргізіп, зақымданудан кейінгі кезде режимді сақтау керек (төсекте жату).

Балалар психиатриялық тәжірибесінде психикалық зақымданудың маңызы зор. Балалардың психикалық за-қымдануы ересектерге қарағанда өзгеше болады. Бала-ларды бала бақшаға не мектепке орналастыру кейде психикалық бұзылуға әкеліп соғады. Бала қалыпты өсіп-дамуы үшін кептеген эмоциональдық әсерлер қажет. Бұл әсерлер болмаған жағдайда оның нерв қызметінде олқылық болады. Балаларды шешесінің емшегінен айы-рыған кезде іші өтуі мүмкіп. Мұнда ас қорытудың өз-геруі емес, әрбір емізгендегі анасының иісінің, оның еркелетуінің жоғалуы балаға осер етеді. Ата-анасынан айырылған кезде де көрсетілгендей жағдай болады. Үнамды эмоциональдық әсерлерден айырылуды шетел-де эмоциональды депривация дейді. Эмоциональды деп- привацияныц болуы невротикалық реакциялар туғызуы мүмкін. Балалар үйінде семьядағыға қарағанда эмо-циональды депривацияның әсерінен сәбилердің тілі кеш шығады. Осыны ескере отырып балалар үйіндегі жағ-дайларды жақсарту керек. Атасы не анасы болмаса және отбасы жағдайы нашар болса эмоциональды деп-ривация орын алады. «Маугли» кітабында жазылған жағдай эмоциональды депривациясының ең соңғы түрі. Отбасындағы әлеуметтік жағдай, дұрыс тәрбиелемеу балалар психикасын зақымдандырып, есейгенде жеке бастың кемістігін тудырады.

Психикалық аурулар пайда болуында организмнің ауыруы (соматикалық ауырулар) әсер етеді, психиканы бұзады. Мысалы, жүрек-қан тамырлары, бауыр, бүйрек ауырғанда, ревматизмде ішкі секреция безі зақымдан-ғанда психоз пайда болады.

Маңызды әсерлерге адамның жасы жатады. Психи-калық аурулар кез келген жаста, әсіресе қарқынды өсу, гормональды қайта құрылу, психологиялық өзгерістер болған жаста оңай пайда болады. Бұл мезгілде ішкі және сыртқы әсерлерден мидың зақымдануы жоғары болады. Құрсақтағы нәресте және өмірінің бірінші жылының екінші жартысында ми оңай зақымданады. Одан кейінгі жастарда ауруларды қабылдау іріктеледі. Мысалы, бі-рінші крйзистік (дағдарыс) мезгіл 2—4 жас. Бұл кезде қатерлі түрде әтетін, сөйлеу жылдам жоғалатын шизо-френия, қояншықтың ұнамсыз түрі пайда болуы мүмкін.

7—8 жаста 2 кризис кезінде әлеуметтік жағдайлар жоғары түрде қабылданады. Бұл кезде невротикалық және басқа шекаралас жағдайлар қалыптасуы мүмкін.

11 —16 жас үшінші қауіпті кезең, бұл кезең клиника-лық ерекшеліктері бар шизофрениямен ауырғандарға әсіресе қатерлі.

50—60 жаста инволюцияға (керісінше даму) байла-нысты криз болады. Ауруларды қабылдау, олардың клиникалық ерекшеліктері мен динамикасы жасқа бай-ланысты.

Балалар миының жетілу деңгейі жасына қарай әр түрлі.

Осыған байлакысты бір аурудың әр жастағы клини-калық көрінісі езгеше болады.

Сәбилер мен мектепке дейінгі балаларда ми қырты сы жоне онан төмен орналасқан ми клеткалары нашар дамығандықтан психикалық бұзылулардың қосындыла-ры нашар білінеді. Сол себептен олардағы нервтік-пси-хикалық бұзылулар — организм мен вегетативті бұзылу-лар.ретінде білінеді. Сондықтан сәбилер неврозындағы (шизофренияда да) клиникалық көріністер асқазан, ұйқы, тамақтанудың бұзылуы ретінде болады. Ересек балалар ауруыныц клиникасында алдыңғы қатарға кө-бінесе қозғалыстың бұзылуы (кататониялық синдром-дар, тежелудің шектелуі) шығады. Мектептегі ересек балалар ауруының клиникасында ойлау бұзылып, өте құнды сандыр^қ ойлар, пәлсапалық улану пайда болуы мүмкін. И. В. Давыдовскийдің айтуы бойынша аурудың дамуында сыртқы себептерге қарағанда ішкі себептер-дің маңызы зор.

Психика дамуындағы дисгормониялық ауытқулар ішкі себептерге жатады.

Кейінгі жылдары тамақтанудың жақсаруына және

урбанизацияға байланысты балалардың дамуы жыл-

дамдап, физиологиялық акселерация деген түсінік пай-

да болды. Акселерациясының физикалық және психика-

лық түрі бар. Мысалы, ақырғы 50 жылда Германияда

бұрынғыға қарағанда қыздардыц дамуы 1,5—2 жылға

тездеді. Бірақ физикалық жетілудің жылдамдығы пси-

хикалықпен сай келмейді. Психикалық жетілу физика-

лық дамудан кеш қалады. Бұл артта қалушылықты ше-

телдік психиатрлар ретардация дейді. Ретардация ак-

целерация сияқты физикалық және психикалық болады.

Физикалық акселерация мен психикалық ретардация-

дағы қайшылық әлеуметке қарсы әрекеттер жасатуы

тяүмкін және жеке адамның патологиялық дамуына әсер

етеді. Психикалық акселерация не жартылай физикалык

ретардация кезінде керісінше құбылыс болуы мүмкін.

Психикальгқ пен физикалық акцелерация және ретар-

дация, әсіресе жартылай түрі бір аурудың қалдығы ре-

тінде болуы мүмкін. Мысалы, балалар шизофрениясын-

да. Кейде физикалық акселерация мен мидың нашар

дамуы тұқым қуалауға байланысты.

Ішкі жағдайларға жас және соған байланысты се-бептер мен басқа жеке адамның ауруға дейінгі ерекше-ліктері жатады. Жеке адамның ерекшелігіне байланыс-ты невроздың түрі қалыптасады. Мысалы, истериялық реакциялар жиі ұстамсыз адамдарда дамиды. Жабыс-қақ түрдегі невроздар мазасыз, күмәншіл адамдарда жиі болады. Психикалық аурулардың дамуындағы ішкі себептер-дің бірі — аурудың зардабынан (менингит, энцефалит) болған және бассүйек-ми зақымданғаннан кейінгі ми-дағы кемістік. Туу кезіндеғі болған зақымданудан кей-де өмір бойы сақталатын (кебінде жасқа байланысты бұл кемістік жойылуы мүмкін) ми кемістігі болады. Мұндай мидың кемістігі бұрынғы кеңес әдебиетінде «ерте резидуальды — органикалық мидың кемістігі» деп аталады, ал шетеддерде «мидың ең аз (минимальдық) дисфункциясы» дейді.

Резидуальды органикалық мидың кемістігі бассүйек пен ми зақымданған уақытта не ми зақымданғанда кез келген уақытта пайда болады. Мұндай кемістіктің бол-уы кез келген психикальиқ және соматикалық аурулар-дың дамуын оңайлатып, олардың өтуін ауырлатады. Мұндай адамдардың дәріге деген сезімталдығы жоғары болады. Кез келген соматикалық, әсіресе ауыр және ұзакқа созылған аурулар нервтік-психикалық бұзылуды оңай тудырып олардың өтуін ауырлатады.

Халық арасындағы тұқым қуатын аурулар көбірек белгілі болып отыр. Медициналық жетістіктердің арқа-сында оларды зерттеуге, емдеуге мүмкіншілік ашылды.

Қазіргі кезде ересек адамдар арасында қан тамыр-лары аурулары мен ісік пайда болудан басқа да тұкым куатын аурулар белгілі болып отыр. Бұл ауру-лардың саны 1,5 мыңнан асты. Бұрын мұндай аурулар ерте өліп кететін, ал қазір олар бейімделіп, отбасын құрып, бала есіріп жатыр. Сондықтан медициналык-генетикалық консультациялардың маңызы зор. Бір жа-ғынан от басында тұқым қуалайтын ауруы бар адамдар міндетті түрде ауырмайды. Екінші жағынан тұқым қуа-лайтын ауруларды зерттеу, олардың мутация арқылы пайда болатынын көрсетті. Бұл мутациялар сыртқы се-бептердің, мутагендердің арқасында пайда болады. Мы-салы, клеткаларға сәулелердін, химиялық заттардың әсе-рі. Артынан бұл өзгерістер тұқым қуады. Осыған байла-нысты ауру тудыратын фенотип пайда болады.

Сыртқы факторлардың тек мутация пайда болуда ғана емес, тұқым қуалайтын аурулардың білінуінде де маңызы зор.

Тұқым қуалайтын ауруларға әсер ететін сыртқы се-бептер митозды өзгертеді (митоз — аутосомдардың бе-лінуі, ал мейоз — жыныстық хромосомалардың белінуі). Осының салдарынан санасы кем балалар туады. Туған балалардың сана кемістігінің 80% сырткы себептерге байланысты екені кейбір мәліметтерден белгілі болды. Балалар санасының кемдігі аздап тұқым қуалайтын себептерге де байланысты. Оған мысал ретінде төмен-дегіні келтіруге болады. Мәскеудегі педиатрия институ-тына бір әйел қызының шашы өспейтіні туралы ша-ғым айтқан. Артынан ол қыздың шешесінің де шашы жоқ екені анықталды. Анамнезді талдау кезінде бұл әйелдің тұқымында бастың тақыр болуы жоқ екені бі-лінді. Қыздың әжесі екі қабат кезінде суға кете жаздап-ты. Бұл мысалда тұқым қуалайтын аурулардың пайда болуы мутацияға байланысты екенін көруге болады.

Сол институтта алкогольдың ұрпаққа әсері туралы зерттеулер жүргізілді. Күйеулері арақ ішетін отбасылар тексерілді. Арақты аз ішкен әкелердің бірінші балала-ры мектептегі сабақтарын үлгерді. Алкоголизм белгілері күшейген сайын (жыныстық мүшелерде өзгеріс болып) туған балаларда психикалық ауытқу болып, ал физика-лық жағынан олар сау болды. Шешесі арақ ішетін от-басыларда физикалық кемістігі бар, олигофрениямен ауырған балалар туады. Алкогольдың гематоэнцефаль-дық бөгеуден өтетіні белгілі болды. Жануарларға жүр-гізілген тәжірибеде алкогольдың тек мидың дамуына әсер ететіні анықталды.

Сонымен, сыртқы себептер тұқым қуалайтын фак-торлардан айнымайтын дамуда өзгерістер тудырады. Экологиясы нашар аудандарда тұқым қуалайтын ауру-лардың кең тарағаны жоғарыда айтылғанды айқындай-ды. Мысалы, Семей ядролы аймағында туған балалар-дың арасында тұқым қуалайтын, соның ішінде пси.хика-лық аурулармен ауырғандардың саны көбейді.

Сонымен қатар, сыртқы себептер организмнің тұқым қуалайтын ауруларды тез қабылдауын анықтауға үлкен көмек көрсетеді. Тұқым қуалағыштық жағдайдың бә-рінде де ауру пайда болу міндет емес. Мұндай жағдайдың 7з де ауру пайда болып, ал ²/з Де ауру дамымайды..Ауру пайда болуы үшін сыртқы себептердің жиынтығы қажет. Ресейдің медицина ғылымдар академиясының психиат-рия институтының мәліметтері бойынша тұқым куала-ғыштық себептердің мәні әсіресе бала кезде зор. Южас-Ка дейінгі шизофрениямен ауырған балалардың жа-қындарының 51% осы аурумен зақымданған, 40 жастан кейін ауырғандарда бұл процент 19-ға дейін төмендей-Ді. Жас ұлғайған сайын тұқым қуалағыштық себептің әсері азайып, ал сыртқы факторлардың әсері жоғары-лайды. Тұқым қуалайтын аурулар арасында хромосома па-тологиясынан пайда болған аурулар үлкен орын алады. Бұл хромосомалы аурулар. Бұл аурулар жағдайында психикалық дамуда өзгеріс болады. Мысалы, көп кез-десетін Даун ауруы. Қазіргі кезде Даун ауруының пай-да болуы аутосомадағы езгерістерге байланысты (Әрбір клетканың яДросында хромосомалар бар. Адамда олар-дың саны 46, аутосома саны 44 және екі жыныс хромо-сомасы бар. Олар жұптасып орналасады, 22 пар ауто-сома бір пар жыныстық хромосома). Даун ауруында хромосомалық карта болып саналатын кариотипте (ка-риотипті аныіқтау үшін қанның лейкоциттерін не ауыздың кілегей қабатын алады) өзгерістер болады 21 пар хро-мосомада екі хромосома орнына 3 хромосома болады (3 хромосомалық түрі). Бұл өзгерістер тұқым куады. Аурудың тұқым арқылы берілуі хромосомалардағы ДНК (әр клеткадағы дизоксирибонуклеин қышқылы-нын ұзындыгы 6 м) аркылы орындалады. Онда тұқым қуалағыштық барлық мәлімет, соның ішінде патология-лық ақбарлар сақталады.

Әйелдерде кездесетін Тернер-Шерешевский ауруын зерттеу 46 хромосоманың орнына 45 хромосома болаты-нын, "жыныстық хроматиннің болмайтынын көрсетті (44x0). Бұл әйелдерде екінші жыныстық белгілер на-шар дамыған (аналық без оларда нашар дамыған не мүлде жок), мойындары қысқа, оның екі жағында қа-нат тәрізді әжімі бар, шаштың есу шекарасы төмен. Бұл физикалық белгілер ақылдың кемістігімен қатар болады.

Еркектерде болатын Кляйнфельтер ауруында кері-сінше хромосома саны 47 (44ХХҰ). Клетка ядросында қалыпты жағдайда еркектерде кездеспейтін жыныстық хроматин болады. Мұндай еркектер әйел пішіндес, екін-ші жыныстық белгісі нашар дамыған, бойлары биік, болады. Оларда психиканың бұзылуы кейде шизофрения-дағыдан не басқа аурудан ажыратылмайды.

Кейбір тұқым қуалайтын ауруларда фермент жүйе-лерінің биохимиялық өзгерулері болады. Бұған фенил-кетонурия жатады. Қалыпты жағдайда фенилаланин амин қышқылының ыдырауы төмендегідей болады: фе-нилаланин->-тирозин->-тироксин-*-адреналин ^-норадре-налин->-меланин. Бүл тізбек фенилаланин-мгирозин кезеңінде бұзылады. Организмде фенилаланин жиналып, басқа жолмен пирожүзім қышқылына дейін ыдырайды. Бұл қышқыл жаңа туған сәбидің зәрінде жиналады. Фенилкетонурияда ақыл кемістігі дамуының алдын алу үшін бұл кемістікті жоятын гидролизаттарды (берла-фен) береді. Кейде дені сау адамдарда фенилаланиннің ыдырауы бұзылып, оның зәрдегі мөлшері жоғары бола-ды.

Тұқым куалайтын ауруларды цитогенетикалык және биохимиялық тұрғыдан медико-генетикалық лаборато-рияларда зерттеудің тәжірибелік маңызы зор.

Ауру балалары бар ата-аналар мен неке киятын жастарға арналып медико-генетикалық консультация-лар өткізіледі. Мысалы Даун ауруында трисомия (21 парда) болса, онда келесі баланың ауыру мүмкіншілігі аз болады. Ал, »хромосомалар транслокациясы болса, онда аурудың пайда болу мүмкіншілігі көбейеді. Осы тұрғыдан ата-аналарға ақыл кеңес беріледі.

Тұқым қуалайтын аурулардың алдын алу және зерт-теу үшін цитогенетикалық лабораториялық әдістерден басқа эпидемиологиялық зерттеулер өткізу керек. Осы әдістер арқылы психикалық аурулардың таралуы мен ауытқуы психикалық ауру адамдардың туыстары ара-сында баскаларға карағанда басымдығы аныкталды. Ал ауырып қалу мүмкіншілігі туыстығы жақындаған сайын көбейе береді. Егіздік әдісі арқылы бір аналық жыныс клеткасынан шыққан егіздердің екі жыныс клет-касынан шыққандарға қарағанда ауыру мүмкіншілігі көбірек болатыны анықталды. Осы келтірілген мәлімет-терден тұқым қуалағыштық әр түрлі психикалык ауру-ларда бірдей болады (шизофрения, маникальды-деп-рессивті психоз, кояншық). Бұл мәліметтер медико-ге-нетикалық консультацияларда акыл кеңесте пайдала-нылады.

1. 
   Психикалық ауруларды зерттеу тәсілдері.
   
2. 
   Тәжірибелік психологиялық зерттеу.
   

1. 
   Илешева Р.Г. Психические болезни. Казахская ССР. Краткая энциклопедия, Алматы.
   
2. 
   Илешева Р.Г. Аффективные психозы в позднем возрасте. Алматы, 1981.
   

1. 
   Руководство по психиатрии ( ред. А.В. Снежневский). Москва, Медицина, 1983.
   
2. 
   Сухарева Г.Е. Клинические лекции по психиатриии детского возраста. Т. 1, М., Медгиз, 1955-1965гг.
   

Психикалық ауру адамды тексерудің негізгі тәсілі ретінде сол адаммен әңгімелесу және оның жүріс-тұры-сын бақылау қолданылады. Аурумен әңгімелесу белгілі бір жүйеде өткізілуі керек. Әңгіме кезінде онын өмірі және анамнезімен танысып, ол туралы барлык мәлімет ауру тарихына не емханалық картаға жазылады. Ауру-дың өмірін, анамнезін анықтағанда төмендегідей дерек-тер алынады.

Ауру адамның туыстары және оның айналасындағы-лар туралы мәлімет. Ата-анасы мен жақындарынла психикалық аурулар, маскүнемдік, улану, нашақорлық, соматикалык аурулар және олардың мінез-құлқында ауыткулардың бар-жоғын анықтау.

Ауру адамның дамуы туралы. Шешесінің екі қабат кезіндегі жағдайы мен босануы, аурудың бала кезіндегі физикалық және психикалық дамуы, қандай жаста отырды, жүрді, сөйледі, оқыды, бала кезінде және мек-теп жасында қаңдай аурулармен ауырды, закымдануы, улануы, қабілеті, еңбек өмірін қандай мамандықтан бас-тады. Жыныстық және отбасының өмірі, психикалық зақымдануы, соматикалық аурулары (жұқпалы және басқа аурулар). Ми-бассүйек зақымдануы, олардың ауырлық деңгейі, темекі шегу, арақ ішу, уланатын және нашақорлық заттарды пайдалану-пайдаланбауы. Тұр-мыс және материалдық жағдайы, отбасындағы психо-логиялық жағдайы.

Аурудың анамнезімен танысқанда оның алғашқы белгілері, артынан білінген белгілері туралы толық мә-лімет алуға тырысу керек. Ауру адамнан қандай ем қа-былдағанын, оның қалай әсер еткені туралы сұрап, егер ол бұрын ауруханада жатса, қалай емделді, онан соң ауруынан жазылды ма, жұмыс істеп, окуын оқыды ма? Осыларды білу керек. Жазылып шығу мен қайтадан ауруханаға түсу не тексерілуге дейінгі мерзімдегі мәлі-меттерді катамнез дейді. Қатамнездегі мәліметтер ауру-дың барысын, ауру адамның өмірге бейімделуін білу үшін аса құнды.

Психиатриялык тәжірибеде аурудың езінен алынған мәліметтер жеткіліксіз болады. Оның емірі және ауруы туралы жақын туысқандарьшан сұрау керек. Аурудын өзі айтқандары — субъективті анамнез, ал жақындары айтқаны — объективті анамнез болып саналады. Объек-тивті анамнездің мәліметтері субъективті анамнезді то-лықтырады. Бұдан басқа ауруды толық соматикалык тексеруден өткізу керек. Оның ішкі ағзаларын, нерв жүйесін тексеру кажет. Жан-жақты тексерулерді өткізу үшін психиатриялық ауруханаларда негізгі психиатр дәрігерінен басқа кеңесші (консультант) ретінде тера-певт, окулист, стоматолог, құлақ-тамақ дәрігері, невро-патолог, физиотерапевт, сексопатолог, педиатр болады. Ауру адамдарды зерттеуде психолог дәрігерге көп кө-мек көрсетеді. Қерек жағдайларда баска мамандағы дәрігерлер консультацияға шақырылады (жұкпалы, бүйрек, екпе ауруларының дәрігерлері).

