«Арнайы психология» пәні бойынша

«Арнайы психология» пәні бойынша

Жетісай 2007ж.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
«Сырдария» университеті

Гуманитарлық білім факультеті

Педагогика және психология кафедрасы

Кредит №1

«Арнайы психология» пәні бойынша

050103 - «Педагогика және психология» мамандықтарының

студенттері үшін.
Оқу түрі: күндізгі

Курс: 3, кредит саны 1

Лекция: 15 сағат

СӨЖ: 15 сағат

ОБСӨЖ: 15 сағат
Барлық сағат саны: 45 сағат

Қорытынды бақылау: емтихан V семестр

Барлық балл саны: (кредитке)

Жетісай-2007ж.

Құрастырған: оқытушы Мырзалиева Жанат Тәңірбергенқызы

Оқу-әдістемелік кешені.

«Арнайы психология» пәні бойынша

050103 – “Педагогика және психология” мамандықтарының студенттері үшін әзірлеген

Типтік бағдарламаның индексі:

Оқу-әдістемелік кешен кафедра мәжілісінде талқыланған
№ Хаттама________ «________» 2007 ж

Кафедра меңгерушісі ______________

Әдістемелік кеңесінің төрағасы:_______________________

050103 – мамандығын дайындайтын кафедра

меңгерушісімен келісілген _____________________________

Мазмұны.

1. 
   Абстракт--------------------------------------------------------------------------------
   

2. 
   Курстың мақсаты---------------------------------------------------------------------
   

3. 
   Курстың міндеті-----------------------------------------------------------------------
   

4. 
   Жұмыс оқу жоспарынан көшірме-------------------------------------------------
   

5. 
   Оқу сабақтарының құрылымы туралы мәлімет--------------------------------
   

6. 
   Студентке арналған ережелер------------------------------------------------------
   

7. 
   Оқку сағаттарының кредитке сәйкес тақырып бойынша бөліну
   

8. 
   Лекция сабақтарының мазмұны---------------------------------------------------
   

9. 
   Практикалық сабақтарының жоспары, мазмұны------------------------------
   

10. 
    СӨЖ – жоспары, мазмұны----------------------------------------------------------
    

11. 
    ОБСӨЖ – сабақтарының жоспары, мазмұны-----------------------------------
    

12. 
    Кредиттің мазмұнына сәйкес бақылау түрлері---------------------------------
    

а) Тестілік сауалнамалар.

б) Жазбаша бақылау жұмысы.

13. 
    Студенттердің академиялық білімін рейтингтік бақылау жүйесі-----------
    

14. Пән бойынша оқу процесінің картасы-------------------------------------------

ОБСӨЖ – оқытушының басшылығымен студенттің өзіндік жұмысы, СӨЖ- студенттердің өзіндік жұмысы.

Оқыту бағдарламасы (Syllabus), семестрдің басында әрбір студентке беріліп, студенттің білімін тереңдетуге, пәнге деген ықыласының артуына, шығармашылық және зерттеушілік қабілеттері ашылып, одан әрі дамуына себебін тигізеді деп күтілуде.

Дәрістің қысқаша жазбасы студентке қайсы бір тақырыпты қарастыруда неге назар аудару керектігіне бағыт береді, санасына негізгі ұғымдар мен терминдерді енгізеді. Пәнді толықтай меңгеру үшін студент ұсынылған әдебиеттің барлығымен дерлік жұмыс өткізіп және өзіндік жұмысының барлық көлемін орындауы қажет.

Тапсырмалар мен жағдайлардың жиынтығы студенттерге кредиттерді тапсыруда пән бойынша өз білімдерін тексеруге және рейтингтік бақылауды тапсыруға, сынақ/емтиханды алуға арналған.
2. Жалпы мәліметтер.

Оқытушы Мырзалиева Ж.Т.