Зәр мен қанның жалпы анализі, оларды биохимиялық түрде зерттеу, жұлын сұйығын зерттеу сияқты па-раклиникалық әдістер қолданылады. Бас сүйектің рен-гентографиясын, электроэнцефалограммасын (ЭЭГ) рео-энцефалограммасын (РЭГ), мидыц компьютерлік томо-графиясын, патанатомиялық зерттеулер жүргізіледі.

Ауруханадағы ауру тарихына не емхана картасына өмірлік анамнез мәліметтерінен кейін ауру адамның со-матикалық және неврологиялык жағдайын, лаборато-риялық зерттеулердіц қорытындысын көрсету керек. Аурудың психикалық жағдайын жазуда онымен дәрі-гердің әцгімесі, оның жүріс-тұрысын бақылау орталық орын алады. Ауру адамның психикалық жағдайын пси-хиатриялық арнайы атауларды қолданбай, дәрігер өз сөзімен жазуы керек. Психикалық жағдайды осылай етіп жазу өз мәнін бірнеше жыл жоғалтпайды және объективті түрде болады. Арнайы атаулар қолданылса, оларға түсінік беру керек (мысалы, «елестеушілік» атауы қодданылса, ауру адамныц не еститінін, не көре-тінін жазу керек).

Психикалық жағдайын жазғанда әрбір ауру адамда қандай негізгі бұзылушылық орын алатынын көрсету керек. Оларды зерттегенде ештеңе сырттай қалмау үшін жұмысты белгілі бір жүйемен жүргізген жөн.

Ауру адаммен кездескенде оның сыртқы пішініне, қозғалуына, жүріс-тұрысына, санасыныц анық, анық еместігіне көңіл аудару қажет. Аурудың жағдайын то-лығырақ білу үшін сұрақтар қойылады, уақытты (қай күн, ай, маусым), тұрған жерін, айналадағылар кім, өзі-нің кім екенін (фамилиясы мен аты, неше жаста) сұрау қажет.

Ауру адамның эмоциональдық жағдайын оның сырт-қы пішінінен, көзқарасынан, позасынан, қозғалысынан білуге болады. Егер оныц кеціл-күйі төмен болса, беті қайғыны, зарығуды керсетеді. Қабақтары жабыңқы, мацдайында ұзын әжім, ауыз бұрыштары салбыраған болады. Ауру өзініц көціл-күйініц нашар екенін айтпай, жасыруы мүмкін. Мұндай жағдайда ауруды бақылау-дың маңызы зор. Егер оның көңіл-күйі көтеріңкі болса, ол күліп, көп сөйлейді. Көціл-күйі нашар болған ауру адаммен сөйлесу өте қиын. Ол жай, ақырын сөйлейді.

Сезім мен қабылдаудыц бұзылуын білу оңайға түс-пейді. Ауру адам тың тыңдайды, қарайды, тамақты иіс-кейді, өзінен бірдеңені лақтырғандай болады. Ыңғайын тауып сұрасацыз ол көргенін, қандай иісті сезетінін, де-несінде не сезетінін айтады. Ойлаудыц бұзылуы — кейде бірден, бақылаудың ба-сында білінеді. Бұл бұзылудыц белгісі сөйлеудің жыл-дамдауы не босеңдеуі. Ойлауы қисынсыз болғанда ауру адамныц сөйлегенін түсіну мүмкін емес. Оның сейлемі байланыссыз, жекеленген сөздерден құралады. Ауру жа-бысқақ құбылыстар туралы айтып, олардың аурумен байланысты екенін түсінеді. Егер ауру адамның ізге түсу ойлары болса (қарым-қатынас, қызғану, әрекет жасау сияқты сандырақ ойлар), оны анықтау оңайға түспейді. Себебі ол ондай ойларын жасырады. Сол се-бептен ауру адамның жүріс-тұрысын бақылаудың, мән-жайын шебер түрде сұраудыц маңызы зор. Ауруда маз-мұны депрессивті сандырақ ойлар болса (өзін-езі жоққа шығару, кінәлау сандырағы, ипохоцдриялық сандырақ), ол өз ойын бірден айтпайды. Мүндай жағдайда ауру адамныц жүріс-тұрысын, ас пен дәрі қабылдауын бақы-лаған жен. Қейбір жағдайда ауру адамдар тамақ пен дәрі қабылдаудан бас тартады. Ұлылық, байлык санды-рағы болған ауру адамдарды тануда қиындық болмай-ды, себебі олар өз байлығы мен ұлылығы туралы қинал-май айтады және олардың көңіл-күйі көтеріңкі болады.

Назар, ес, ойлау, интеллекті зерттегенде психология тәсілдері қолданылады.

Аурудың жеке басыныц мінез-құлқының, темпера-ментінің ерекшеліктері туралы біз оның әмірбаянынан, анамнез мәліметтерінен жанама түрде білуімізге бола-ды. Жеке адамның ерекшеліктерін психологтар арнайы психологиялық тәсілдер арқылы зерттейді. Психология-лық тексерулердің мәліметтерін психиатр-дәрігер ауру-дыц диагнозын қоюда пайдаланады.

Клиникалық-психологиялық зерттеулерде аурудыц күнделігіне жазылған езін-езі бақылау мәліметтері де пайдаланылады. Аурудыц психикалық жағдайын түсіну үшін оныц суреттері және баска творчествосымен таны-судың мацызы зор (кестелі тоқылған заттары, өлеңдері, хаттары).

Тэжірибелік психиологиялық зерттеу

Жеке психикалық процестердің сапасын бағалау және жеке адамның ерекшеліктерін анықтау үшін пси-хологиялық есептер мен сынақтар қолданылады. Психо-логиялық көрсеткіштер қортындысының клиникалық тәжірибеде қосымша мацызы бар. Бұл қорытындыны бакылау әдістері арқылы жүргізілген клиникалық пси-хологиялық тексерулердің, бағытталған психологиялық әңгшенщ, өмір мен ауру туралы анамнезшің мәлшет-терімен салыстыру керек. Жеке алынған психологиялық тест жетілмегендіктен, жауап кездейсоқ болғандықтан, эксперимент жағдайының ерекшелігінен, тексерілушінің тексеру кезіндегі психикалық және физикалық ерекше-лігінен қате болуы мүмкін. Сондықтан тексерулерді қай-талап, алынған мәліметтерді салыстыру керек.

Тәжірибелік психологиялық тексерулер жеке адам туралы қосымша, құнды мәліметтер алуға мүмкіндік жасайды.

Төменде кейбір әдістердің жалпы және қысқа мінез-демесі берілген.

Зейінді зерттеу^ Біркелкі бейнелері бар кестелер ар-қылы жүргізіледі. Мысалы қолдың қатысуынсыз кезек-пен түсі бірдей суреттерді санау. Түзету (корректуралык) әдісі бойынша бірдей әріптер мен цифрларды сызу. Жа-уапты бағалаған кезде тапсырманың орындалуының ұқыптьілығы, жылдамдығы, пациенттің қажуы еске алы-нады. Бұл әдістер назар белсенділігін, алаңсыз ойлау реакциясын тексеруге қолданылады.

Суреттердегі жоқ беліктерді анықтау әдісі де қолда-нылады. Тексерілушіге суретті керсетіп, жетпейтін бөлік туралы айтқызады.

Біртіндеп қиындатылған сандарды (цифрларды) шығару, ай мен күндердің аттарын айту әдісі де қолда-нылады. Мысалы, тексерілушіге 100-ден бір санды алып тастау, ай мен апта күндерін керісінше атау сияқты тап-сырмалар беріледі.

Есті зерттеу. Тексерілушіге 10 секунд ішінде кесте-дегі фигураларды көрсетіп, оларды есінде сақтау жүк-теледі. Қалыпты жағдайда 5—6 фигура есте сақталады. Бұл әдіс арқылы керу есінің ерекшелігі анықталады. Естіген сандарды, сөздер мен сөйлемдерді сақтау — бұл есітуді тексеру. Анық және жай айтылған сандарды, сөздерді, сөйлемдерді ұқыпты тыңдап, есте сақтауын сұрайды. Сау адамдар 10 сәздің 5—9-ын есте қалдыра-тыны анықталады. Есі жақсы адам үш-төрт қайталаған соң жаттап алады.

Пиктограмма (профессор А. Р. Лурия ұсынған). Жа-нама түрдегі еске сақтауды тексеру үшін пайдаланыла-тын әдіс. Есте сақтау үшін сайланып алынған сөздер алынады. Тексерілушіге таза қағаз, қарындаш пен нұс-кау беріледі: «Енді сіздің есіңізді басқа әдіспен тексе-реміз. Сіз айтылған сөздер мен сөйлемдерді есте сақта-ңыз. Есте қалдыруға қиын әрбір сөздің орнына сурет салу керек. Бұл сурет сізге есте қалдыруға көмектесуі керек. Әріпті де, сөзді де жазбаңыз». Бұл нұскау бірақ рет керсетіледі. Ауру адамның сұрауы бойынша қайта-ланады.

Үлгі ретінде төмендегі сездер (түсініктер) жиынты-ғын береміз:

1. Көңілді мейрам; 2. Ауыр жұмыс; 3. Дәмді кешкі ас; 4. Ауру; 5. Қайғы; 6. Бақыт; 7. Махаббат; 8. Даму; 9. Айырылу; 10. Алдау; Ц. Жеңіс; 12. Ерлік; 13. Дұшпан-дық; 14. Әділеттік; 15. Қүмән; 16. Достық.

Жылжымалы талдау үшін маңызы бар осы көрсетіл-ген сездердің кезегін сақтау керек. Тексеруден жарты сағат өткен соң тексерілушіден суреттер бойынша сөз-дерді айтып беруді етіну керек.

Пиктограмма әдісі жеке адамның есін ғана емес, оның ойлау, қабылдау, эмоция ерёкшеліктерін анық-тауға қолданылады. Эксперименттік тексерудің алғаш-кы кезінде тексеруші тексерілушінің түсіндірмесін және кысқаша пікірін, тапсырма орындау уақыты мен үзіліс-терін белгілеп отырады. Тексерілуші тапсырманы орын-даған соң, тексеруші оны сұрай отырып, оңай және киындықпен келген түсіндірмелерін белгілейді. Сұрау кезінде тексерілушінің абстракты бейне деңгейі және осы бейненің тексерілуші үшін маңызы анықталады.

Пиктограмма мәліметтерінің сапасы жіктеліп, пик-тограмманың әр бейнесі формальды түрде бағаланады. Әр түрлі типті бейнелердің саны да бағаланады. Пикто-грамманың формальды түрге жатпайтын ерекше сурет-тері белініп алынады (мысалы, психикалық аурулардың суреттері).

Жоғары реакциялар жалпы нақтылы (үстел — ағаш; жаз — ыссы), абстракциялы (бұлбұл — кұс, керосин — сұйық), төменгі сөз реакциялары шамамен айтылады (жауаптың орнына тексерілуші «қайда», «қандай» де-ген сұрақ қояды), қабыл алмау («білмеймін», «ойыма түспейді», «істей алмаймын»), одағай сөздер («ох», «ой») персервациялар ретінде (2—3 сөзге бірдей жауап), эхолалия (жаңғырық) ретінде қолданылған сөзді қай-талау («үй»—«үй»\ «бақыт»—«бақыт»). Атактикалык реакцияларда жауап қолданылған сөздердің мағына-сымен байланыспайды («қияр»—«керосин», «дәрігер»— «сандық»).

Тәжірибе аяқталған соң жоғары, төменгі, атактика-лық, көп сөзді реакциялар, олардың латентті мерзімі анықталады. Мимикалык, вегетативтік-қан тамырлық және басқа реакциялардың айкын көрінісі тіркеледі.

Ойлау процестерін зерттеу. Жалпылау. Тексерілуші ұсынылған суреттін жалпы түсінігін және заттардың атын атауы керек.

Түсініктердің топтастырылуы (классификациясы)

Зерттеуші тексерілушіге киімнің, жануарлардын, көкөністердің және басқа заттардың суреттері бар кар-тшкелер ұсынады. Кейбір картшкелерде зат суретінің орнына оның аты жазылуы мүмкін. Бұл жағдайда тап-сырма күрделі болады (әсіресе балалар үшін). Тексері-луші картшкелердегі заттардың ұйқастығын айтып және топқа бөлуі керек. Сау адамдар заттарды топқа бөлу кезінде өмірлік тәжірибеде қалыптасқан шартты рефлекстік байланыстарды пайдаланады.

Келесі әдістер қолданылады: әріптерден мағыналы сөздерді құрау, сөздерді қалып қойған әріптермен тол-тыру, суретті жеке бәліктерден кұрау (А. Н. Бернштейн ұсынған), суреттегі жетіспеген бөліктерді толтыру (Ра-вен ұсынған).

Жоғары нерв процестерінің күшіне, тепе-теңдігіне және жылжымалылығына (қозу мен тежелудің) қарай белі-ніп, арнайы лабораториялық тексерулерде анықталады.

Пациенттің ауырғанға дейінгі (преморбидті) жағ-дайын шамалап түсіну үшін дәрігер нерв жүйесінің ти-пологиялық қасиеттерімен байланысты жеке адамның кейбір қасиеттерімен (мінез, темперамент) танысады. Бұл туралы мәлімет «Жеке адам» деген тарауда жазыл-ған. Адамның жеке басының ерекшеліктерін бағыттал-ған психологиялық әңгімеден, жақын туысқандарымен сөйлесуден байқауға болады.

Жеке бастың ерекшеліктерін тексергенде әр түрлі авторлап ұсынған сұраулар қолданылады (Айзенк, Векс-лер, А. Е. Личко, Л. А. Булахова). Мысал ретінде адам-дарды мінез ерекшеліктері бойынша (Юнг ұсынған) экстраверт және интравертке бөледі. Біріншілер — көп-шіл, кайырымды, еркін, шат. өзіне сенімді, басшы болу-ға тырысады. Олардың достары кәп, оптимист, ақкеңіл, кейде ашушаң, ұстамсыз болады. Екіншілер — тыныш, салмақты, ақылды, сақ, бейбітшіл, өз әрекеттерін ойлап жасау, рационализм, өз тәртібін бақылау, кеп емес, бі-рақ тұрақты жолдастары бар, этикалық нормасы жоға-ры, оқуды жаксы көреді.

Тексерілушіге сұрақтары біртіндеп қиындайтын, жү-йелі нөмірленген 12 жұп картшке берөді. Кезекпен кез-келген картшканы алыіі, жауап беруі керек. Мұнда жа-уап беру уақыты есептеледі (Тексеруші уақытты ұзар-туы не кысқартуы мүмкін). Тексерілушінің табысты не табыссыз болуы осы уақытқа байланысты. Жауапты бағалаған кезде тексерілушінің тәртіп ерекшеліктері, тапсырманы қиындатудың керектігі не керек еместігі еске алынады.

Алынған мәліметтер бойынша адамның жеке басы-ның намысы, езін-өзі бағалауы, талаптану деңгейі, реак-цияларының табысты не табыссыз болуынан бара-бар не бара-бар емес сияқты кейбір ерекшеліктерді анык-тауға болады.

Өзін-өзі бағалауды тексеру (Т. В. Дембо мен С. Я. Рубинштейн бойынша). Тексерілуші ұсынылған төрт тік сызықтан («баоқыштар») денсаулығы, мінезі, бақыты, акылы жағынан ез орнын көрсетуі тиіс. Кейін әңгіме кезінде тексерілушінің денсаулық пен ауру, бақыт пен бақытсыздык, жақсы не жаман мінез, ақылды не ақы-мақ адам туралы түсінігін анықтайды. Дені сау адамдар өзін-өзі бағалауға қарамай, өмірлік объективті жағдайға байланысты «өз орнын» сызықтың ортасынан көрсетеді. Олар өздерін орташа денсаулықты, орташа ақылды, ор-таша мінезді және орташа бақытты деп көрсетуге ты-рысады.

Психологтар тәжірибелік-психологиялық тексеру әдіс-терін қолданады, олар жоғары мамандандырылған тә-сілдерді керек етеді.

10-лекция.

Психикалық аурулар түрлері.

(1 сағат)
Жоспары:

1. 
   Шизофрения (белгілері мен ағымы).
   
2. 
   Шизофрения түрлері және сипаттамалары.
   

1. 
   Илешева Р.Г. Психические болезни. Казахская ССР. Краткая энциклопедия, Алматы.
   
2. 
   Илешева Р.Г. Аффективные психозы в позднем возрасте. Алматы, 1981.
   

Руководство по психиатрии ( ред. А.В. Снежневский). Москва, Медицина, 1983.

Шизофрения ұзақ мерзімді ауру. Көп уақытқа созыл-ған аурулардың жартынан көбі шизофрения. Шизофре-ния жиі ақылдың кемістігімен аяқталатындықтан бұл қауіпті дерт болып саналады.

Осы уақытка дейін шизофренияның пайда болу се-бептері анық емес. Психиатриядағы кәптеген өткір тео-риялық және тәжірибелік сұрақтар шизофрениямен байланысты.

Шизофрения ауруының клиникасы жан-жақты. Онда болатын барлық белгілерді атап өту мүмкін емес. Ши-зофренияда болмайтын белгілерді айту оңай. О. В. Кер-биковтың айтуы бойынша шизофренияда ешқашанда Корсаков белгілері тәрізді, сананың делириозды бұзыл-уы болмайды. Бірақ балалар шизофрениямен ауырған-да делирийдің кейбір белгілері көру елестеушілігі ре-тінде кездеседі. Қалғанның барлығы да әр түрлі вариа-ция ретінде шизофренияда кездесуі мүмкін. )

Жалпы клиникалық көрінісін жазу оңаи мәселе емес. Шизофрения клиникасында әр түрлі формаларды жал-пы байланыстырып тұратын бірнеше психикалық бел-гілер бар. Аурудың пайда болу тегі, оның бірнеше түр-ге бөлінуі жағынан кептеген пікірлер бар. Бірақ бар-лык психиатрлар шизофрениядағы негізгі клиникалық белгі ретінде бөлшектену (расщепление) бар екеніне күмәнданбайды («Шизо»— бөлшектену, осыдан ауру-дың аты пайда болады). Бұл аурудың атын швейцар психиатры Э. Блейлер қойды.

Белшектену белгісі төмендегідей болады. Қалыпты жағдайда барлық психикалық процестер өзара байла-нысты. Сезіну, қабылдау, ойлау, жүріс-тұрыс психика-ның әр түрлі жақтары болып саналады. ІІІизофренияда осы керсетілген біртұтастық бұзылады, яғни психика-лық қызметін тұтастығы, бірлігі бұзылады. Бұл әрине ауру адамның жүріс-тұрысынан білінеді. Басқаша айт-қанда айналадағы шындықпен байланыстан білінеді. Ескі психиатрлар шизофренияны беттері ауыстырылған кітаппен, дирижерсыз оркестрмен салыстырған. Психи-калық қызметтің барлық жақтарының бұзылуы айна-ладағы жағдайға сәйкес емес кылықтарды тудырады. Мысалы, медицинаға қатысы жоқ адамның рак ауруы-ның себебін табуы. Ауру әйел үйіндегі электр сымын айналадағылардың әсерінен сақтану үшін балық майы-мен майлайды. Троллейбус жүргізуші жолаушылардың паспортын көрсетуін талап етеді. Осындай ауру адам-дардың айналадағы ортаға сәйкес емес таңыркарлык мінез- кұлықтары болады. Ауру адамдар ынтасы аз, әрекетсіз және тұйык болады және жасырынып айнала-дағы ортадан алшактайды, мұндай адамдардың субъек-тивті әлемін ескі авторлар Қытайдағы орта ғасыр ка-малының кабырғасымен салыстырады.

Тұтастықтың бұзылуы аурудың ойлауынан, сөйлеуі-нен айқын білінеді. Логикалық байланыс жоғалып, үзілді-кесілді болып, оның сөйлемі тек жекеленген сөз-дерден кұралады. Мысалы, «Мен колжуғышта отыруым керек, себебі бірнеще архимандриттер мұра қалдырды».