Телефон: -

Кафедрада болу уақыты: 9.00-18.00
Өткізу уақыты және орны

№	Аты-жөні	Сабақты өткізу, орны		Байланыстырушы мәлімет
		Аудиториялық сабақтар	СӨЖ
1	Мырзалиева Жанат Тәңірбергенқызы	Уақыты __________ Ауд ______________	Уақыты _______ Ауд _________	Тел:___________ Каб:___________ Корпус:________

3. Пәнді оқытудың мақсаты
Курстың мақсаты – студенттер бойынша арнай психология туралы жалпы ұғымдарды қалыптастыру. Психопотология, жеке психиатрия, психикалық аурулардың шығу тегі, психикалық ауру адамдарды емдеу әдістерімен таныстыру.
Пәнді оқытудың міндеттері.
Студенттерді арнайы психология тарауларымен, балалар психиатриясының мәселелері: “Ерте болатын резидуальды-органикалық жүйке-психикалық бұзылулар”, “Психикалық аурулардың этиологиясы мен патогенезі”, “Психогенді аурулар”, “Олигофрения” бөлімдерінің теориялық негізімен толық қамтамасыз ету.


4. Курстың пререквизиттері және постреквизиттері

№	Пререквизиттер (пәннің алдында міндетті түрде игерілуге қажетті пәндер)	Постреквизиттер (пәннен кейін өткізілетін, осы пәнге сүйенетін пәндер)
1	Оқушыларды педагогикалық-психологиялық диагностикалау жолдары.	Психологиядағы зерттеу әдістері.
2	Даму психологиясы.	Патопсихология.
3	Жеткіншектердің мінез-құлық акцентуациясын диагностикалау әдістемелері.	Дифференциалдық психология.
4	Психология.	Жеке адам психологиясы.
5	Менеджмент психологиясы.	Арттерапия.

5. Жұмыс оқу жоспарынан көшірме

№	Семестр	Кредит саны	Жалпы сағат саны	Оқу жүктемесінің жалпы көлемі Соның ішінде				Қорытынды бақылау
				Лекция		ОБСӨЖ	СӨЖ
	1	2	3	4		5	6	7
	5	1	45	15		15	15	Емтихан

6. Оқу сабақтарының құрылымы:
Жұмыс бағдарламасында сағаттар оқу жұмыстары түрлеріне қарай бөлінген: лекция, семинар, ОБСӨЖ (оқытушының бақылауындағы студенттің өзіндік жұмысы), СӨЖ (студенттің өзіндік жұмысы), ЛБС-лабораториялық сабақтар.

Лекция – студентке тақырыпты игеруде неге назар аударуына бағыт береді.

Пәнді толық меңгеру үшін студент ұсынылған әдебиеттердің барлығымен жұмыс істеуі қажет

Материалды сабақ үстінде оқытушының көмегімен оқып меңгеру.

1. 
   Сабаққа кешікпеу керек.
   
2. 
   Сабақ кезінде әңгімелеспеу, газет оқымау, сағыз шайнамау, ұялы телефонды өшіріп қою керек.
   
3. 
   Сабаққа іскер киіммен келу керек.
   
4. 
   Сабақтан қалмау, науқастыққа байланысты сабақтан қалған жағдайда деканатқа анықтама әкелу керек.
   
5. 
   Жіберілген сабақтар күнделікті оқытушының кестесіне сәйкес өтелінеді.
   
6. 
   Тапсырмаларды орындамаған жағдайда қорытынды баға төмендетіледі.
   
   
   

«Арнайы психология» пәні бойынша

050103 – «Педагогика және психология” мамандықтарының

студенттері үшін

Жетісай – 2007 ж

1. 
   Психоз туралы түсінік.
   

1. 
   Банщиков В.М., Невзорова Т.А. Психиатрия. М., Медицина, 1969.
   
2. 
   Гиляровский В.А. Психиатрия. М., Мед. Гиз. 1954.
   
3. 
   Жариков Н.М., Урсова Л.Г., Хритинин Д.Ф. Психиатрия. М., Медицина, 1989.
   
4. 
   Илешева Р.Г. Бредовые психозы в позднем возрасте. А., Казахстан, 1981.
   

1. 
   Кирпиченко А.А. Психиатрия. Минск. Высшая школа.
   
2. 
   Ковалев В.В. Психиатрия детского возраста. М., Медицина, 1979.
   