Психикалық қьгзмет тұтастығының және онын ай-наламен байланысының бұзылуын аурудың эмоциясы-нан айқын көруге болады. Олар айналадағы шындыкка сәйкес болмайды. Мысалы, жас әйел езінің сәбиіне мейірімсіз болып, оны тамақтандырмауы да мүмкін. Келген жақын туыстарымен жолықкысы келмей, тек әкелген заттарына назарын аударуы мүмкін. Бір ауру адамның кезінше әкесі қайтыс болады. Ол әкесіне қа-рамай оның әкелген жүзім шырынын орі қарай іше берген. Психиатриялық ауруханаға жатқызған кезде мұндай аурулар бұған назарын аудармайды.

Бірте-бірте ауру адамдар босаңсып, ынтасыз бола бастайды. Олар ездерінің әр түрлі әрекеттері басқа біреудің ыкпалымен болатынын, айтады (кинестетика-лық автоматизм).

/Ауру адамдарға символдық ойлау өте тән нәрсе. Мы-салы, ауру өзін бір шеңбердің ішіне сурет кылып салып, «өзім жасаған шеңбер ішінде қауіп мүлде жок» деп түеіндіреді. Егер ауру өзінің салған суретін жазбаша түсіндірмесе, оның не салғаны түсініксіз болар еді. Бұл шизофрениядағы символды суреттер. Кейде ауру адам-ды көрмей, оның салған суреттері бойынша диагноз қоюға мүмкін. Шизофрениямен ауырған балалардың суреті қызық болады. Оларда сөйлеу нашар дамыған-дықтан суреттерінде символизм мен белшектену білі-неді.

Кейде аурулар өз ойларын кәдімгі сөздер арқылы бере алмай, жаңа сөздерді ойлап табады (токистер, ішексіздер, интерма, амбурга, эхологика және т. б.).

Сонымен, жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, шизофрениямен ауырған кезде ойлау мен эмоция бұзы-лып, психикалық қызметтің тұтастығы бөлшектенеді. Әуелгі кезде интеллект кызметінің бұзылуы формальды түрде дұрыс болады. Ауру адам өз жұмысын одан әрі атқара береді. Бірақ туыстары мен қызметтес адам-дардың бақылауы және айтуы бойынша, психиканың бұзылуы нақтылы болғандыктан аурудың диагнозын қоюға болады.

Шизофрениядағы керсетілген жалпы белгілер бала-ларға да тән, бірак балалар психикасының ерекшелік-теріне байланысты бұл белгілер езгеше болуы мүмкін. |

Психиатриялық қызметте бөлшектену белгісі осы жастағы сау балалармен салыстырғанда ауру баланың көңілінің ерекшелігінен білінеді. Мысалы, кішкене ба-ланың ықыласы балалар ойындарында емес, ойынға қатынасы жок баока затта болады. Ботинканы алып, бала күні бойы отыруы мүмкін. 7 жастағы баланың үш жыл бойы бала-бақшаға барып, әзін үлкен деп санап, аты-жөнімен атауды талап еткен. Үйіне келгеннен соң ата-анасына өзінің Марья Ивановнамен бірге істейтінін айткан. Артынан бұл «әйелдің» пластмассадан жасаған ойыншық үйрек екені белгілі болды. Бұл жәйт ата-анасы мен дәрігерлерге бала психиатриялық аурухана-ға түскеннен кейін белгілі болды. Баланың эмоциональ-дық салқындығы ата-анасына деген жеккөрушіліктен, жауласудан және агрессивті болуынан білінеді. Әуес-тенуі бұзылғандықтан ертерек мастурбация болып, са-дистік ойлар мен әрекеттері байқалады. Кішкене бала-лар өздерін өлтіруші ретінде сезініп, дар ағашты, өлті-ру суреттерін, қаңқа мен табыттарды салады. Шизоф-рениялық процесс білінбей, жай басталады.

Е. Крепелиннің жіктеуін осы уақытқа шейін жеке-ленген психиатрлар мен психиатриялық мектептер пай-даланады. Ол бұл ауруды төрт топқа бөлген қарапайым, гебефрениялық, кататониялық параноидтық.

Жас өспірім кезінде басталатын аурудың қарапайым турінде алдынғы қатарға эмоциялардың кедейленуі, ынта жоғалып, әлсіреу мен интеллектуальды өнімсіздік байіқалады. Аурудың гебефрениялық түрінде (гебеос — грекше бала) баланың мінез-қүлқында есерлік, мәнер-лік, бет аузын тыжырайту, қылымсу басым болады.

Кататониялық түрінде кататониялық ступор мен козуы бар кататониялық синдром басым болады. Па-раноидтық түрінде алдыңғы қатарға елестеушілігі (жиі жалған елестеушілігі) бар сандырақ ойлар шығады.

Келтірілген Е. Крепелиннің жіктеуінің кемшілігі, оның статикаға негізделуінде. Мұнан баоқа Е. Крепелин жазғандай аурудын барлық түрлері ақылдың ке-містігімен аяқталмайды.

Біздің елде шизофренияның түрлерге бөлінуі ауру-дың клиникалык ерекшеліктері мен өтуіне байланысты. Аурудың үш негізгі түрт бар: үнемі болатын, ұстамалы-прогредиентті және рекурентті.

Үнемі ағымды (непрерывная) шизофрения

Аурудың бұл түрінде дерт қозбай үнемі ағымды болады.

Белгілерінің ерекшеліктеріне байланысты қатерлі (злокачественная), параноидты және жай ағымды (вя-лотекущая) түрлері болады.

Шизофренияның қатерлі түрі жасөспірім кезінде басталып, үш негізгі бөліктен құралады. Олар: психи-калық өнімділіктің төмендеуі (энергия потенциялының төмендеуі), эмоциональдық өзгерістердің пайда болуы және бұрмаланған пубертатты дағдарыстың құбылыс-тары. Мұнан басқа мезгіл-мезгіл рудиментті сандырақ ойлар (қарым-қатынастық, улану, әрекет жасау), же-келенген елестеушіліктер пақда болады. Ойлаудың бұзылуы, қиындауы, оқу үлгерімінің нашарлағаны бай-қалады. Ауру білінбей, жайлап дамиды. Сабақ окудың орнына ауру назарын басқа мәселелерге аударады. Мы-салы, астрономия мен философияның күрделі мәселе-лерін шешуге әрекет жасайды. Бұл белгі «философия-лық улану» деген ат алды. Күрделі мәселелерге көңіл аударуына, ғылыми әдебиетті оқуына қарамастан олар-дың білімдері үстіртін, жұмыстағы енімділігі нашар болады (мұны «энергия потенциалының төмендеуі» дейді). Психиканың бөлшектенуіне байланысты жоға-рыдағы көрсетілген белгілерден басқа шизофренияның бұл түрінде эмоциялар айтарлықтай өзгереді. Олар туыстары мен жақындарына дөрекілік көрсетеді. Сырт-тан қарағанда шизофренияның айтылған түрі пубертат-ты құбылыстарға ұқсас. 8—9 кластарда көптеген оку-шылардың оқу үлгерімі төмендейді. Физиологиялық пубертатты жылжуда эмоциональдық өзгерулер ашу-ланшақтық, дөрекілік, тұйықтық ретінде боладьк)

Айырмасы неде? Ауру балалардың сабақпен шұғыл-данғанына қарамастан оқуы төмендеп, әнімділігінң нашарлауы шизофренияның негізгі белгілерінің бірі болып саналады. Олар көп отырғанына қарамастан ештеңе өндіре алмайды, ыкыластары нашар, жүйесіз болады. Білімдерін іс жүзіне асыруға тырыспайды. Шұғылданған істері нәтижесіз болады. Шын мәнінде оларда білім болмайды. Бұған қарамастан олардың өз ойлары бойынша білімдері ерекше жоғары. Олардың жүріс-тұрыстары да ерекше. Олар ұсқыны кетіп ешкімге жақыңдамайды.

Эмоцкялар. Қалыпты жағдайда пубертаттық жаста ауру бала өздерінің жақындарына дөрекілік керсетеді. Мүның себебі «мен» деген сезімінің күшеюінен, қалып-ты жағдайда сау балалар дерекілік керсеткенімен кө-біне мейірімді, өте сезімтал болады. Мұндай балаларға әке-шешесі беделді болмаса да, баска біреу, мысалы, оқытушы беделді болады.

Шизофренияда мүлде басқаша. Мұнда эмоцияның төмендеуі жақындарына бағытталған суық дөрекілік, мейірімсіздік ретінде болады. Отбасының қуанышы мен қайғысы ауру адамнан тыс өтеді. «Басқалардың ата анасы» деген сандырақ, дисморфофобия, психикалық анорексия болуы мүмкін.

Бұл түрдің ішінде аурудың жағымды және жағым-сыз ағымы болады. Осы айтылған бұзылушылықтар аурудың алғашқы мерзімінде болады. Біраз уакыттан соң (бірнеше айдан, жылдан соң) психоздың манифес-тациялық мерзімі білінеді. Бұл эмоцияның бұзылуы (депрессия не маниялар), жүйеленбеген сандырақ ой-лар (ізіне түсу, уландыру, физикалық әрекет), елестеу-шіліктер, (жиі жалған елестеушілік), психикалық авто-матизм үлкен психоз ретінде білінеді. Герефреникалық белгілер (ақымақтық қозу суреттері), ступор мен қозу сияқты кататониялық кәріністер жоғарыдағы айтыл-ғандарға қосылады. Емдеудің арқасында белгілердің қарқыны төмендейді, бірақ біржола аурудан айығып кетпейді. Бір-бір жарым жылдан соң процесс калыпта-сып, ақырғы жағдай болып, кейбір психикалық бұзы-лулар сақталып (жекеленген сандырақ ойлар, елестеу-шіліктер), ақылдың кемістігі дамиды. Емдеу жаксы нәтиже бермейді.

Параноидты шизофрения

Аурудың бұл түрі үнемі ағымды, 25-тен кейін, кейде 30—35 жастағы және одан да үлкенірек адамдарда бо-лады. Бұл жағдайда шизофренияның нақты белгілерінің бірі сандырақ аурудың барлық мерзімдерінде басым болады.

Параноидты шизофрения жайлап басталады. Ауру-дың алғашқы кезеңінде жабысқақтық (невроз тәрізді) және психопатия тәрізді патологиялық бұзылу орын алады. Бұл мезгілде ауру адамдар ешкімге сенбейтін, жабырқаңқы, айналадағыға назары тарылып, ойлауы-ныц бір ойдан екінші ойға ауысуы қиындайды (ригидті болады). Аурулар өздерімен өздері болып, эмоциялары нашарлайды. Невроз тәрізді бастауда жабысқақ құбы-лыстар болуы мүмкін. Психопатия тәрізді басталуда отбасы мен жұмыста сиыспаушылық, ұрысқақтық пай-да болады. Олар бір жұмыста тұрақтамай, семьялары-нан ажырасады. Осы кезде қарым-қатынастық, қызға-нушылық сандырақ ойлар білінеді.

Бастапқы кезеннің ұзақтығы 5—6 жылдан 20 жылға дейін. Бұл кезде ауру адамдар психиатр көзіне туспей-Ді.

Аурудың манифестациясы сандырақ қайғылар ре-тінде білінеді. Алдымен паранойяльды кезецде парано-йяльды белгі дамып, елестеушіліксіз жүйеленген түсін-дірмелі сандырақ болып, психикалық автоматизм құбы-лыстары болмайды. Маңызы жағынан сандырақтар ізіне түсу, қызғаншақтық, ойлап тапқыштық, реформа-торлық, махаббаттық және делсалдық болады. Мүндай сандырақ ойлар кейде шын болып көрінуі мүмкін («әйелім опасыз», «жұмыста одан құтылғыеы келеді», «көршілер қуып шыққысы келеді», «ол — ерекше өнер-тапқыш»). Сандырақ ойлар абсурдты болмай, өмір жағдайлары мен дауды бұрмаланған түрінде бейнелей-ді. Психоздың дамуы біртіндеп, бірнеше жылға созы-лады. Ауру адам өте белсенді болып, көптеген газеттер мен үкімет орындарына хаттар арқылы хабарласып, олардың алдына талап қояды. Кәптеген жылдар еткен соң бұл белсенділік тәмендейді.

Егер ауру кептеген жылдар бойы бір деңгейде бол-са, онда аурудың ерекше түрі паранойяльды шизофре-ния туралы айтады. Бірақ прогредиентті параноидты шизофренияға қысқа мерзімді паранойяльды кезең тән. Мәні жағынан ізіне түсу, қарым-қатынас пен улану сандырағы жиі болады. Кейінірек (бірнеше аптадан, айдан, жылдан кейін) паранойяльды белгінің орнына параноидты белгі келеді. Бұл жағдайда жалған елес-теушілігі, психикалық автоматизм құбылыстары бар физикалық және психикалық әрекеттердің сандырағы пайда болады. Басқаша айтқанда Кандинский — Кле-рамбо белгісі дамиды. Ауру адамдар олардың ойлары сезімдері басқаның әрекетімен баскарылады дейді. Олар бастарында дыбыстарды естиді. Бұл кезде адамның жеке басы тұрпайы түрде езге-ріп, әлеуметтік жағдайға бейімсіздегі айқын білінеді.

Паранойяльды параноидты кезеңдерден кейін пара-ноидты шизофренияныц парафренді кезеңі болады. Мұнда сандырақ қияли түрде өзгереді. Ауру адамдар өздерін кәдімгідей емес, барлық әлемге әсер ететін құ-діретті, сиқырлы қабілеті бар ұлы адамдардай санайды. Бұл кезде жалған елестеушілік пен психикалық авто-матизмніц басқа белгілері сақталады. Аурудыц көріні-сінде елестеушілік пен жалған елестеушілік басым бол-ғанда параноидты шизофренияның елестеушілік түрі туралы айтады. Ауру адамдар дауыстарды басында және сырттан естиді, олар осы дауыстармен және өзде-рімен әздері сөйлеседі, дауыстардың болуын басқалар-дан жасырады. Қазіргі кезде емдеудің арқасында ауру

/ Баяу ағымды (аз прогредиентті) шизофренияда нев-

роз және психопатия тәрізді бұзылулар аурудыц көрі-нісінде басым болып, біртіндеп дамиды. Аурудың бұл түрінде жеке адамда шизофрениялық өзгерістер бол-ғанымен, олар біртіндеп дамып, үнемі ағымды қатерлі прогредиентті (параноидты) шизофренияға тән терең дәрежелерге жетпейді. Сандырақ ойлар мен елестеуші-ліктер не мүлде болмайды, не жұрнақ түрінде білінеді. Невроз тәрізді шизофренияның баяу түріндегі ауру-дың көрінісіцде жабысқақ үрейлер, құшта,рлык, ойлар мен әрекеттер, ырымдар (ритуал) басым болады. Ырым-дар біртекті, ұзақ және өзгермейтін болады. Мұнан басқа жеке адамныц шизофрениялық ерекшеліктері аутизм, боямалылық, эмоцияның солғындануы, ойлау-дың бұзылуы ретінде білінеді. Шизофренияның баяу ағымды түрінде истерия тәрізді және ипохондриялық көріністер болуы мүмкін. Аурудың ағымы солғын бол-ғандықтан шизофрениялық кемістік біртіндеп білінеді. Баяу ағымды шизофрения психопатия тәрізді бұзылу-лар ретінде өтеді. Шизофренияның бұл түрі жиі жас-өспірім кезінде басталып, алдымен мінез-қүлықтың бұзылуы ретінде білінеді. Мінез-құлықтағы қиыншы-лықтар алдыцғы қатарға шығады. Олардыц тәртібі нашар, тыңдамайтын, үйден және мектептен қацғырып кететін болады. Алдымен бұл сыртқы себептерге (жаза-лау, дау) байланысты болуы мүмкін. Артынан тәртіп-тіц ауытқуы шын себептермен байланысын жоғалтады. Отбасы мен мектепке бейімделмеу орын алады. Жас-еспірімдер үлкендердің бақылауынан шығады. Олар ерсі киініп, өмірін ойын-тоймен өткізеді. Әлеуметсіз қауымдарға тартылып, ұрлау және одан да ауыр (біреуді себепсіз өлтіруге дейін) қылмыстар жасайды. Жиі ток-симаниялық заттарды, алкогольды, наркотиктерді пай-далануға үйренеді.

Психопатия және басқа шекаралық бұзылулардап ерекше (жеке адамның патологиялық дамуы), оларда біртіндеп эмоцияның салқындығы, әлеуметтік бейім-делмеуге байланысты ойлаудың бұзылуы сияқты ши-зофрениялық өзгерістер болады.

Ұстамалы прогредиентті (өзгерісті) шизофрения

Шизофренияның бұл түрінде (басқаша шуб тәрізді дейді) дерттің ағымы өзгерісті болады. Немістің «шуб» деген сезі жылжуды, өзгерісті көрсетеді. Бұл дерттің қозуынан ауруда шизофренияға тән өшпейтін өзгеріс болады.

Ауру қозудың алдында үнемі ағымды дертке тән белгілер білінеді. Басқаша айтқанда, дерттің қозуы жеке адамда болатын невроз, психопатия тәрізді және сандырақ белгілері бар кезде басталып, онан соң ұста-ма мерзімінің арасында да сақталуы мүмкін. Ұстама сандырақты, елестеушілігі, невроз тәрізді белгілері бар аффективті-маниакальды және депрессивті бұзылулар ретінде білінеді. Басқаша айтқанда, дерттің қозу-ы ма-ңиакальды, депрессивті белгілер не күрделі маниакаль-ды сандырак, депрессивті сандырақ, маниакальды елес-теушілік-сандырақ, депрессивті елестеушілік-сандырақ, аффективті жабысқақ белгілер ретінде білінеді. Дерт-тің қатты қозуы Қандинский — Клерамбо белгілері бар аффективті-маниакальды, депрессивті түрінде болуң мүмкін./

Дерттің қозуы бірнеше сағаттан бірнеше күнге, ап-таға, айға созылуы мүмкін. Кейде ұстама бір-ақ рет болып қайталанбайды. Бірақ ол бірнеше аптадан, айдан, жылдан соң жиі қайталанады. Ұстамадан кейін ауру-дың қатты белгілері жойылады. Бірақ ұстама арасында аурудан бұрынғы (невроз, психопатия тәрізді, санды-рақ) өзгерістер сақталады. Мұнан баска, ұстама ара-сында жеке адамда эмоциональды салқындық, ойлау-дың бұзылуы сияқты шизофрениялық езгерістер болады. Мұндай өзгерістер бір ұстамадан екіншісіне дейін тереңдейді. Аурудың ағымы және ұстаманың көрінісі жағынан ұстамалы прогредиентті шизофрения үнемі ағымды не рекурентті шизофренияға жақын тұрады.

* Рекурентті (мерзімді) шизофрения

Шизофренияның бұл түрінде ұстаманың соңынан ауру мүлде жазылып кетеді. Мұнда онейроидты ката-тониялық, депрессивті-параноидты және аффективті (депрессивті, маниакальды) белгілер болады.

Кейбір ауруларда ұстама кезінде әр түрлі белгілер, ал басқаларда, біркелкі белгілер (клише типі) болады. Аурулардың бір бөлігінде ұстама бүкіл емірінде бірақ рет болуы мүмкін. Бұл кебіне пубертатты, жасеспірім кезеңде болады. Ал кейбір ауру адамдарда жылына 2—3 рет болады. Кейде ұстама пубертаттық, жасеспі-рім, кәрілікке жакын, кәрілік кезінде болады. Кейбір адамдарда ол соматикалық (жұкпалы және жұқпалы емес) аурулардан соң, психикалық жарақаттанудан кейін пайда болады. Кейбір әйелдерде босанудан кейін

боладьь/

болады.

Шизофрения әр жаста дамуы мүмкін (оның мани-фестациясы жиі жас кезде болады). Осыған байланысты шизофренияны балалык, жасөспірім, кеш (40 жастан кейін) және кәрілік (60 жастан кейін) деп бөледі.

Аурудың нақты білінуі, психопатологиялық белгі-лердің маңызы жасқа қарай ерекше болады. Әр жаста-ғы ауру ағымының жалпы ұқсастығы да болады.

Балалар шизофрениясы 2—4 жаста басталады. Олар-дың белсенділігі төмендеп, ата-анасымен және жақын-дарымен қарымжатынас жойылады, емірге деген құш-тарлық жоғалып балаға тән емес ықылас пайда болады. Ауру балаларда түсініксіз жаксы көрушілік, китұркы-лы сөйлеу және козғалу, жабысқақтық болуы мүмкін. Сандырақ тәрізді қиялдар жиі болады. Мұндай бала-ларда түнгі үрейлер (балалар үрейлер туралы ештене айтпайды және оларды түсіндірмейді), кататониялык бұзылулар болады.

Кейбір зерттеушілердін болжамы бойынша бала кездегі шизофрения акылдың кемістігі — олигофрения-ға әкеліп соғады дейді. Оны «олигофрениялык плюс» деп атайды. Осы көріністе кейін шизофренияның жаңа козулары болуы мүмкін. Керісінше, олигофрениямен ауырған балаларда шизофрения басталуы мүмкін. Мұн-да пфропфшизофрения туралы айтады.

Эпидемологиялық мәліметтер. Шизофрения жиі кез-десетін психикалық аурулардың бірі. Оның пайда бо-луын зерттеу қиындықтарға байланысты. Мұның себебі әр түрлі психиатриялық мектептердің бұл ауруға деген көзқарасы түрліше. Тағы бір қиындығы мұндай ауру-ларды сау адамдардан ажырату қиын. Калалық аудан-дарда шизофренияның таралуы туралы кейбір мәлімет-тер бар. Әр мың адамға бұл аурудың таралуы 8,2 адам (Әйелдер арасында 8,44 және ерлерде 7,94). Шизофре-ния ұл балаларда жиі кездеседі деген мәліметтер бар.

Аурудың шығу тегі мен патогенезі. Қазіргі көзқарас бойынша шизофрения тұкым куалаушылық жағынан тез қабылданатын ауруларға жатады. Мұның айғағы ретінде шизофрениямен ауырған отбасында шизофре-ниялық психоз және адамның жеке басының өзгеруі жиі кездеседі. Мұнан басқа, шизофренияның тұқым қуалайтын ауру екенінің айғағы ретінде егіз туған ба-лаларды зерттеудегі алынған мәліметтерді алуға бола-ды. Бір жыныс клеткасынан шыққан егіздерде аурудың сәйкестігі (конкорданттығы) жоғары болады.

Аурудың патогенетикалық механизмі әлі белгісіз, бірақ көптеген зерттеушілердің пікірі бойынша психоз-дардың шығу себебі нейромедиаторлардың бұзылуынан.

Шизофренияның пайда болуын биогендік аминдер мен олардың ферменттерінің, катехоламиндер, индола-мин т. б. алмасуының бұзылуынан деген қағидалар бар. Мұнан басқа мембранның жетімсіздігін, ауру адамның организмінде тканьдерді зақымдап, миға қарсы әрекет жасайтын антиденелерді тудыратын биологиялық кемістіктің бар екені аныкталды. Бірақ, айтылғандардың бәрі болжама себептер, аурудың пайда болуында олар-дың ролі анықталмаған.

Емдеу жолдары.

Қазіргі кезде шизофренияны емдеудің негізгі тәсіл-дері антипсихотикалық, антидепрессивті, транквилиза-торлы және стимуляциялық әрекетті психотроптық зат-тардың қолданылуы. Бұрын емдеудің естен тандыру әдістері (инсулинді, электрлі терапия) аурудың ем қон-байтын түрлерінде кеңінен қолданылды. Казіргі кезде бұл әдістер сирек қолданылады. Емдеудің барлық био-логиялык түрлері психотерапия және еңбек пен әлеу-меттік бейімделуі шараларымен қатар өткізіледі. Ем-деудің барлық кезеңінде жеке адамның белсенділігін сақтап қалу негізгі принцип болып саналады. Әрбір ауырған адамды емдеуде өзіне тән шаралар колданыл-

уы керек.

Үнемі болатын қатерлі шизофренияны емдеу. Ауру-дың басында тәулігіне 20—30 мг трифтазан (стелазин) лайдаланылады. Психопатия тәрізді зақымдануда тәулі-гіне 5—10 мг-нан 30—50 мг дейін неулептил беріледі. Аурудың манифесті кезеңінде тәулігіне 300—500 мг аминазин (хлорпромазин) беріледі, (алғашқы күндері бұлшықеттерге тәулігіне 150—200 мг жіберу керек). Тәулігіне 60—80 мг мажептил (тиопропирозин), 60— 100 мг трифтазин, 4—20 мг галоперидолмен бірге бері-леді. Баска препараттарға жоғары түрде сезімтал бол-ған жағдайда тәулігіне 200—300 мг лепонекс (клоза-пин) пайдаланылады. Аурудың беті бері қараған кезде ауыруды бәсеңдететін доза белгіленеді.

Параноидты шизофренияны емдеу ұзақ уақыт (жыл-дап) және үнемі болуы керек. Паранойяльдық жағдай-ды негізінен тәулігіне 10—20 мг галоперидолмен ем-дейді. Күшті елестеушілік-сандырақ, параноидты жағ-дайда, манифестация мен психоздың қозған кезінде тәулігіне 300—500 мг аминазин, 200—300 мг тизерцин (левомепромазин) қолданылады. Аминазинді трифтазин не галоперидолмен қатарлас қолдануға болады. Елес-теушілік басым болғанда тәулігіне 150—200 мг этапе-разин (перфеназин) колданылады. Баяу ағымды ши-зофренияны емдегенде психотропты терапияны психо-терапиямен қатар өткізіудің маңызы зор. Жабысқақ белгі басым болғанда тәулігіне 1,5—7,5 мг феназепам, седуксен, диазепам, элениум (хлордиазепамоксид) транквилизаторлары стелазиннің (трифтазиннің) аздаған мөлшерін пайдалануға болады. Тұрақты жабыскақ жағ-дайларда 1—4 аптада бір рет, ұзақ уақыт әсер ететін 12,5—50 мг модитен — депо дәрісін (фторфеназин де-каноат, лиоген — депо), аптасына бір-екі рет 4—40 мг флюшпирилен (имап) беріледі.

Истероформды ипохондриялық белгілері бар жағдай-да тәулгіне 20—40 мг седуксен не тазепам (нозепам, оксазепам), 1,5—7,5 мг феназепам қолданылады. Вена-ға тәулігіне 15—20 мг седуксенді және 20—60 мг тера-ленді (алимемазинді) тамшы ретінде жібергенде сенес-топатикалық көріністер жеңілденеді. Стелазин, гало-перидол сияқты «үлкен нейролептиктер» кішкене дозада қолданылады. Жұмсақ әсерлі нейролептиктерді — тера-лен мен меллерилді (сонапакс, тиоредазин) қолданған жақсы.

Шизофрениямен ауырған балалар мен жасөспірім-дерге психотропты препараттарды жасына қарай беру керек. Қартайған адамдарды емдеуде психотропты зат-тардың орта жастардағы адамдарға арналған дозасы-ның '/а не '/з береді. Дискенизияның қосымша әрекет-терінің дамуын тоқтату үшін басқа жастардағы топ-тарға берілетін паркинсонизмге қарсы циклодол және ноотроптар (энцефабол, ноотропил) беріледі.

Ақтау шаралары емдеудің барлық мезгілінде жүр-гізіледі. Бұған еңбек терапиясын ертерек енгізу, мәде-ни терапия, топ терапиясы, аптаның соңында үйлеріне жіберу, аурухананы жартылай пайдалану, жұмысқа ор-наластыру, кемістігі болған жағдайда емдеу, еңбек ше-берханаларына, өндіріс орындарындағы арнайы цех-тарға орналастыру жатады.

Ауру қозған кезде адам уақытша еңбек қабілетін жоғалтады. Емдеу шараларына қарамай аурудың ағы-мы еңбекке ұнамсыз әсер етсе не аурудың қозуы жұ-мысқа оралуына байланысты болса, ауру адам мүге-дектікке ауыстырылады. Еңбек қабілеті жартылай сақ-талғанда III топтағы мүгедектік, еңбек қабілетін уа-қытша жоғалтқанда II топтағы мүгедектік, басқаның көмегінсіз өмір сүре алмаған жағдайда I топтағы мүге-дектік беріледі. Мүгедектіктің топтары қайта қаралуы мүмкін.

Енбекке деген қабілеттікті психиатриялық диспан-серлер және ауруханалармен байланысты түрде арнайы дәрігер — еңбек экспорт комиссиясы жүргізеді.

Сот экспертизасы. Шизофрениялық процесс психоз-ға не жеке адамның қабілетсіз болуына әкеліп соғады. Қабілетсіз адамның ез әрекетіне есеп беруге шамасы болмайды. Егер мұндай процесс кезінде адамның ісі сотта не өзі түрмеде болса, оны жазадан босатып, пси-хиатриялық ауруханаға емделу үшін жіберу керек.

Егер аурудың қозуынан кейін бірнеше жыл бойына, еңбекке бейімделген, ондағы өзгерістер аз да болса тоқтаған болса, онда ол адам қабілетті деп саналуы мүмкін. Жай ағымды шизофренияда кемістіктің деңге-йіне, психопаталогиялық және басқа бұзылуларға бай-ланысты экспертизада көптеген қиыншылықтар туады. Ауру адамның өзіне езі есөп беру қабілеті және өз әре-кетін нақтылы криминальды жағдайда басқаруға бай-ланысты оған сот психиатриялық баға беріледі.

Шизофрениямен ауырған адамның мұрагерлік пен үйлену туралы ісі сол мезеттегі оның жағдайына бай-ланысты сот — психиатриялық бағалауда ескеріледі. Аурудың психозы және керініп тұрған кемістігі болса, оны кабілетсіз деп санап, басқаның қарауында болуы керек деген тұжырым жасалуы қажет. Бірақ мұндай жағдайда өте мұқият болу керек, себебі шизофренияда негізгі психикалық қызмет барлық адамдарда біркелкі бұзылмайды.

1. 
   Сипаты мен депрессивті кезеңі.
   
2. 
   Шығу тегі мен патогенезі.
   

1. 
   Илешева Р.Г. Психические болезни. Казахская ССР. Краткая энциклопедия, Алматы.
   
2. 
   Илешева Р.Г. Аффективные психозы в позднем возрасте. Алматы, 1981.
   

Руководство по психиатрии ( ред. А.В. Снежневский). Москва, Медицина, 1983.

Клиникалық көрінісі. Маниакальды-депрессивті пси-хозда ауық-ауық маниакальды және депрессивті кезең-дер, әсіресе депрессивті кезең орын алады. Аурудың козу жиілігі, оның арасындағы үзіліс әр түрлі болады. Кейбір кезеңдері бірнеше күн, ал кейбіреулері бірнеше ай не бірнеше жылға созылады. Аурудың қозуы көктем мен күзде, ешбір себепсіз пайда болады. Кейде ол пси-хиканың зақымдануымен, жұқпалы не соматикалық аурулармен байланысты. Психоз маниакальды не деп-рессивті кезеңде дамып, онан кейін жазылып, артынан жоғарыдағы кезеңдер қайталанады. Кейде психоз-дың қозуы тек депрессивті (бұл жиі болады) не маниа-кальды (сирек) түрде болады. Кейде аурудың козуы біресе депрессивті, біресе маниакальды түрде болады. Кейбір ауру адамдарда ауру қозуының депрессивті ке-зеңі маниакальды кезеңге ауысады, керісінше де болуы мүмкін. Бұл жағдайда екі кезең туралы айтады.

Депрессияға не меланхолияға үш түрлі белгі тән: зарығушылық, ойлаудың тежелуі, қозғалыстың нашар-лауы. Ауру адамның сыртқы пішіні өзгереді. Беті қай-ғылы, азап шеккендей, маңдайына келденең әжімдер түседі. Ауру жай,ақырын, әзер естілетіндей және аз сейлейді. Олардың қозғалыстары тежелген, бегеліп қа-лады. Сөйлеуі бір тонды, бір тақырыптан екінші тақы-рыпқа ауысуы қиындайды. Олар өзін-езі кеміс көріп кінәлап, өзін-өзі қорлайды, бұрын өзінде көп қателік болғаны туралы айтады. Келешек оларға көңілсіз және болашағы жоқ болып көрінеді. Оларға әсіресе таңер-тең қиын, кешке қарай көңіл-күйі біраз жақсарып, за-рығу сейіледі. Ауру адам балаларына суық қарап, жа-кындары үшін қайғырмайды. Мұны психикалық анес-тезия не тас бауырлық дейді. Мұны өздері түсінеді және оларға онан арман ауыр болады. Олар өзін-өзі кінәлап, одан арман қапаланады. Депрессия жағдайында олар-дың өмір сүргісі келмей өлу үшін әрекеттер жасайды. Депрессияның жоғары деңгейінде ауру ашынып, бұл-қан-талқан болып, басын қабырғаға, еденге соғып, өзін-өзі азаптап, тіпті өлтіруі де мүмкін. Осы жағдай меланхолиялық раптус деген ат алды. Депрессия кезін-де жүрек тұсын ауыр сезініп, жүрек зарығуы болады. Олар жыламайды.

Психикалық керіністерден басқа симпатикалық нерв-тердің тонусы басым болғандықтан соматикалық бел-гілер де білінеді. Бұл кезде жүрек қызметі жиіленіп (тахикардия), артериялық қысым мөлшері көтеріліп, көзкарашығы кеңейіп, іш қатып, аменоррея болады. Ау-ру адам жүдейді. Пеихикалық жағдай жақсарғанда бұл белгілер жонылады. Депрессияның ауырлығына байланысты аурудың кеңіл-күйі тәулік ішінде өзгеріп, таңертең нашарлап, кешке қарай тәуірленеді.

Аурудың клиникалық керінісі әр уақытта жоғарыда көрсетілген классикалық түрде етпейді. Мысалы, ой-лау мен қозғалыстың жалпы заңдылығы әр уақытта сәйкес келмейді. Кейде депрессия кезінде ауру адам мазасызданып қозғалып, ерсілі-қарсылы жүріп, сенде-ліп, жоқтау айтып, кемек сұрап, өзіне орын таппайды, бірақ жыламайды. Депрессияның осы түрін ажитация дейді.

Кейбір жағдайда жылауық депрессия болады, оны астениялық депрессия дейді.

Депрессивті бұзылуларда әр уақытта білінетін жа-бырқаңқылық, зарығу болмайды. Меланхолия жағда-йының тұншыққан, субдепрессия түрі де кездеседі. Ке-йінгі жылдары жасырын не бүркемелі, ларвирді деп-рессия түрлері көбейіп кетті. Бұл түрдің клиникалык көрінісінде ауру адамның шағымы әр түрлі ұнамсыз соматикалық сез>мдерінде шоғырланған. Сондықтан мұндан аурулар алғашында соматикалық шағымдары-мен терапевтке көрінеді. Тексеру кезінде соматикалык аурулар мүлде болмайды не жеңіл желпі түрде білінеді. Мұндай жағдайда соматикалық шағымдар негізгі ауру-дың білінуі—зарығуды бүркеп қалады. Айқындығы әлсіз депрессияларда соматикалық шағымдар кез кел-ген соматикалық аурудың бар екенін көрсетеді.

Депрессивті жағдайды емдегеннен соң депрессивті кезеңнің белгілері азаяды. Сол кезде ауру адамдар белсенді болып, көңіл-күйі көтеріліп, аурудан жазыл-ғандай болып көрінеді. Дәрілердің дозасын азайту қай-тадан депрессияны күшейтеді. Мұндай жағдайда ауру-дың қозуы бітпей, депрессияға тек «шымылдық» ілініп, емдеуді қайтадан бастауды қажет етеді. Кейбір ауру-лардың депрессия белгілері оңай түрде білінуі мүмкін. Онда субдепрессивті жағдай туралы айтылады.

Маниакальды кезеңі.

Бұл кезең депрессивтіге қарама-қарсы үш белгіден құралған. Бұл кезеңге көңіл-күйінің көтеріңкілігі, ой-лау процесінің жылдам өтетіні, психомоторлы қозулық тән. Мұндай ауруларда физикалық және ой қызметі күшейгені, денсаулықтың мықты екені сезіледі. Айнал-адағының бәрі әдемі және қуанышты, адамдар жақсы, қайырымды болып көрініп, ауру адамның көңіл-күйі көтеріңкі болып, көп және жылдам сөйлейді. Олар қат-ты, жылдам, жұлқынып сөйлеп, күліп, өлең айтып, бір-ден өлең шығарып, билейді, үнемі қозғалыста болады. Кейде ойлау қарқыны сондай жылдам болғандыктан, олар өз ойларын айтьш үлгермейді, сондықтан сыртқара-ғанда сейлеуі үйлеспейтіндей болып керінеді. Мұндай жылдам ойлауды ойлардың секіруі дейді. Ауру адамдар айналадағының бәрін көріп, бәріне көңіл аударады және бәрі олардың реакциясын тудырады. Кеңіл-күйі көте-ріңкі болғаннан басқа ойлауы жылдамдап, есі күшейеді. Сондықтан мұндай адамдар бұрынғы біліп ұмытып калған өлеңдерді оқиды, әңгімелерді айтады. Үнемі катты сөйлегендіктен дауысы қарлыға бастайды. Инс-тинктер (мысалы жыныс рефлекстері) тежелмейді. Ауру адамдар сексуальды тақырыпта оңай сөйлеп,' та-нымайтын адамдармен оңай танысып, олармен жыныс-тық қатынасқа түседі. Ұятты қойып жаман сөздер айта-ды. Олардың тәбеті жоғары, ұйқысы қысқа мерзімді, бірақ қатты болады. Ауру адамның дене салмағы күрт төмендейді. Сырт пішіні жас болып көрініп, бет әлпеті ойнақтап, көздері жылтырап, үнемі күліп, жымиып жүреді.

Өз басын жоғары бағалайтын ойлар болады. Өздерін өте кабілетті, талантты дел санап, артист, ғарышкер, ақын, жауапты қызметкер болатыны туралы айтады. Кейде маниакальды жағдайда ашуланшақ және ызалы оолады. Онда ызалы мания туралы айтады.

Кейде эйфория жағдайында қозғалу мен сөйлеу бел-сенділігі болмауы мүмкін. Онда атипті, өнімсіз мания туралы айтады.

Кейбір жағдайда маниакальды синдромның барлық белгілері аз мөлшерде білініп, көңіл-күйі сәл көтеріңкі болып, сөйлеуі мен қозғалысы азаяды. Мұнда гипомани-акальды жағдай туралы айтады.

Кейбір ауру адамдарда маниакальды және депрес-сивті аурудың қозуы субдепрессивті және гипоманиа-кальды деңгейде болады. Мұндай жағдайда ауру адам-дар дәрігерге қаралмаса аурудың күшеюі, ал емхана жағдайында жазылуы мүмкін. Маниакальды депрес-сивті психоздардың осындай түрлерін циклотимия деп атайды.

Кептеген зерттеушілер маниакальды-депрессивті пси-хозды тұқым қуалаушылықпен байланыстырады. Ай-тылғанның айғағы ретінде ата-анасы маниакальды-депрессивті психозбен ауырған отбасында бұл аурудың орын алатыны туралы айтқан жөн. Мұнан басқа бұл ауру монозиготты егіздерде пайда болуы мүмкін.

Емдеу кезінде аурудың кезеңін еске алу керек. Деп-рессияда антидепрессивті препараттарды клиникалык ерекшеліктеріне байланысты беру керек. Депрессияның «классикалык» тежелген түрінде тәулігіне 25—50 мг-нан 300—350 мг-ға дейін мелипрамин беріледі. Мели-праминнін антидепрессивті және дем беруші әсерін еске алып, оны күннің бірінші жартысында беру керек. Түн-ге карай ұйқыны жаксартатын 25—50 мг тизерцин ней-ролептигі тағайындалады. Тизерцинді бергеннен соң бі-рінші күндері артерия кысымы төмендеп, әлсізденіп, аударылған кезде» бас айналады. Нейролептиктер мен антидепрессанттарды ішкенде ауыз құрғайды.

Мазасыз депрессияларда антидепрессивті және седа-тивті әсер ететін амитриптилинді (триптизолды) тәулі-гіне 25—30 мг-нан бастап 250—300 мг-ға дейін беру ке-рек. Бұл препарат күнде де, кешке карай да беріледі. Ол ұйқыны жақсартады. Қозу кезінде бұлшықеттерге 2—3 мл 2,5% аминазин енгізуге болады. Моноаминоок-сидазаны тежейтін ипразид, трансамин, нуредал сияқты антидепрессанттарды байқап қолдану керек. Бұл пре-патараттарды үш циклді антидепрессанттармен бірге беруге болмайды. Үшциклді антидепрессанттарды беру-ді тоқтатқаннан кейін жоғарыда көрсетілген препарат-тарды беруге болады. Емдеу кезінде құрамында тира-мині бар сыр, кофе, сыра, шоколад сияқты тағамдарды жеуге болмайды.