3. 
   Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростков. Ленинград, Медицина, 1977.
   

Иделистік пәлсапаның уәкілдері арнайы психологияны бірінші орынға, ал материяны екінші орынға қойды. Материализмнің классиктері материяны бірінші орынға, ал арнайы психологияны екінші орынға қояды. Көне заманда арнайы психология туралы аңғырт көзқарас болды. Кейбір көне заманның пәлсапашылары арнайы психология көкеттің (френикус) астында шоғырланады деп есептеді (Демокрит). Осы себептен қәзіргі уақытқа дейін психиатрия атауларында “френ” деген сөз бар (шизофрения, циклофрения, парафрения).

Егер материалистік тұрғыдан арнайы психология мидың туындысы болып саналса, онда арнайы психологиялық қызметтің бұзылуы мимен байланысты болғаны. Арнайы психология дегеніміз мида өзгеріс болғандықтан айналадағы шындықты және өзін-зі бейнелеудің, жүріс-тұрыстың бұзылуына байланысты жалпы организмнің ауруы.

Арнайы психология тек арнайы психологияны зерттеп қана қоймай, әр түрлі соматикалық ауруларда болатын арнайы психологиялық жағдайдағы арнайы психологиялық ерекшеліктерді тек психиатр емес, кез келген мамандықтағы дәрігерлердің білуі қажет. Өйткені ол дәрігерге дәрігерлік этиканы орындағанда көмектеседі.

Алғашқы қауымдағы адамдардың арасында психикалық аурулар болды деп болжам жасауға болады. Олар туралы біз көне грек және көне рим ғалымдарының еңбектерінен, мифологиядан білеміз. Кейбір аңыздар бойынша көне заманда психологиялық аурулар болды деп саналады. Мысалы, Спарта патшасы Клеомонның өзін-өзі кескелеп өлтіруі. Сирия патшасы Свенденің өгей шешесіне іштей ғашық болуы себебінен депрессивті жағдайда болуы т.б. Көне заманның оқымыстылары мен дәрігерлері арнайы психологияны мимен, жалпы материямен байланыстырды. Олардың ойы бойынша психикалық ауру адам денесінің төрт негізгі бөлігінің қарым-қатынасына байланысты. Олар: қан, шырыш, сары және қара өт. ұлы математик Пифагор қояншықты мидың ауруымен түсіндірді. Оның үйретуі бойынша ақыл мида, сезім – жүректе. Гиппократтың ойы бойынша ми – білу және адамның ортаға бейімделу мүшесі. Ол жоғары нерв қызметінің әр түрлі типтерін ашты. Бірнеше ғасыр өткен соң, И.П. Павлов осы көрсетілген типтердің бар екенін анықтады (холерик, сангвинник, флегматик, меланхолик). Гипократтан басқа көне заманның дәрігерлері (Гален, Аретей т.б.) бірнеше арнайы психологиялық өзгерістердің көріністері туралы жазды. Осы күнге дейін қолданылып жүрген “мания”, “меланхология”, “эпилепсия” (қояншық ауруы) атауларын солар қолданған.

Біздің заманның ІІІ ғасырынан бастап көне Рим және грек мемлекеттері құлап, ғылым мен медицина шіркеудің қарауында болды. Орта ғасырдың әсіресе оның ақырғы жүз жылдықтарында арнайы психология дамымай, мешеулеп қалды. Көне заманғы оқымыстылардың айтқан ақиқаттарын қалпына келтіру үшін жүздеген жылдар қажет болды.