Депрессивті ауруларда өзін-өзі өлТіру туралы ойлар мен әрекеттер болатындықтан олар үнемі медбикелер-дің көз алдында болуы керек. Олардың маңайында ке-сетін, үшкір заттар болмау керек. Бастарын көрпемен жауып жатуына жол бермеу керек, себебі олар өздерін өлтіру үшін ақжайманы, жастық тысын, әзінің шашта-рын пайдалануы мүмкін. Өзін елтіру үшін аурулар дә-рілерді жинайды. Сол себептен медбикелер ауру адам-ның дәріні ішкеніне көзін жеткізуі керек.

Маниакальды жағдайда сөйлеу мен қозғалыс қоз-уын төмендететін нейролептиктер қолданылады. Тәулі-гіне бір рет 25—50 мг-нан 300—600 мг-ға дейін амина-зин беріледі. Ауру адамды жылдам тыныштандыру үшін маниакальды қозуда бұлшықетке 2,5% новокаинде ері-тілген 3—5 мл аминазин жіберіледі. Қатты қозуда тэу-лігіне 2—5 мг-нан 30—40 мг-ға дейін галоперидол тағайындалады. Тәулігіне 25—50 мг тизерцинді де қол-дануға болады.

Маниакальды жағдайды емдеуде литий тұздарын да пайдаланады. Бұл тұздар циклофренияның алдын алу үшін пайдаланылады. Қөмір қышқылды литийді тәулі-гіне 300—400 мг беруден бастап, біртіндеп 600—1500 мг жеткізеді. Бұл кезде егер ауру адам өзін жақсы сезін-се, онда тәуліктік дозаны 2,1 г-ға дейін көбейтуге бола-ды. Плазмалық фотометрия әдісі бойынша қандағы ли-тий мөлшерін байқау керек. Ол 1,6 мэквл-ден аспауы керек. Маниакальды белгілер жоғалған соң литийдің дозасын біртіндеп 0,6—0,9-ғ-ға дейін төмендетеді. Ли-тийді пайдаланумен қатар емдеуде аминазин, галопе-ридол, трифтазин сияқты нейролептиктерді пайдалану-ға болады. Маниакальды және депрессивті кезеңдерді тәулігіне норматимиялық зат ретінде тәулігіне 300— 1400 мг фенилепсинді (карбамазепин) пайдалануға бо-лады. Бұл затты нейролептиктер және антидепрессант-тармен бірге беруге болады. Денсаулық түзеле бастаса бұл заттардың дозасын азайтады не мүлде бермейді. Аурудың қайталануының алдын алу үшін фенилепсин-ді ұзақ уақыт береді.

Екінші рет аурудың алдын алу үшін тимусқа қалыпты әсер ететін литий тұздарын тағайындайды. Тәулігіне 0,3—0,6 г литийді беріп, біртіндеп оның дозасын 0,9—1,2 г-ға дейін жоғарылатады. Қандағы литий мөлшері 0,6— 1,0 мэкв і л-ден жоғары болмауы керек. Литий мұнан аз болса организмге әсер етпейді, ал бұдан көп болса организм уланады (шөлдеу, қолдың дірілдеуі, атаксия, ұйқышылдық). Литиймен катты уланғанда асқазанды шайып, клизма қойып, венаға 40 мл 40% глюкоза ері-тіндісін, тері астына 500—1000 мл физиологиялық ері-тінді жіберіп, тыныс алу мен жүрекке әсер ететін дәрі-лерді береді. Эуфилин, диакарб, мочевина, натрий гид-рокарбонаты да қолданылады.

Еңбек экспертизасы. Циклофрения дамыған кезде ауру адамдар ауруханада не емханада емделуі керек. Интермиссия кезінде еңбек қабілеті қалпына келеді. Сондықтан ауру адамдарды мүгедектікке ауыстыруға асықпау керек. Аурудың өте созылмалы, емдеуге кел-мейтін түрінде, әсіресе жасы ұлғайған кезде ғана мүге-дектікке ауыстыруға болады.

12-лекция.

Қояншық ауруы.

(1 сағат)
Жоспары:

1. Қояншық ауруларының түрлері.

2. Дифференциалды диагноз.

3. Қояншық ауруын емдеу.

1. 
   Илешева Р.Г. Психические болезни. Казахская ССР. Краткая энциклопедия, Алматы.
   
2. 
   Илешева Р.Г. Аффективные психозы в позднем возрасте. Алматы, 1981.
   

Руководство по психиатрии ( ред. А.В. Снежневский). Москва, Медицина, 1983.

Қояншық ауруының екі түрі болады—нақтылы және симптоматикалық. Нақтылы түрінде (идиопатия-лық, генді) осы Дуруға тән клиникалық көрініс болады. Симлтоматикалық түрінде негізгі аурумен (ми ісігінде, зақымдану ауруында, энцефалитте) қатар жүреді.

Қояншық ауруының үш түрлі көрсеткіштері бар: құрысу, жіті психикалық бұзылулар және ұзаққа со-зылған психиканың бұзылуы не жеке басының өзгеруі.

Құрысудың клиникасы үлкен және кіші түрде болады.

Аурадан кейін тоникалық кезең басталады. Ауру адам толығынан есінен танып, барлық бұлшықеттері күрт тоникалық түрде тартылады. Қейде бұл мезетте дыбыс саңылауы тарылып, демді шығарған кезде ай-ғай естіледі. Ауру адам тұрған жерінде құлайды. Сол кезде ол жарақаттанып, сүйектері сынып, буындары шығып, еріксіз зәр, кейде нәжіс бөлінуі мүмкін. Тыныс алуы токталып, тері үсті көгеріп (цианоз), көз қарашы-ғы кеңеніп, жарықтың әсеріне жауап бермейді. Тони-калық кезеңнің ұзақтығы жарты не бір минут. Мұнан сон клоникалық кезең болады. Бұл кезеңде қол-аяқтар мен дененің бұлшықеттері бірінен кейін бірі жиырылып, ауру адам басын, денесін, аяқ-қолдарын еденге соққы-лап, қосымша жарақаттар пайда болады.

Тоникалық пен клоникалық кезеңдерде тіл мен ауыздың кілегей қабаты тістеліп, сілекей араласып, ауыздан қан аралас кебік ағады. Клоникалық тыры-сулар 1—2 минуттан соң саябырлап, 2—3 минутқа со-зылады. Қейбір ауру адамдар тырысудан соң бірден тұра алады. Бірақ кебіне тырысудан кейін терең ұйқы басталып, онан соң ауру адамдар қатты қалжырап әл-сізденеді. Аурадан басқа аурудың есінде ештеңе бол-майды. Егер қүрысулар бірінің үстіне бірі болып, ара-сында ол есін жинай алмаса, онда кояншықтық жағ-дайы (статус эпилептикус) дамиды. Бұл өмірге қауіп-ті, соңдықтан дереу дәрігердің көмегін қажет етеді.

Қояншықтық тырысу кез келген кезеңде тоқтауы мүмкін. Мысалы, тырысу аурамен шектелуі мүмкін (бұл жағдайда балалардың іші ауруы мүмкін). Бұл-.шықеттер тырысып жиырылып, жартылай қысқаруы мүмкін. Қезеңнің бірінде үзілген құрысуды абортивті (өсіп-жетілмеген) дейді.

Балаларда үлкен құрысулар ересектерге қарағанда сирек кездеседі. Оларда көбіне абортивті тырысулар болады. Бала неғұрлым жас болса, тырысулар соғұр-лым кысқа болады. Сәбилерде тоникалық 'кезең жиі кездеседі, ал клоникалық құрысулар мүлде болмайды (тоникалық тырысулар мидың астындағы орталықтар-ға, ал клоникалық тырысулар мидың орталықтарына байланысты).

Кішкене құрысуда бірнеше сөкунд не 1—2 мин. ішін-де есінен айырылып, жекеленген тоникалық кезең бол-майды, ауру адам құламайды, клоникалық кезең қысқа болады. Мүнда үлкендегі сияқты толық амнезия болады.

Абсанс—қозғалыстар құрысуының болмауы, ол сананың аз мезгілге (бірнеше сек) жойылуы.

Бірінен "кейін бірі болатын кішкене тырысуларда ауру адам есін жинай алмай, тырысулар статус тәрізді болады.

Бұлар астатикалық кішкене тырысулар ретінде біліне-ді. Үш айға дейінгі сәбилерде басын алға бұрғанда ба-сы мен мойнының бұлшықеттері тырысады. Мұндай тырысулар шулғу мен шоқу деп аталады (құстың шұл-ғуы мен шокығаны секілді). 6—7 айлық сәбилер отыр-ған кезде шығыстағы амандасу сияқты алға қарай ең- 4-137 де асіатип.алы;қ тырысулар алға, етиетшен кұлаған се-кілді білінеді. Сәбилердегі кішкене тырысулардың түр-лері басты ұстау (2—3 айда), отыру (5—7 айда), жүру (Іжылда) сияқты морфофункциональдық құрылымдар онтогенездің белгілі бір кезеңінде жетілген кезде бай-қалады. Бұлар органикалық кемістік бар жерде орын алады. Тырысу кезіндегі барлық қозгалыстар алға ба-ғытталғандықтан осы тырысулар пропульсивті деп ата-лады. Бұлар жиі болып, осы кезде физикалық және психикалық даму тоқталады. Отыруға, жүруге деген дағды (әдет) жойылады.

4—5 жастағы балалар мен 12 жастағылардың ара-сында ретропульсивті не пикнолептикалық артқа бағыт-талған тырысулар болады. Бұл тырысулар өте жи' (тәу-лігіне 50 дейін) болады. Бұлар жақсы аяқталады.

Миоклоникалық тырысулар — қорыққандағы (шо-шығандағы) селк ету сияқты. Бұлар емшектегі сәбилер мен мектеп жасындағыларда кездеседі. Бұл тырысулар-дың «өмірі» қысқа өйткені бұларға үлкен тырысулар қо-сақталады.

Қояншық ауруындағы жіті психикалық бұзылулар.

Ешбір сыртқы себепсіз кенеттен пайда болып, тырысу-лардың эквиваленті ретінде күшті психикалық бұзылу-лардың болуы. Мұндағы клиникалық суреттер әр түрлі.

2. Амбулаторлық автоматизмдер. Бұлар кенеттен басталып, бірнеше сағат не күннің ішінде бірден аяқ-талады. Мұнда елестеушілік пен сандырақ болмайды. Сананың терең бұзылуына қарамай ауру адамның жү

томатизмнің бірнеше түрлері болады.

Транс—ауру адамдар билет сатып алып қаланың басқа шетіне не басқа қалаға кетіп қалып, есін жиған-нан кейін қалай келгенін білмейтің амбулаторлық ав-томатизмдер. Бұл бірнеше сағат не күндерге созылады.

Сомнамбулизм (ұйқысырап жүруі) балалар мен жасөспірімдерде жиі кездеседі. Ауру түннің ортасында тұрып, белменің ішінде жүріп, сыртқа шығып, үйдің шатыры мен балконына шығады. Бірнеше минуттан не сағаттан соң олар қайтып орнына жатады, таңертең не болғанын есінен шығарады. Оларды сырткы әсерлер-мен бұл жағдайдан шығару мүмкін емес.

Балалардағы сананың бұзылуы әсіресе тундегі үрей ретінде болады. Түнде оянып, бала айналадағыларға көңіл аудармай айқайлауы мүмкін, онан соң қайтадан ұйықтап, таңертең ештеңені есінде сақтамайды.

Психикалық пароксизмалар деп аталатын «ерекше жағдайларда» ауру адам «өзінің көргенінен» не «еш-қашанда көрмегенінен» қапаланады. Бұл жағдайларда қаланың таныс жерлері бөтен, ешқашанда көрмеген болып, таныс емес көшелер, орындар, бұрыннан біле-тіндей болып қабылданады.

Қояншық ауруындағы қатты психикалық бұзылу-лардың бірі — дисфория ешбір себепсіз болатын сағы-ныш-ызалы көңіл-күйі. Ауру адамдар көңілсіз, бәрін де жаратпай, ашуланшақ, кейде төбелес бастайды. Мұндай жағдайлар бірнеше сағат не бірнеше күндерге созылып, кенеттен аяқталады. Мұнда сананың бұзылуы болмай-ды, сондықтан адам бәрін есінде сақтайды. Дисфория-ның жиілігі әртүрлі: тәулігіне бірнеше рет не бірнеше айда бір рет. Қейде ауру бұл күндерді «қаралы» деп атайды.

Қояншық ауруының күшті түрінде психикалық бұзы-лулардан бұрын аурудың тырыспасы ұстайды. Тырыс-па өз бетімен де пайда болады. Қейбір ауруларда ауру-дың күшті тырыспасы психикалық пароксизмалармен кезектесуі де мүмкін. Аурулардың кейбірінде қояншық ұстамасы тырыспасыз болып, тек психикалық бұзылу-лар не психомоторлық пароксизмалар орын алады. Қояншық ауруының мұндай түрі ауруды пайда қыла-тын себептің мидың самай бөлігінде орналасқанын көр-сетеді. Сондықтан- қояншық ауруының бұл түрі «самай-лык» деп аталады. Қояншық ауруындағы психикалық қызметтің хро-никалық өзгерістері ол ұзақ уақытқа созылғанда бола-ды. Мұндай өзгерістерде аурудың мінез-кұлқы, ойлауы өзгеріп, біртіндеп ақыл кемістігі дамиды. Ақыл кеміс-тігінің клиникалық суретінің айқындығы сондай, ауру-дың ұстамасы бар екенін білмей тұра, оның диагнозын қоюға болады.

Қояншық ауруымен ауыратын адамға әсіресе ой-лаудың толықтығы тән (әңгімесінде толықтық, зорға жылжу бар). Ауру адам бір мәселенің айналасында тоқырап бір тақырыптан екіншіге көше алмайды, егжей-тегжейді тәптіштеп, болмашы заттарға түп-түгел тоқта-лады. Ол басты мөселені болмашы мәселеден ажырата алмайды. Мұны түзеу мүмкін емес. Интеллект пен ес, тапқырлық төмендейді. Осындай ауру адамдарға та-куалылық, аса ұсақтылық, асқан дәлдік, ұқыптылық пен мұқияттылық ете тән нәрселер. Мысалы, оның ха-тындағы әріптер ұқыптылықпен жазылып, төсегі мұ-қият жиылады. Ауру адамдар ашуланшак, кісіге сен-бейтін, шағым айтуды жақсы көріп, айналадағылардан зәбір мен қыспақ көргенін айтады. Өзі және заттары туралы қамқорлық, ұсақ сараңдық — мұның барлығы кояншық ауруымен ауырған адамның психикасындағы касиеттер. Мұндай адамдарға екі жүзділік, жылмаң-дық, жарамсактық, діншілдік, мистицизм тән. Сондықтан олардың психикасында «екі жүзділік» бар. Сол себептен олар туралы «қалтасында құраны, қойнында тасы бар адам» дейді. Олар баяу сөйлейді, кейде іздеген сөзін таба алмайды (олигофазия), сөздерінде сырбаздылық, . кішірейтілген, мейірімді сөздер көп кездеседі (ағатай, докторжан). Бірақ олар сәл-пәл қарсы айтқанда қатты ашуланып, агрессивті болады. Аурудың қимылы жай, кейде кібіртіктеп қалады.

Қояншық аурудың ұстамасы абор.тивті және кішке-не ұстама түрінде де болады. Қүшті психикалық бұзы лулар мен ұстаманын әр түрінің қосындысы жиі кезде-седі. Қейбір жағдайда ауруда тек психомоторлық ұста-ма болады (самай қояншығы). Қейде аурудың ұстама-сы тек түнде болады. Қояншықтық статус бірнеше қо-лайсыз жағдайлар қосылғанда болады. Мысалы, емдеу-ді тоқтатқанда, алкоголь ішкенде, қатты шаршау мен қызған кезде болады.

Балаларда әр түрлі ұнамсыз әсерлерге тырысып, қояншыққа тән реакциясының бблатыны белгілі. Бұған фебрильді тырысулар, ыстығы көтерілгенде болатын қояншықтық реакциялар жатады. Қейінгі өмірде ауру-дың ұстамасы қайталанбауы да мүмкін. Бірақ 10% балалардың анамнезі бойынша қояншықтық реакция-лар келешекте қояншық ауруына ауысады. Сонымен, балалардың 10% қояншық реакциясымен ауыратын потенциальды аурулар. Мұндай қояншықтық реакция-лар органикалық кемістігі (туған кезінде зақымдануы, менингоэнцефалит) бар балаларда жиі дамиды. Қоян-шықтық реакция, қояншық тәрізді синдром мен қоян-шық ауруыныц арасында айқын шекара жоқ. Осы ай-тылғандардың бір түрі екіншісіне ауысуы мүмкін. Әр-бір ұстамалы тырысу шыққан тегіне қарамай келесі ұс-тамалы тырысуларға жол ашады. Организмде болатын ©згерістер оның тырысу қабілетін жоғарылатады деген болжам бар.

Қояншықтық ұстаманы истериялық ұстамадан ажы-рата білу қажет. Истерияда ұстама психикалық зақым-дану болған кезде болады. Ауру кез келген жерде кұ-ламайды және жарақаттанбайды. Мұнда белгілі кезең-дер жоқ (тоникалық, клоникалық тырысулар, кома, ұйқы), аурудың ұстамасы бірнеше минут емес, 40—60 минутқа "созылады. Аяқтарыныц қозғалыстары жүйесіз. Үстаманы бұйрықты үнмен күшейтуге немесе керісінше, тоқтатуға болады. Ауру адам ұстамадан кейін барлық болғанды есінде сақтамайды. Қояншықтық ұстаманың басталуы әр уақытта психикалық зақымданумен бай-ланысты болмайды. Үстама кезеңдері кезекпен ауысып, тілін тістеу, зәр шығару, нәжіс бөлу болады (истерия-мен ауырған адамда, егер ол басқалардың ұстамасын көрсе, онда да болуы мүмкін). Аурудың ұстамасы 2— 3 минут, сирек 5—6 минут болады. Үстамадан кейін ауру адамның есінде ештеңе сақталмайды. Қүлаған кезде ол жарақаттануы мүмкін.

Қояншық ауруының шығу тегі мен патогенезі.

Қояншық ауруының шығу тегі туралы пікір әр түр-лі. Құрсақта не өмірдің алғашқы кеадерінде әсер ететін инфекциялар мен уланудың мәні зор екені туралы кәп-теген мәліметтер бар. Бірақ шығу тегінде бұл осы ау-рудың инфекциялар мен улардың әсерінен пайда бол-ғанын керсетпейді. Мидың (әсіресе туған кезде) зақым-дануына үлкен көңіл бөлінеді. Бұл айтылған себептер-дің қояншық ауруының пайда болуында маңызы зор.

Нағыз немесе генді қояншық ауруының шығу тегі белгісіз. Бірақ, бұл аурудың негізінде тұқым қуалау-шылық жатыр. Баскаларға қарағанда қояншық ауруы-мен ауырған отбасында осы ауру жиі білінеді. Генді қояншық ауруымен ауырған отбасы мүшелерінің 56— 60%-ің электроэнцефалограммасында (ЭЭГ) өзгерістер кездеседі. Баоқа адамдардың арасында мұндай өзгеріс-тер 12%. Бір жыныс клеткасынан шыққан егіздердін біреуі кояншық ауруымен ауырса, екіншісінің ауыру мүмкіндігі 64%, ал екі жыныс клеткасынан шыққан-дардікі—-14%.

Қояншық ауруының шығу т.егі кеп себепті, ал пато-генезі бір себепті. Қояншық ауруында зат алмасу (бе-лок, май, кемірсу, су) өзгереді. Бірақ бұл езгерулер осы ауруға тән емес. Сілгілі-қышқылдық тепе-теңдік қышқыл жағына сырғитыны мәлім. Қояншық ауруымен ауырған адамдардың миының биотогінде электроэнцефалограм-ма бойынша белгілі «шың» толқындары болады. Мүн-дай «шың» толқындар аурудың ұстамасынан кейінгі мерзімде болады. Лампаның ырғақты тітіркендіруі, ке-зінде не бірнеше минут ішінде жиі тыныс алғаннан соң жоғарыда айтылған толқындар айқын біліне бастайды. ЭЭГ қояншық ұстаманы функциональдық (истерияа-лық) ұстамадан ажыратып, аурудың диагнозін дұрыс қоюға, аурудың шоғырланған жерін табуға кемектесе-ді.

Ауруды емдеуде келесі принциптерді ұстау керек: ұзақ уақыт және үнемі, комплексті және әр адамның ерекшеліктерін ескі ала отырып емдеу; Дәрінің доза-сын көбейту немесе азайтуды, бір дәріні екіншіге ауыс-тыруды біртіндеп жүргізу. Аурудың ұстамасыныц аяқ-талуы емдеуді тоқтатуды көрсетпейді. Ұстамасы аяк-талғаннан кейін тағы да адамды 3—5 жыл емдеп, ЭЭГ арқылы бақылап отыру керек. Қомплексті емдеу түріне дәрілер а.рқылы емдеу, диетаны сақтау, еңбек пен де-малуды кезектестіру жатады. Дәрімен емдеуде кұры-суға қарсы қолданылатын заттар орталық орын алады. Бұларға фенобарбитал (люминал) жатады. Адамның жасына қарай оныц тәуліктік дозасы 0,05-тен 0,15—0,3 дейін. Қояншық ауруына қарсы қосындыларға негізгі зат ретінде фенобарбитал қосылады. Мысалы, Серей-ский қосындысына —0,02—0,05 г фенобарбитал, 0,05— 0,2 г бромурал, 0,02—0,3 г папаверин, 0,015 г кофеин және 0,25—0,5 г кальций глюконаты кіреді.

Тәулігіне 0,1 г-нан 0,8 г дейін бензонал пайдаланыла-ды. Бұл препарат фенобарбиталдан әлсіз. Гексамидин — тәуліктік дозасы 0,125 г-нан 2,0 г дейін. Дифенин (ди-лантин) нәтижелі зат. Оның тәуліктік дозасы 0,2—0,3 г. Бұл фенобарбиталға карағанда улы. Сол себептен дифеиинді қабылдағаннан соң бас ауырып, айналып, дизартрия (сөйлеудің бұзылуы) және диплолия (екеу болып көріну), тері бөрітіп, қышып, ауыздың кілеген қабатында өзгерістер болады. Жоғарыда көрсетілген барбитал тобындағы препараттар аурудың үлкен ұста-масын емдегевде нәтиже береді. Аурудың керінісінде кіші ұстамалар болған жағдайда суксилен, пикнолепсин (ор-таша дозасы 0,75—1,5 г) сияқты сукцинамид тобындағы препараттар жақсы нәтиже береді.

Психомоторлық пароксизмаларды емдеуде ересек адамдарға орташа тәулігіне 0,6—0,8 г карбамазепин (финлепсин, тегретол, стазепин) препаратын беру нә-тижелі.

Жан-жаіқты әсер ететін препаратқа конвулекс жа-тады. Оның тәуліктік дозасы әр кг-ға 20—30 мг. Кіші ұстамаларды емдеуде тәулігіне 0,6—0,9 г. триметин қол-данылады. Құрысаусыз ұстамада ересектерге тәулігіне 5 г-ға дейін хлоракон қолданылады.

Дисфория кезінде бензодиазепин туындылары се-дуксен мен финлепсин қолданылады. Айқын дисфория-да бұлшықетке 2,5% 0,5—1 мл тизерцин, 2,5% 1—2 мл аминазин жібереді.

Құрысуға қарсы препараттардан басқа жылына 1—2 рет организмнен дегидратациялык және тыртықты қайгаратын (зәр айдайтын, алоэ, фибс, шыны тәрізді дене), препараттар, Ві, В₂ витаминдері, глютамин қыш-кылы беріледі. Ауру адамның диетасы сүт, өсімдік та-ғамдары тұзсыз, ащы емес болуы керек. Ішімдікке мүл-де тиым салынады.

Қояншық статусын емдеу. Қояншық статусы дереу дәрігерлік көмекті қажет етеді. Дереу ауруды таратпау үшін клизма ретіпде 15—20 мл 6% хлоралгидрат ері-тіндісі не 0,5 г фенобарбитал қолданылады. Осы кезде венаға магний сульфаты не хлорлы кальций ерітіндісін .жіберу керек, Нәтиже болмаған жағдайда бұлшықетке 2—3 мл (50—75 мг) 2,5% аминазин, 20 мл 40% глюко-за ерітінділерін Ж*ібереді. Бірақ, аминазинді байқап қолдану керек, себебі ол ұстаманың пайда болуын жо-ғарлатуы мүмкін. Қояншық статусы таралмау үшін венаға диазепамды (седуксенді) жіберу нәтиже береді. Сонымен бірге бұлшыкетке не венаға литикалық қо-сындыны айдалады. Ол қосындының құрамына 2,5% аминазин, 2,5% пипольфен ерітінділеріне 1% димедрол, 50% аналгин, 2% промедол ерітінділері енеді. Нәтиже болмаған жағдайда 3—5 мл жұлын сұйығы алынады. Аурудың ұстамасы тоқтамаса, бұлшықетке не венаға жайлап 10 мл бидестиллятта не изотониялық ерітінді-дегі 1,0 г гексеналды жіберу керек. Ауыр жағдайда ве-наға 5% 5—10 мл тиопентал натрий ерітіндісін жіберу ұсынылады.

Жүрек пен тыныс алу қызметі нашарлағанда кор-диамин, кофеин, лобелин беріледі. Қамфораны беруге болмайды, себебі ол құрысуды күшейтеді.

Еңбек экспертизасы. Ауру адамның жеке басы аз өзгерсе, ұстамасы сирек болса, ол өзінің үйреншікті қызметін атқара алады. Бірақ, оған транспорт жүргі-зуге, қозғалатын механизмдерде істеуге, биіктікте, су мен от жанында қызмет атқаруға болмайды. Үстамасы сирек болса мүгедектік берілмейді не III топтағы му-гедектік беріледі. Аурудың ұстамасы жиі және ақыл кемдістігі болса II не I топтағы мүгедектік беріледі.

Сот-психиатриялық экспертиза. Қояншық ауруының диагнозының болуын сот-психиатриялық экспертизасы шешпейді. Үстама арасында ауру адамды жауапқа тар-туға болады, ал психикасы күшті бұзылған кезде жа-уапқа тартуға болмайды. Үстамасы сирек болса оны абақтыға отырғызуға болады. Үстамасы жиі және ақылы кем ауру адамдарды психиатриялық ауруханаларға жібереді. Экспертиза кезінде әрбір ауру адамға жеке көзқарас болуы керек.
13-лекция.

Соматикалық аурулардағы психикалық бұзылыстар.

(1 сағат)
Жоспары:

1. 
   Астениялық синдром.
   
2. 
   Кейбір жиі кездесетін аурулар.
   

1. 
   Банщиков В.М., Невзорова Т.А. Психиатрия. М., Медицина, 1969.
   
2. 
   Гиляровский В.А. Психиатрия. М., Мед. Гиз. 1954.
   
3. 
   Жариков Н.М., Урсова Л.Г., Хритинин Д.Ф. Психиатрия. М., Медицина, 1989.
   
4. 
   Илешева Р.Г. Бредовые психозы в позднем возрасте. А., Казахстан, 1981.
   

1. 
   Кирпиченко А.А. Психиатрия. Минск. Высшая школа.
   
2. 
   Ковалев В.В. Психиатрия детского возраста. М., Медицина, 1979.
   
3. 
   Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростков. Ленинград, Медицина, 1977.
   

Қөптеген соматикалық ауруларда психикалық бұ-зылулар~аурудың басында, ортасында және аурудан жазылған соң да білінеді.

Айқын психикалық бұзылулар дерт қаулап тұрған-да болады. Бұдан аурудың психикалық және физикалық белгілері бір кезде өтеді деп айтуға болмайды. Кейде аурудың соматикалық белгілері кетіп, психикалық бел-гілері қалады және керісінше де болуы мүмкін.

Қөптеген соматикалық ауруларда психикалық бұ-зылулар бірдей болады. Жиі кездесетін бұзылулар тө-мендегідей болады.

Астениялық синдром. Алдыңғы көріністе психикалық әлсіздік пен жүдеушілік орын алады. Ауру адам жа-рыққа, шуға, дыбыстарса, денені тітіркендіруге сезім-тал болып, ашуланшақ, жылдам шаршағыш болады. Кәдімгі жарық жарқыраған, радио дыбысы қатты, көрпе ауыр, киім тұрпайы болып көрінеді. Басы ауы-рып, айналып, ұйқысы қашып не керісінше катты ұйық-тағыш болады. Назары нашарлағандықтан ауру адам бірнеше жол оқып, онан соң окудан бас тартады, айна-ладағылармен сөйлесуден жылдам шаршайды, ұмыт-шақ және көңілі баоқаға ауғандықтан оқығанды, антқанды есінде сактамайды. Терлегіш, жүрек қызметінің жылдамдауы сияқты вегетативтік бұзылулар болады.

Психопатия тәрізді синдром. Үзаққа созылған со-матикалық ауруларда және заттар алмасуы бұзылған-да психопатия тәрізді жағдай дамиды. Бұл жағдайда ауру адамның көңіл-күйі бұзылып, айналадағыларды жек көріп, оқшауланып, ынтасын тек ауру маңайына жинап, ашуланшақ, ұрысқақ, қыңырланып дәрігердің айтқандары.мен келіспей, өзін-өзі емдеп, көптеген дәрі-герлерге қаранып, олардың емдеуін місе тұтпайды.

Соматикалық аурулардың ауыр түрінде сананың бұ-зылуы, делириозды, аментивті көріністер болып, ойы қа-рауытып есеңгіреп.қалады. Осы жағдайлар бір-біріне ауыса беруі мүмкін".

Ауыр жәие ұзаққа созылған соматикалық аурулар-дан кейін шизофренияға, циклофренияға, ұқсас «ара-лық» не «эндоформды» синдромдар дамиды. Бұлар деп-рессивті, депрессивсіз-параноидты, елестеушілік және басқа синдромдар ретінде білінеді.

Миокардтың инфаркті. Бұл аурудағы психикалық құбылыстар өте жылжымалы. Әуелі есепсіз өлім тура-лы үрей пайда болып, ауыру күшейген кезде бүл үрей басым болады. Мазасыздану, үрей, зарығу, тиышсыз-дану, үмітсіз сезім осы жағдайға тән. Ауру адам сырт-қы әсерлерді, жай сөйлегеннің өзін, киімінің тәніне тию-ін, көмескі жарықты да көтере алмайды. Ауру адамның мінез-құлқы әр түрлі болады. Кейбіреулер үндемей, қозғалуға қорқады. Кейбіреулер санасы бұзылғандык-тан қозып кетеді. Ауыру белгісі болмағанда да оларда жиі үрей, мазасыздану, зарығу пайда болады. Кейде мұндай жағдайлар ауыру белгісінің алдында болады. Ауру адамның жағдайы нашарлаған кезде мазасызда-ну, зарығу керіністерінің көтеріңкі кәңілге ауысуы қа-уіпті. Бұл кезде адам мазасызданып, оның көңіл-күйі айналадағыға сәйкес келмейді. Инфаркт қатты болған кезде аурудың бірнеше минут, сағат, сирек тәулік бо-йында ойы алжасуы (сананың бұзылуы) мүмкін. Арты-нан психикалық жағдай әлсізденіп, жеке басының ауы-руға деген көзқарасы тууы мүмкін. Бұл адамның'ауы-руға дейінг.і жағдайына байланысты.

Буйрек қызметінің жетіспеушілігінде психиканың бұ-зылуы, Компенсация мен субкомпенсация кезінде асте-ниялық синдром орын алып, аурудың басы жиі ауыра ды. Улану көбейген сайын есеңгреу, делирий, аменция сияқты сананың бұзылуы болады. Улану күшейген кез-де адам күндіз ұйқышыл болып, түнде ұйқысы қашып, бір көрген түсін қайта-қайта көре береді. Уремияның соңғы кезеңінде үнемі есенгреу жағдайы болады. Ұзақ уақыт бүйрек жұмысы жеткіліксіз болса энцефалопа-тия дамиды.

Бауыр ауырғандағы психикалық бұзылулар. Бауыр-дың циррозында айқын психикалық бұзылулар болады. Бұзылудың жиі түрі астениялық белгілер ретінде білі-неді. Ұйқы бұзылғандықтан күндіз ұйқы келіп, түнде ұйқы қашып, күндізгі ұйқының келуі кенеттен нарко-лепсия ретінде пайда болып, артынан психоорганикалық синдром дамиды. Негізгі ауру ауырлаған кезде кома дамиды. .

Психопатия тәрізді бұзылулар кезінде ауру адам ете өкпешіл, күдікті, ұрысқақ болып, өзіне ерекше на-зар аударуды талап етеді.

Мидан тыс орналасқан ісік жағдайындағы психика-лық бұзылулар. Бұл бұзылулар ауру адамның жеке басының конституциялық ерекшеліктеріне, емдеуіне және емнің қонуына байланысты. Бұл жағдайға астения тән. Ауру адамдар аурудың нақтылы диагнозынан қор-қып, дәрігерге қаралмайды. Мұндай адамдардың сана-сында ауру туралы ой болмай, анозогнозия орын алып, олар «аурудан қашуға» тырысады. Аурудың диагнозына сенбей, «дәрігер білМейді, қателесті» деген ойға келеді. Кейде депрессивті реакциялар өте ауыр болып, өмір сүргісі келмейді. Ауру дамыған кезде, «тыныш делирий» ретінде делириозды-аментивті жағдайға байланысты ой алжасуы болады. Бірақ көрінетін психоз болмайды. Кейде көңіл-күйі көтеріңкі (эйфория) болады.

Диффузды улы алқым ісуі (зоб) кезіндегі психика-лық бұзылулар. Бұл ауруда қалкан безі үлкейіп, оның қызметі жоғарылайды. Осы кезде затт.ар алмасуы бұзы-лып, жүдеп, жүрек соғуы жиілейді. Ауру адамның эмо-циональдық психикасы жылжымалы, көңіл-күйі өзге-ріп, жылауық, өкпешіл, ұмытшақ, ашуланшақ болып, жылдам шаршағыш, еңбек қабілеті темендеп, дене мен психикалық астения болып, қатты сөйлегенді, жаркы-раған жарықты, жанасуды жаратпайды. Депрессия мен күрделі психикалық езгерістер сананың бұзылуы ретін-Де болуы мүмкін. Ұйқыға кетуі қиындап, жиі оянып, мазасыз түстер көреді. Ауру үзаққа созылса интеллект бұзылады. Гипотиреоздағы психикалық бұзылулар. Қалқан бе-зінің. жұмысы жетіспегенде гипотиреоз пайда болады. Осы аурудың айқын түрі микседема, туа пайда болған түрі кретинизм деп аталады. Қретинизм жағдайында пснхикалық даму тоқталып, олигофрения пайда болады.

Жалпы гипотиреоз жағдайында ауру енжар, ұйқы-шыл, жылдам шаршағыш ойлауы баяулап, көңіл-күйі нашарлап, козғалуы баяулап, уайым-қайғысы көбейіп, эмоциясы солғын болады.

Ауру үдеген кезде интеллект төмендеп, санасы бұ-зылып кома больш, қояншық тәрізді булығулар болады.

Шыжың ауруы кезіндегі психикалық бұзылулар. Шыжың ауруы инсулин жетіспегенде дамиды. Шыжың-ның алғашқы кезеңінде психикалық даму баяулайды. Бұл дертте ересек адамдар жылдам шаршағыш, үйқы-сы бұзылып, еңбек қабілеті төмендеп, енжар, эмоция-лары солғын, көніл-күйі төмен болады. Психопатия тә-різді бұзылулар, энцефалопатиялар, қайталайтын кома жиі болады.

Басқа соматикалық аурулардағы психикалық бұзы-лулар. Асқазанның ойық жарасында ауру адам ашу-ланшақ, жылдам шаршағыш, ұйқысы қашып, невроз тэрізді белгілер білінеді.

Жүрек ақауы кезінде ауру адам ашуланшақ, жыла-уық, мазасызданып, үрейленіп, физикалық және психи-калық астения болады. Ауру адамның санасы бұзылып, кардиологиялық психоз пайда болады. Адамның жеке басының дамуында әр түрлі патологиялық езгерістер болуы мүмкін.

Көптеген жағдайларда ауру адамдарды психиатрия-лық ауруханаларға ауыстырудың қажеті жоқ. Мүндай ауруларды емдеу медициналық әр салалы ауруханалар-да өткізілуі қажет. Емдеуге аурудың түріне байланысты негізгі дәрігер мен психиатр бірге қатынасуы керек. Ауруы қозған адам жеке бөлмеге орналастырылып, тәулік бойынша бақылауда болады. Соматикалық ауру адамдарға психофармакотерапия заттарын бергенде олардың сезімталдығын, парадоксальды реакциясының болуын еске сақтап, препараттар жеке бастың ерекше-лігіне байланысты берілуі керек. Психиатриялық емдеу мен соматикалық емдеу қатар жүргізілуі қажет. Маза-сызданып, пснхикалық зорланған кезде аз мелшерде бензодиазепиндер беріледі. Бір ретте элениумның 0,01, седуксеннің —0,01, реланиумның —0,01, феназепамның — 0,001—0,0005 беріледі. Невроз тәрізді жағдайларда бұл препараттарға организм жылдам үйренетіндіктен, олар-ды 7—10 күн ішінде кезек-кезек қабылдайды.

Ұйқы бұзылған кезде аз мөлшерде (0,012—0,006 мг) бір рет берілетін тизерцин (левомепрамазин) жақсы әсер етеді. Бірақ бұл мелшерде де ортостатикальгқ жағ-дайлар болып, қан қысымы темендейді.

Айқын депрессияда тәулігіне 2—3 рет 0,025 мгами-триптилин беріледі. Бірак глаукомада, простата ©сіп кеткен жағдайда, қуық ауырғанда бұл препаратты бе-руге болмайды. Бұл жағдайда тәулігіне 2—3 рет 0,025— 0,05 мг пиразидол беру керек. Невроз тәрізді жағдайда жұмсақ нейролептиктер пайдаланылады. Тәулігіне 5— 60 мг терален диэнцефальды, вегетативті бұзылуларға жеңіл седативті, әсер етеді. Меллерилді (сонапакс) тәулігіне 5—40 мг беру жеңіл антидепрессивті және ты-ныштандыратын әсер етіп, сейлеу мен қозғалуға жеңіл ықпал етеді.

Тәулігіне 5—15 мг френолон астеноабуликалық, ас-теноипохондриялық жағдайларда қолданылады. Ол қа-рын мен ішек секрециясына ұнамды әсер етеді.

Қозғалысы күрт қозған кезде, әсіресе сананың бұ-зылуында бұлшықетке бір мезгіл 10 мг диазепам (се-дуксен, реланиум), бір мезгіл 0,025 мг тизерцин, бір мез-гіл 0,025 мг аминазин жіберіледі. Аминазин мен тизер-цинді енгізгенде артериялық қысымды қадағалау керек (коллапс болуы мүмкін). Қажет болған жағдайда бұл препараттарды жүрек пен қан тамырларына әсер ететін кордиаминмен бірге беру керек.

Астениялық, астеноневротикалық, астеноипохондрия-лық бұзылуларда, әсіресе органикалық психосиндром білінген кезде пирацетам (ноотропил), аминалон (гам-малон), перидитол (энцефабол) сияқты ноотроптық пре-параттар қолданылады.

Нейролептиктер мен транквилизаторлар барбитурат-тармен және наркотиктермен (морфин, промедол) бірге сыйыспайды.

Психотикалық емес соматогенді бұзылуларды емдеуде әртүрлі вариантты психотерапияның атқаратын ролі зор.

Аурудың алдын алу. Аурудың алғашқы алдын алу соматикалық ауруларды анықтау және емдеумен бай-ланысты. Жеке адамның психогендік реакцияларынық алдын алуда медициналық деонтологияның маңызы зор.

Еңбек және сот-психиатриялық экспертиза. Негізгі соматикалық аурудан жазылған кезде соматогенді пси-хикалық бұзылулар да жойылады. Бұл жағдайда ауру адамдардың толығынан еңбек қабілеті орнына келіп, олар бұрынғы жұмыстарын атқарады. Негізгі ауруы жазылмай, психоорганикалық синдром бар жағдайда мүгедектікке ауыстырылады.

Қабілетті не қабілетсіз туралы мәселе соматогенді психикалық бұзылулардың ерекшеліктеріне байланысты әр жағдайда жеке шешілуі керек.

1. Олигофренияның шығу тегі мен патогені.

2. Гендік және хромосомалық патологиялық ауру түрлері.
Пайдаланатын әдебиеттер:
Негізгі:

5. 
   Банщиков В.М., Невзорова Т.А. Психиатрия. М., Медицина, 1969.
   
6. 
   Гиляровский В.А. Психиатрия. М., Мед. Гиз. 1954.
   
7. 
   Жариков Н.М., Урсова Л.Г., Хритинин Д.Ф. Психиатрия. М., Медицина, 1989.
   
8. 
   Илешева Р.Г. Бредовые психозы в позднем возрасте. А., Казахстан, 1981.
   

4. 
   Кирпиченко А.А. Психиатрия. Минск. Высшая школа.
   
5. 
   Ковалев В.В. Психиатрия детского возраста. М., Медицина, 1979.
   
6. 
   Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростков. Ленинград, Медицина, 1977.
   

Олигофрения деген терминді 1915 ж. Неміс психиатры Крепелин енгізген. Олигофрения кемақыл деген сөз( олиго – кем, аз, френ – ақыл). Кейінгі жылдары “ ақылдың артта қалуы” деген термин қолданылып жүр.

Олигофрения – туа пайда болатын, туғаннан кейінгі ақыл кемістігі. Құрсақтағы жетілу кезіндегі алдам организмі ағзаларының дамуы негізінде жүктіліктің әуелгі үш айында қалыптасады. Орталық нерв жүйесінің дамкуында ерекшелік бар. Оның жетілуі құрсақтағы 9 ай ішінде болмайды. Туғаннан соң алғашқы айларында және жылдарда оның дамуы жалғасады. Сондықтанзалалды заттар, әсіресе өмірінің үш жылында мидың дамуына ұнамсыз әсер етеді. Туа пайда болған аурудың туғаннан кейінгі залалды заттардың әсерінен пайда болатын аурумен клиникалық суреті бірдей болғандықтан осы ауруларды жалпы олигофрения немесе кемақыл дейді.

Прогресті органикалық және басқа психикалық аурулардағы ақыл кемістігі олигофренияға жатпайды. Ол аурулардағы ақыл кемдігін деменция дейді.

Халық арасындағы ақылл кемістігі шамамен 3 %. Олигофрениямен әсіресе ер балалар жиі ауырады деген мәліметтер бар. Көптеген зерттеушілер олигофренияиен ауырған балалар саны көбеюде деп санайды. Бұл медицина жетістіктерімен, жұқпалы ауруларды тиімді түрде емдеумен( балалар осы аурулардан бұрын өле берген.) босану кездегі көмектесудің жақсаруынан деген болжам бар Ақырғы жылдары осы аурудың пайда болуын ұнамсыз экалогиялық себептермен байланыстырады.

Олигофрения ауруының көбеюінің бір себебі осы аурудың жақсы анықталуы. Мектеп бағдарламаларының қиындауының оқудың алғашқы жылдарында олигофрениямен ауырғандарды ажыратуда маңызы зор.

Ақырғы он жылдықтарда олигофренияның шығу тегі мен патогенезін зерттеуде біраз жетістіктері бар. Бұл жағдай генетика, эмбриология, биохимия, теротология сияқты биологиялық ғылымдардың акушерлік таным, педиатрия, психиатрия сияқты клиникалық пәндердің жетістіктеріне байланысты. Осыған байланысты әр түрлә этнопатогенезі баролигофренияның жалпылама тобы өздерінің шығуы мен патогенезіне сай жекелеген клиникалық түрлерге бөлінеді.Шығу негізінде көмірсулардың белоктардың алмасуының бұзылуына, хромосомалардың, тұқымқуалаушылық себептердің өзгеруіне байланысты олигофрения топтарға бөлінеді.

Г.Е.Сухареваның ойы бойынша олигофренияның шығу тегі ми дамуындағы ауытқылыққа, организмнің әр түрлі жүйелері мен ағзаларында болатын дизонтогенезге байланысты. Г.Е.Сухарева бойынша екі түсінік бар:

1. 
   Мидың дамуынндағы ауытқылыққа байланысты интеллектуалдық кемістік.
   
2. 
   Қалыптасқан ми құрылысының зақымдануына байланысты интелектуалды бұзылулар.
   

Осындай көзқарас арқылы олигофрения тобынан туғаннан кейінгі үш жылдан соң, жылжымалы прогриедентті ауруы бар потологиялық процестер болініп шығарылды. Олигофрения тобынан тағы да уақытша психикалық дамуы тоқтап қалғаннан пайда болатын интелектуалды дамудан (инфантелизм, дұрыс тәрбиелемеу, соматикалық және органикалық арурулар) оңай түрлері шығарылды. Олигофренияның клиникалық көрінісі залалды әсердің организм дамуының қай кезеңінде әсер еткеніне байланысты. Залалды нәрсе онтогенездің әр түрлі кезеңдерінде әр түрлі бұзылулар тудыруы мүмкін. Организм дамуының бір кезеңінде түрлі себептер біркелкі өзгеріс тудыруы мүмкін. Құрсақтағы дамудың алғашқы кезеңігде нәрестенің залады себептерге бертін жауабы бірдей болады. Дамудың кейінгі кезеңдерінде клиникалық көріністің қалыптасуы экалогиялық процестің сапасына байланысты болуы мүмкін.

Заұқымданудың уақытына және патогендік әсердің сапасына байланысты Г.Е.Сухарева(1965) олигофренияны үш топқа бөлді.

1. 
   ата анасының генеративті клеткаларының потологиясымен байланысты.
   
2. 
   құрсақ мерзіміндегі залалды әсерлерге байланысты.
   
3. 
   туған кезінде және туғаннан соң әуелгі үш жыл ішіндегі залалды әсерлерге байланысты.
   

16-18 %. Егер ата анасының екеуіде олигофрениямен ауырса , онда оның балаларының кемақылдылығы 50-ден 100 % дейін. Егер ата анасының біреуі ғана ауырса, онда мұндай көрсеткіш 38- 58 %дейін төмендейді. Бірақ отбасындағы олигофренияның барлығы тек тұқым қуалаушылыққа байланысты емес. Олигофренияның бір отбасында қайталауы сифилис, токсоплазмос сияқты жалпы ауруларға байланысты борлуы мүмкін.

Генетикаға байланысты олигофренияның отбасы түріне микроцефалияны және сүек пен теріде болатын өзгерістері бар клиникалық түрлерін жатқызады. ( дизосоздық және ксеродермиялық түрлері, бірінші жазған авторларының аттарына байланысты. Марфан, Крузон,Апер және басқалардың синдромы).

Олигофренияның отбасы түрі ферменттік жүйелердің биохимиялық жетіспеуінен және белок , қант, пигмент заттарының алмасуының бұзылуымен байланысты. ( фенилкетонурия, галактоземия және т.б.) Хромосомалық ауытқулық шамалы түрде тұқымқуалайтын олигофренияға жатқызылады. Мұның себебі залалдың ата анасының жыныс клеткаларына ұрықтану кезінде не ұрықтанғаннан кейін жұмыртқаның алғашқы бөліну кезеңдерінде әсер етуінен. Хромосомалық аурулар пайда болуында әйелдердің жыныс клеткаларында әсер ететін сыртқы себептердің мәні зор. Даун ауруы анасының жасының ұлғаюымен жиі байланысты болады.

Ата анасының жыныс клеткаларының зақымдану, улану, мысалы маскүнемдік, нашақорлық, инфекциялар, радиацияның әсері, белоктың жетіспеуі сияқты сыртқы залалдарға байланысты.

Екінші топтағылар. Олигофренияның дамуы екіқабат кездегі ұрық пен іштегі нәрестеге уланудың, инфекцияның, токсикоздың залалды әсеріне байланысты. Осы аурулардың негізінде жатыр мен нәресте жолдасының арасындағы қанайналымның бұзылуы жатыр. Көптеген зерттеуші дәрігерлер психотропты заттар не нәрестені түсіруге арналған препараттар( хинин ) жүктіліктің әуелгі үш айында залалды әсер етеді деп санайды.

Үшінші топтағы олигофренияға нәресте өмірінің алғашқы 1- 3 жылындағы туу кезіндегізақымдануы мен тұншығуына , инфекциялар мен улануға байланысты болатын өзгерістерді жатқызады. Осы топқа соқырлыққа, сөйлеу қабілетінің жетілмеуіне , краниостозға байланысты олигофрения енеді. Шығу тегі белгілі ,барлық топтағы олигофрениялар дифференцияланған түрлер деп аталады. Шығу тегі белгісіз олигофрениялар дифференцияланбаған деп аталады. Алғашқылар аурудың 1/3 де, ал екіншілері 2/3 бөлігінде кездеседі.

Олигофренияның клиникасы. Олигофренияның әр түрлі этногенездік механизміне байланысты клиникалық қызметтің жетіспеуі салдарынан әр түрлі аурулар бір топқа біріктіріледі. Оның ішіндегі ең маңыздысы танып білу қабілетінің , ең алдымен интелектуалды қызметтің артта қалуы. Олигофрения кезінде орталық нерв жүйесінде, ми, сүйек, тері, ішкі секреция бездерінде, жүрек пен қантамырлар жүйесінде дизонтогенез болады. Айтылған өзгерістер Даун ауруында, диостоздарда, микроцефалияда болады. Энзимопатиялық олигофренияарда мысалы, фенилпирожүзім олигофрениясында тері мен көздің сыртқы мөлдір сырты пигмент болмағандықтан ағарады.( шашы сары, көзі көк). Бұл ауруда зәр мен қанда аралық заттар алмасуынан пайда болатын фенилаланин және терінің пигменті иелания жетіспейді. Ауру адамдардың басы кішірейіп, олардан “тышқан” мен “қасқырдың” иісі шығады.

Олигофрениядағыпсихикалық аурулар тұрақты, бірақ кейде адамнның жасына қарай өзгеруі де мүмкін. Олигофренияның бөлінуі негізінен интелектуалды жетіспеуімен байланысты. Ақыл кемістігін көрсеткіштер арқылы анықтау шет мемлекеттерде , біршама бізде қолданылады. Егер орташа адамның интелекті 100- ге тең болса, оның өзгеруі 70- тен 130 дейінболса, онда 70-тенкем интелект коефициенті ( IQ ) ақылдың кемдігін көрсетеді.

Олигофренияның клиникалық жіктелуі әр түрлі. Бұл бөліну интелектуалдық кемістікке, клиникалықө көріністердің және ерекшеліктерге негізделген. Олигофренияның интелектуалды кемістікке байланысты бөлінуі кең өріс алған. Осындай бөліну тәжірибелік жағынан ыңғайлы, себебі оқыту, экспертиза жұмысына көмектеседі.

Дебильдік ( IQ 50-70 ) – олигофренияның жеңіл түрі. Мұндай жағдайларда арнайы бағдарлама бойынша қосымша мектепте оқытуға және мамандықтың жеңіл түрін үйретуге болады. Дебильдер өмірдің күрделі емес жағдайына өз бетімен үйреніп, қиналмай- ақ үйленеді. Жоғары абстракциялар оларда жоқ, бірақ сөзқоры мен иеханикалық есі орташа болуы мүмкін. Дебильдіктің орташа деңгейінде эстетикалық, интелектуалдық өнегелілік сияқты жоғары эмоциялар болуы мүмкін. Жылдар өткен сайын ақыл кемістігі аз білінеді. Дебильдіктің жеңіл түрінде еңбекпен айналадағы ортаға толық әлеуметтік бейімделу болады. Имбецильдік ( IQ 20-50 ) – ақыл кемістігінің орташа және айқын түрі. Абстрактілі ойлауға мүлде қабілеті жоқ, тілі мүкіс, сөз қоры ондаған сөздермен шектеледі. Аз мөлшерде санауды біледі және қарапайым арифметикалық әрекеттерді көрнекті мысалдар аррқылы жасай алады. Олардың тіршілігі тамақты қабылдауы және жыныстық сезіммен шектеледі, әуестіктің өзі бұзылған Оларда төзін өзі қарауға дағдыландыруға болады. Еңбек істеуге қабілеті жоқ. өз бетімен өмір сүре алмайды, үнемі бақылауды қажет етеді, туған туысқандарына жақын болады. Олар қуануы, ұялуы, қорқуы мүмкін. Қосымша мектепте оқи алмайды. Олардың жүріс тұрысы абайсыз. Имбециильдердің реакциясы ерекше болып, кейде ашуланшақ және қауіпті болады. Олардың сенгіштігі мен еліктеушілігі жоғары болғандықтан әлеуметке қарсы әрекет жасайды.

Идиотия – ең терең ақыл кемістігі.(IQ 20- дан аз). Ойлау мен сөйлеу қабілеті дамымаған, тек түсінік дыбыстар шығарады. Айналадағыларға реакциясы төмен болады. Ауру тұра да жүре де алмайды. Біреудің көмегінсіз өмір сүре алмайды. Кейбірлері аз қозғалып, ұзақ уақыт бір қалыпта болады, ал екіншілері тынышсыз, қозып үйреншікті қозғалыстар жасайды. Мұндай уақытта ашуланып, агрессивті болады, өзін өзі тырнап тістеп, ұрады. Мастурбация (таза емес заттарды жеу) дамиды. Физикалық дамуда өрескел кемістіктер мен неврологиялық белгілер айқын білінеді. Ауруда өзін өзі қамтамасыз ету, ұқыптылық болмайды. Дебилтьдік имбецильдік пен идиотияның өзара қатынасы төмендегідей: 75, 20 және 5% Ауыр дебильдік пен имбейильдік, интелектің төменгі нормасы мен жеңіл дебильдік арасындағы түрлері диагностика жасағанда қиындықтар туады.

Даун ауруы1866 жылы алғашқы рет Даун жазған. Бұл аурудың пайда болуы 21 жұп аутосомада үш аутосоманың бірігуінен не хромосомада 21 жұп аутосоманың орнына 19 жұп болуына байланысты. Даун ауруы 40 жастан кейінгі босанатын әйелдердің баласында болады. Кейінгі кезде мұндай балалар өте жас әйелдерден де туатыны белгілі болған.

Даун ауруының клиникалық көрінісі төмендегідей: көздері екі жаөқа қиғаш қарайды, жоғарғы қабағында әжімі бар, тілі үлкейген, терең әжімді, тістері ұсақ және сирек, мұрны кішкене және пұшық, жоғарғы ерні қалың беттерінде қызылы бар, басы кішкене желкесі тегіс, саусақтары қысқа және жуан. Ауру адамдардың ақыл кемістігі көбіне орта дәрежеде болады.

Шершевский – Тернер синдромы. Бұл синдром туралы 1926 жылы Н.А.Шершевский және 1938 жылы Г.Тернер жазған. Жыныс клеткаларында тек бір Х хромосомы бар әйелдерде кездеседі. Клиникалық көрінісі: аласа бойлы, екінші жыныстық белгілері жетілмеген, алғашқы аменорреясы бар. Туғаннан кейінгі клиникалық көріністе салмағының аздығы, бойының кішкентайлығымен көзге түседі. Мойны қысқа артқы жағында және жанында артық терісі бар, көз қиығы монғолойдтар көзінеқарама қарсы құлақтары төмен орналасқан, сыртқы құлағы ішкісінен төмен ( эпикант) , шаштары төменгі деңгейге дейін өседі. Кеуде қуысы өзгерген, алақаны жалпақ, саусақтары қысқа, табанының формасы өзгерген, бойы аласа, аяқтары қысқа болғандықтан ауру адамдардың түрі ерекше болады. Ақыл кемістігі онша білінбейді, бірақ кейде идиотия деңгейіне жетеді.

Гидроцефалияға байланысты олигофренияның пайда болуы менингоэнцефалитпен , ми зақымдануы мен не құрсақтағы нәрестенің патологиясымен байланысты. Гидроцефалия жұлын сұйықтығының( ликвор) көп болуы және оның қайта сорылуының бұзылуымен байланысты. Бас сүйегінің төбе самай бөлігі үлкейіп,, еңбегі қатайып, терісі жұқа болғандықтан вена тамырлары, көрініп тұрады.( клиникалық көрінісі). Психикалық кемістік жеңіл дебильдіктен идиотияға дейін өзгеріп отырады. Бірақ кейде аурулардың механикалық есі, есеп пен музыкаға деген қабілеті жақсы болуы мүмкін. Олигофренияның айқын түрлеріне дифференциялды диагноз қою қиындыққа түспейді. Кейде олигофренияның өз ішіндн диагноз қою қиын болады. Бұдан басқа бала жасөспірім кезіндегі психикалық дамудың уақытша тоқталуын олигофрениядан айыра білу керек. Бұл диагноз тек 10-14 жасқа дейінгі балаларға қойылады, мұнан соң олардың психикалық дамуы қалпына келеді. Бұл жастан кейінгі интелект кемістігі дебильдіктің оңай түрінің бар екенін көрсетеді.

Емдеу және реабилитация. Олигофрениямен ауырған адамды реабилитациялау мен емдеуде медициналық, педагогикалық және әлеуметтік өзара байланысты шаралар қолданылады. Бұл шараларды жүзеге асыру үшін ауру балаларды іріктеп, арнайы балалар үйіне, бала бақшасына, қосымша мектептерге , арнайы кәсіптік техникалық училчщеге, интернаттарға ауыстыру қажет. Осы мекемелерге іріктеуді медико -педагогикалық консультациялар атқарады. Онда ауру балаларды еңбекке үйретеді.

Олигофренияны этнологиялық түрде емдеу мүлде жоқ Аурудың кейбір түрлерінде

( фенилкетонурия және басқа) патогенетикалық емдеу қолданылады.

Аурудың белгісіз түрлерінде арнайы емес әр түрлі әдістер қолданылады. Дәрілерден мидағы зат алмасуды жақсартатын аминалон( гаммалон) ноотроцил

( пирацетам), пиридитол( энцефабол), пантогам сияқты ноотроптар қолданылады.

Глутамин қышқылы, В обындағы витаминдер емдеуге ұсынылады. Бас сүйек ішіндегі қысым көтерілген кезде суды айдайтын заттар ( магний сульфаты, эуфиллин, диакарб және басқалар) қолданылады.

Психомоторлық қозу кезінде транквилизаторлар және нейролиптиктер (элениум, реланиум, нозэпам, тазэпам, тизерцин, неулептил) қолданылады.

Олигофренияның алдын алу үшін медико – генетикалық консультациялар өткізу керек. Бұл консультация арқылы аурудың диагнозын қойып, емдеу шараларын белгілеп, ақыл кемістігі бар балалар тууының алдын алуға болады. Баланың туу тумасын ата анасы шешеді.

1. Психотерапияның қысқаша тарихы.

2. Психотерапия қағидалары.

3. Сендіру және өзін-өзі сендіру әдісі.

1. 
   Банщиков В.М., Невзорова Т.А. Психиатрия. М., Медицина, 1969.
   
2. 
   Гиляровский В.А. Психиатрия. М., Мед. Гиз. 1954.
   
3. 
   Жариков Н.М., Урсова Л.Г., Хритинин Д.Ф. Психиатрия. М., Медицина, 1989.
   
4. 
   Илешева Р.Г. Бредовые психозы в позднем возрасте. А., Казахстан, 1981.
   

1. 
   Кирпиченко А.А. Психиатрия. Минск. Высшая школа.
   
2. 
   Ковалев В.В. Психиатрия детского возраста. М., Медицина, 1979.
   

Психотерапияның қысқа және айқын анықтамасын ХХ ғасырда психиатр Ю.В. Каннабих берді. “ Ол “ Психотерапия психикалық әдістерді ауруларды емдеуде жоспарлы түнрде қолдану” деді. Психотерапияда ауруға себебін тигізетін психикалық әсерлердің барлық түрлері аурудың түріне, кісінің ерекшелігіне қарай жоспарлы, жүйенлі және біртіндеп жүргізілуі керек. Дәрігерлердің ауырған адаммен көптеген күнделікті жұмысы психотерапияға жатады. Бұл жұмысқа дәрігердің диагноз туралы сөзі, ауру адампға ауруы туралы түсіндіруі, жазылған рецепті бередегі жігерлендіру сөздері жатады.

Психотерапия ерте заманнан белгілі . Сол кезден бастап бірн адамның екінші адамға көрсететін әсері “ ерекше көздер “ арқылы “ құдіретті құдайдың” қатысуымен деп саналған. Психотерапиялық әсерлер жалбарыну мен үшкіру арқылы, қазіргіше ауруларды жазатын молдалар мен тәуіптердің қолданатын ұйыту мен өзін-өзі ұйыту әдістері қолданылған. Сол кездегі адам психикасына өткен әсеғрлерді сақталған өнер туындыларынан ( суреттер мен барельефтерді ) көруге болады. Орта ғасырларда пәлсапашылар, дін уағыздаушылар мен дәрәгерлер ойынша құпия, темірдің магнитке тартылуы - магнетизмге , табиғаттың ерекше құбылысы ретінде көңіл аударылды. Магнетизм туралы трактаттар жазылды. Осы құбылысты түсіндіру үшін көптеген жазылымдарда түсініксіз табиғаттан тыс күштер туралы айтылады. Магнетизм құбылысына ХVғасырдың белгілі швейцар дәрігері және табиғат зерттеушісі Парацельс ( 1493-1541 ж ) көңіл аударды. Оның ойынша “ Магниттің құпия күшін емдеуге пайдалануға бола ма ? “, “ Магнит темірдің кесегін өзіне тартқандай ауруды өзіне тартып , организмді аурудан босатады! “ Парцельс дифтериядан тынысы тарылған емшектегі балалар мен миына қан құйылғандықтан өлім халіндегі шалдарды емдеуге магнитті қолданады. Магнит нашар көмектеседі. Парацельстің кең тәжірибесінде магнитті қолдану түйілу мен құрысып қалуды тоқтатты, сөйлеу қабілетін жоғалтқан адамдардың сөйлеуіне, сал ауруын емдеуге көмектесті . Мұндай өзгерістер истериялық сал ауруы мен истериялық үндемеу кезінде болатыны қазір белгілі болды. Нәтижелі зерттеулер аз болды, бірақ олар туралы лақап жылдам тарады. Мұндай жағдайда деректі мәліметтер қиялмен толықтырылып, өңделіп, сол себептен тартымды болды. Мұнакн басқа бұл мәліметтер шайтан мен құдайға сенетін орта ғасырлық санасы бар адамдарға әсер етті.

Магнит күші арқылы емдейтін Парацельстің даңқы арта бастады. Магнетизм қайтадан астранамия мен пәлсапа саласына ауысып, ол туралы тек “ пәлсапашыл ғалымдар әңгіме көтерді”.

Екі ғасырдан соң 1766 жылы веналық дәрігер Франс Месмер “ Планеталардың адамға әсері “ деген тақырыпта дайындайды. Өз ілімін ол сол кездегі түсініксіз жұмбақ медицина докторының дәрежесін алуға диссертация ретінде баяндай отырып, дүние жүзілік магниттің тартуы теория және планеталардың , алыс жұлдыздардың адамға ететін әсері туралы жазды.

Медицина докторынан басқа Месмерде пәлсапа докторларының дипломы болды. Ол венакның бай адамдарының бірі , музыканттардың меценаты, Леопольд Моцарт және шыны гормоникада жақсы ойынымен тандандыратын данышпан баласы Вольфганг Амадеймен бірге музыкамен шұғылданды. Ғылымнан және концерттерден қолы бос уақытта, өте сирек ол дәрігер ретінде қызмет атқарды.

Месмер кездейсоқ бір ауру адамның магнит арқылы жазылуына куә болды, бірақ бұл жолы емдеуші медик емес еді. Месмер де емдеудің бұл тәсілін байқап көруге шешім жасады. Парацельс сияқты ол магниттерді әр түрлі адамдар мен ауруларға қойып көрді. Әйелдер мен ерлер , кәрілер мен жастар, балалар мен жасөспірімдер, қатты және жеңіл түрде ауыратындардың барлығын да емдеді. 15-20 адамның 2-3 жеңілденіп, 1-2 мүлде жазылады. Осыдан соң емдеуші ретінде даңқы елге жайып, Месмерге көрінуді аңсаған адамдар толып кетеді.

Екі ғасыр ішінде Франц Месмердің есіміне байланысты түсініксіз және ғажап күші бар магниттік флюид ілімі тарады. Месмердің түсінігі бойынша біздің айналадағы ортада флюид сұйық ретінде тараған. Оны табуға, өлшеуге, сезінуге болмайды. Ол бар әлемге таралған. Ол плпанеталардың бір-біріне және адамдар тағдырына ғажайып әсер етеді. Месмердің және басқалардың ойы бойынша сезілмейтін сәуле ретінде флюид адамдар қатынасында құпиялық, ұнату мен ұнатпау, алдын ала сезіну, нышан мен сезінуді пайда етеді.

Месмер өзінің магнитпен емдеу кезінде магнитті теорияға қайшы болатын деректерді байқады. Кейбір ауру адамдардың жеңілденуі мен жазылу магниттің жанасу мен жанаспауына байланысты болған жоқ. Аурулардың көптігінен Месмер өзінің ғажап әсерлі тағасын келген адамдардың бетіне, қолына, аяғына тигізіп үлгермеді. Бірақ кейбіреулерде емдеуге дейін,ғажайып емдеушінің түрі мен оның үйіне келу ауру адамдарды жеңілдетті. Ауру адамдар өздерінің неліктен тәуірленгені туралы сұрақ қоймады. Оларға бәрібір е,ді. Олар Месмерге, оның заттарына, камзолына, башмақтарына сенді. Магнитке және оның башмағындағы алтын тағаға жанасуңға тырысты. Месмерге байланысты барлық заттардың көмектесетінін аурулар байқады.

ХІХ ғасырдың 40- жылдары Манчестерге белгілі француз магнетизері Шарль Лафонтен келді. Оның сенасына магнетизмнің ғылымға қайшы екенін әшекерелеуші ағылшын хирургі Джемс Бред қатысты. Гипнозды ғылыми тұрғыда тексеру осы кезден басталады. Гипноз (грекше - ұйқы ) терминін Бред қолданды. Өзінің “ Нейрогипнология” деген кітабында ги пнозды физиологиялық құбылыс деп қарады.

Көзбен жылтыраған затқа қадалып қараса, көру мүшесі шаршағандықтан гипноз пайда болады деді ол. Брэд өзінің хирургиялық тәжірибесінде гипнозды анестезияның сезімсіздендіру тиімділігін арттыру үшін қолданды.

ХІХ ең атақты невролргы белгілі Сальпетриер неврологиялық клиникасының директоры, франсуз невропотологі Шарконің (1825-1893) тексерулері гипноздың психофизиологиялық негізін ашуға көмектесті. Шарко гипнозды жасанды невроз ( гипноз кезінде истериялық булығулар жиі байқалды) , нерв жүйесінің зақымдануы деп қарады. Бұл гипнозға деген ғылыми көзқарастың жетілуін тежеді. Беренгейм бастаған Ненси мектебі ) Ненси Франция қаласы ) жоғарыдағы айтылғандарға қарама-қарсы болды. Беренгеймнің айтуы бойынша гипноз – үйретуден болған ұйқы. Бұған дейін Франсуз дәрігері Льебо гипнозды үйрету бойынша ұйқы деп қарады.

ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында гипнозды психологиялық және физиологиялық тұрғыдан тексеруге арналған жұмыстар істелді. Сол кездің өзінде сендіру, түсіндіру сияқты әсерлерді қолданатын психотерапевтикалық әдістің бір түрі рацмональды психотерапия туралы айтылды.

Бұл ілімді жасаушы Дюбуа болды. Оның әдісі бойынша ауру адамның өз ауруы туралы теріс пікірін өзгерту үшін оған “ конфликт “ жағдайларды ақылмен шешуді түсіндіру және үйрету керек.

Орыс клиницистері де ауырған адамға психотерапевтикалық әсерді қолданды. М.Я.Мудров организмді емдеуші жан дәрігері бар деді. Бұл өнер арқылы “ қайғырушыны жұбатуға шыдамсызды тынышсыздандыруға, қорқақты батыр, тұйықты ашық, өткірді сезімді етуге болады. Бұл өнер дененің ауырғанын, зарығуды жеңеді”.

Ауру адамға дәрігердің игілікті әсері туралы орыс клинистері В.А. Манасеин, С.П.Боткин Г.А. Захарин С.С. Корсаков жазды.

Психотерапия мен Ресейде бірінші болып Мәскеу университетінің гипнология курсынан лексия оқыды. П.П Подьяпольский, В.М. Бехтерев, К.И. Платонов, оның ізбасар оқушылары болды. В.М. Бехтерев бірінші гипнология кафедрасын құрды. В.Н. Иванов, В.Е. Рожнов және басқалар психотерапия саласында көп еңбек жасағандар.

Соңғы жылдары психотерапевтикалық әсерлердің ішінде өзін-өзі жаттықтыцру үлкен рөл алуда. Бұл әдісті неміс психотерапевті Генрих Шульц ұсынды. 1932 жылы Шульц монографиясында өз тәжірибесі мен емдеу қорытындысын жариялады. Өзін-өзі жаттықтырудың тарихи тамырлары ақыл-ойдың дене қызметіне әсерін зерттейтін көне үнділік діни ілім - хатха йоганың кейбір жақтарымен байланысты ( Шульцтің әдіснде йогтардың діни мистикалық ілімінің элементтері жоқ. ) Тәні жанынан айырылған соң “әлем рухымен” қосылып, йогтардың дене қалпы ерекшеленіп, өз назарын бір нүктеге аударып, тынысын өзгертіп, айналадағылардан жекеленіп, ерекше бір жайбарақат жағдайға түседі. Мұндай жағдайда йогтар өхін-өзі ұйытады. Йогтар жаттығудың арқасында тыныс алуын, жүрек соғуын және соматикалы қызметтерді өзгерте алады.

Шульцтің көптеген байқаулары жаттығу арқылы бұлшықеттерді болсаңсытуға, салмақ пен жылыны сезінуге, ішкі жайбарақаттық пен жеңілдеген түрде ұйытуды сезінуге болатынын көрсетті. Қазіргі кезде өзін-өзі жаттықтырудың әр түрлі нерв-психикалық зақымданудың алдын алуға және емдеуге қолданылады.

Психотерапия қағидалары.

Психотерапия - ауруды емдеу үшін қолданылатын ғылымға негізделген жүйелі психикалық әсер. Мұның негізі адамға ерекше, күшті әсер етуші – сөз . Бірақ психотерапияда сөзбен әсер етуден басқа да көптеген факторлар қолданылады.
Жалпы және арнайы психотерапия болады. Психотерапияның көптеген әсерлергін барлық маман дәрігерлері қолдануы керек. Тек кейбір арнайы түрлерін ( гиноз өзін-өзі жаттықтыру ) арнайы тәсілдерді игерген психотерапевтер жүргізуі керек.

Жалпы психотерапия: Бұл ауру адамға тікелей емес жанама әсер етеді. Ең алдымен жалпы психотерапияның қосымша бөлігі ретінде емдеу мекемелерінің қорғау режимін айту керек. Қорғау режимінің ерекшеліктері аурудың психологиясымен байланысты. Оларға жоғары түрдегі өкпешілдік, еркелік күмәншілдік тән. Психиканың мұндай ерекшеліктері бір жағынан осы адамның ауыруымен екінші жағынан қалыпты өмірінің бұзылып ауруханаға түсуімен баййланысты.

Рентгендік тексерудің ерекшелігі болады. Аурулар (әсіресе туберкулез, жара не ісігі бар ) осы тексеруді обьективті деп асыға күтеді. Бұл тексерудің алдында олар түні бойы ұйықтамай ал тексеру кезінде мазасызданып қобалжып, сақтанады.Сондықтан рентгенолог-дәрәгер емдеуші дәрәгер және мейіркеш өзара рентген бөлмесінде абайлап сөйлеуі керек. Аурудың көзінше дәрігерлік тұрғыдан пікір айтуға болмайды. Кез келген таныс емес сөзді ауру адам өзінше түсінеді. Дәрігердің “өкпесі мөлдір” екен деген сөзін ол қауіпті деп түсінуі мүмкін, егер ауру адам түсіндіруді сұраса оның бұл сұрауын орындау керек.

Хирургиялық бөлімшелер : Мұнда қорғану режимі операциядан бұрын операция кезінде және операциядан соң іске асырылуы керек. Көбінесе операция қажет жағдайда отбасындағылардың абыржуы , аурухананың ерекше жағдайы және басқа себептер ауруға үрей, қорқу, мазасыздану, қобалжу сияқты нерв реакцияларының тудырады. Америка медиктері ассоциясының мәләметі бойынша жылан шақаннан кейінгі өлгендердің көбі удың әсерінен емес қорықаннан болғанын айтады. Операцияға дайындау кезінде және аурудың ипалатада болған жағдайында қорғау әрекеттері жасалуы керек. Операция жасайтын бөлмелерде өткен операкцияның іздері(қан болған жайма, былғанған саймандар, кесіліп алынған мүшелер) болмауы керек.

Жұқпалы мінез және психикалық аурулармен ауырған адамдарға дәроігер ерекше жағдайларда байланысты қорғау режимін сақтауы керек. Кейбір аурулар мен ауырған адам ауруханаға жатқызылып міндетті түрде емделуі керек. Бұл емдеу шараларындағы бір қадам.

Ауруханада мұндай аурумен ауырған адамдарға қызметкерлер жылы жүзбен қарап, барлық жағдайды жасауы керек. Жалпы емдеу қорғау шараларында дәрігердің алатын орны ерекше.

Сонымен, барлық дәрігерлердің тәжірибеде қолданылатын жалпы психотерапия ауру адамдардың психикасын жанама түрде әсер етеді.

Арнайы психотерапия: Психотерапевт- дәрігерлер ауру адамның психикасына тікелей әсер етеді. Психотерапияның бұл түрі - бұрынғы айтылғандай гипнотерапия мен өзін-өзі жаттықтыру. Бұған ұйықтамаған кездегі сезім туғызу сендіру және көңілді бөлу яғни түсіндіру және рациналды психотерапия әдістері жатады. Тәжірибеде кең тараған - арнайы психотерапеияның барлық түрлері ең алдымен психогенді ауруларға қолданылады. Басқаша айтқанда аурудың себебі психикалық жарақаттану болғанда. Аурулардың бұл тобына невроздар жатадады. Бұл жағдайда психотерапевт-дәрігердің мақсаты ауру адамға аурудың себептерін рның даму жолдарын түсіндіру. Осындай ауруларды емдеу терапиялық әсерлердің (транквилизаторлар, физиоемдеу және т.б.) бір тобынан басқа түсіндірудің мәні зор.

Сендіру және өзін-өзі сендіру әдісі.

Сендіру (сугестрия ) ұйықтамаған кезде және гипноз жағдайында жүргізіледі. Ұйықтамаған кездегі сендірудің екі әдісі бар. – сөз(вервалды) және заттар арқылы. Мысалы маскүнемдікпен ауырған адамдарда арақтың дәміне иісіне шишаның түріне және сол жағдайда реакция пайда болады. Сөздің мағынасы арқылы тікелей, заттар арқылы жанама сендіру болапды. Мысалы маскүнемдігі емделген кезде апоморфиннің орнына басқа бейтарап озат алынса да оның нәтижесі бірдей болады. Бұл әдісті ұйықтататын дәрілермен емддеу кезде де пайдалануға болады.

Барлық адамдардың сену деңгейі болады. Бірақ кейбір адамдар жылдам сенгіш, ал басқалары тез сене қоймайды. Мысалы көру залында бір адам жөтелсе басқалары да жөтеле бастайды. Бұл өзін-өзі сендіру. Дәрігер өзін-өзі сендіруді психотерапия мақсатына пайдалануы керек.

Гипноз. Бұл әдіс дәрігерлерге және көптеген адамдарға белгілі. Бірақ олардың көбінің психотерапия мен гипноз туралы түсінігі теріс, жаалпылама. Психотерапияда гипноздан басқа көптеген әдістер кең тараған. Гипноздық сеанстардың мақсаты гипнозды ұйқы туғызу. Терапиялық әсер болу үшін ауырған адамда қатты ұйықтау міндет емес. Мұндай ұйқының жеңіл орта және терең кезеңдері болады.

Жеңіл кезеңі : (сомноленттік) Гипноздағы адам қалғып жалпы тыныштықты сезінеді, аяқ-қолы ауырлап айналадағы дыбыстарды естиді, болып жатқандарды ұғынады, сөзбен сендіруге қарсы тұрып беелсенді қозғалыс жасайды.

Ауру адамды” жағдайыңыз жақсы ұйқыңыз бен сергектігіңіз қалыпта” деп аурудың белгілеріне байланысты сендіреді. Сеанстың ұзақтығы 30 минут ал оның лсаны 5-тен 40 –қа дейін.

Гипноздың физиологиялық негізі жан-жақты тексерілмеген. И.П Павловтың айтуы бойынша гипноз дегеніміз ми қыртдысындағы “күзет нүктелері” бар шағын тежелу. Осының арқасында дәрігермен ауру адамның арқасында сөз арқылы байланыс.(раппорт) бжолады.

Өзін-өзі жааттықтыру (аутощгендік жаттықтыру) Бэұл құбылыстың физиологиялық механизмі жетіле тексерілмеген. Бірақ оның механизмі өзін-өзі сендіру мен гипноздағыдай. Бұл жағдайдағы электроэнцефалдографиялық өзгерістер гипноздікіндей. (А.М. Свядощ)

Өзін-өзі жаттықтырудың техникасы: Мұның негізіне Шульц ұсынған алты жаттығу алынған. Бұл жаттығулар жатқан не отырған кезде жасалынады.

Бірінші жаттығу: Көзді жұмып “Менің оң қолым мүлдем ауыр” деу керек. Бұл жаттығу 1-2 минутқа созылады және күніне 2-3 рет қайталанады. Бірнеше күннен соң екінші қол , аяқтарымен айтқандарды жасау керек. Жаттығудан соң үш рет буындырады бүгіп , саусақтарын жұмы қатты дем шығарып көзді ашу керек.

Бұл жаттығуларды игеру үшін екі апта уақыт керек.

Ұзақтығы - екі апта.

Қайталанады.

Бжарлық алты жаттығуды игеру үшін 12 апта уақыт керек. Өзін-өзі жаттықтыру әдісі жүрек қан тамырлар невроздар, есек жемі және басқа ауруларда қолдланылады. Бұл әдіс емтихан , спорт жарныстары алдындағы ми мен дене шаршауында психогигиеналық және психопрофикалық мақсатпен қолданылады.

Өзін-өзі жаттықтырудың арқасында ауру адам өз ішкі ағзаларын вегетативті нерв жүйесін сезімі мен ойын басқара алады. Зақымданудың ерекшелігіне ұйқыға джейінгі психотернапия және кейде дәрілерді қабылдауда байланысты жаттығулар өзгеріп отырады.

Псвихикалық ауру адамдарды реабилитациялау:

Реабитациялау - ауру адамды қоғамдық пайдалы өмірге қайтару шаралары. Басқаша айтқанда ауру адамның қайтадан еңбекке бейімделуі. Реабилитация аурухана жағдайында ауру жадамды биологиялық заттармен емдеуден басталады. Реабилитацияны өткізуде емдеуде оныуң белсенді

Түрде қатысуы керек. Психикалық ауруларды реабилитациялау ауруханада басталып үйде аяқталатын көп сатылы комплексті терапевтік әрекет ол ауру адамды белсенді түрде емдеп психикалыық қызметтің қалпына келуіне және жеке адамның зақымдануының болмауына бағытталған. Дәрігерлерден еңбекке дене шынықтыруға психотерапияға музикатерапиряға тарту жатады. Осы терапияға баорлық түрі ауру адамның ауруханада мүмкіншілігінше аз болуына бағыцтталған. Ауруханада ұзақ жатқан адам одан шығуға қорқады.

Егеғр ауру адам өз мамандығы бойынша жұмысына оралса онда ребилитацияның ең жоғарғы деңгейі болып саналады. Ауру адамның бұрынғы жұмысын қайтып оралуын оның ауруға дейінгі мамандық деңгейіне және ауыруының түріне байланысты

Жетісай – 2007 ж.