Орта ғасырда психикалық ауру адамдарды нақұрыс шайтан, жын-пері, сиқыршы деп санады. Оларды жанын шайтанға сатқан деп есептеді. Осы көзқарастың арқасында ауру адамдарды шайтанмен қарым-қатынас жасайды деп, әр түрлі жабайы әдістермен жойған. “Мыстандарды” жоюды папа VIII Инокентий шіркеу арқылы заңдастырған. “Нақұрыс” деп күмәнданған адамдарды отқа жағып, қыздырған темірмен қинаған. Мұндағы мақсат “жын-шайтанды” қуып, жойып, айналаны тазалау. ХVI – ХVII ғасырларда жын-шайтанды қуу эпидемияға айналып, психикалық ауруларды түгелдей жойған. Ауру адамдарды қинау халықтың көзінше өткізілгендіктен сендірудің және өзін-өзі сендірудің әсерінен арнайы психологияның (психохдардың) эпидемиясы басталды. Бұл эпидемия жүздеген және мыңдаған адамдарды қамтып, олар инквизиция оттарына жағылды. Бір әйел қалмаған ауылдар болған. Инквизитор келген кезде тірі қалу үшін адамдар бірінің үстіне бірі шағым айтқан. Шешелері балаларын ұрысқандықтан, балаларды отқа жаққан. Кейде адамдар жын-шайтандармен байланысы барын мойына “алған”. ХV ғасырда қатты қинағандықтан мойнына “алғаны” туралы “Шайтандардың балғасы” деген кітап шыққан. Кісілерді қыздырған темірмен қинау арқылы “шайтандардың кіретін есігін” іздеген. Сезімі жоқ жерлерді шайтанның қақпасы деп атаған (Историяда терінің кейбір учаскелерінің сезімталдығы болмайды). Сол мезгілде “демонология” ілімі пайда болды. Бұл ілім бойынша кейбір беделді адамдар пері бар екеніне кәміл сенген. Парацельс “Шайтандар сау және ақылды адамдарға енеді, ал ауру адамдарда олардың жұмысы жоқ” деп пайымдаған. Мұндай адамдар “ақылға симайтын ғажайыптарды жасаймын” деп сенген. Мысалы, бір кемпір 1565 рет боран мен суықты жібере аламын деп сендірген. Кейбір ақылды адамдар инквизициядан қорқып, болып жатқандардың қисынсыз екенін біле тұра қарсы шыға алмаған.

Батыс Европада арнайы психологиялық ауру адамдарға тағылық көзқарас болғанда, шығыс елдерде медицинаның прогресі байқалды. Тарихта алқашқы психиатриялық ауруханалар шығыста ашылды. Алғашқы арнайы психологиялық ауруханалардың Қайырда, Бағдатта, Дамаскіде (Шам-Шахары) ашылғандары туралы ақбарат бар. Жылнама бойынша 854 жылы Қайырда алғашқы арнайы психологиялық аурухана салынған. 1560 жылы Түркияда, Константинопольда Сүлейман сұлтан психикалық ауру адамадарға арнайы, өте қолайлы аурухана салдырды.

Шығыстың аса көрнекті ғалымы Абу-Әли-ибн-Сина (Авиценна) психоздарды дәрілермен емдеумен бірге көңілдерін көтеріп, жұмыс істетіп, өлең айтқызған жөн деп санаған. Оның айтуы бойынша миы шатасқан адамдарға үрей мен жалғыздық залалды болып саналады. Орта ғаысрлардағы шығыс елдерінің жері қазіргі Самарқан мен Бұхарадан басталғанын еске алсақ, онда Абу-Әли-ибн-Синаның психикалық ауру адамдарға деген көзқарасы қазіргі Орта Азия мен Қазақстан жеріне әсерін тигізді деп есептеуге болады.

Қайта өркендеу кезінде Батыс Европа елдерінде жаратылыс ғалымдары мен медицинаның қарқынды дамуына байланысты психикалық ауру адамдарға деген көзқарас өзгерді, оларды ауру деп санай бастайды. Бірақ оларды түрме сияқты ауруханаларға орналастырып, ең ауыр мемлекеттік айыпкерлер ретінде ұстады. Англияда бірнеше ғасырлар бойы көрнекті мекеме ретінде «бедлам» деген арнайы психологиялық аурухана болған. Бұл мекеме сыртқы және ішкі жағынан түрмеге ұқсаған. Жалаңаш ауру адамдарды шынжырмен байланған күйінде терезесіз, пешсіз, жиһазсыз, тас еденді кішкене бөлмелерде емір бойына қалдырған. Мейрам кездерінде жақсы киінген қала тұрғындары ауру адамдарды мазақтау үшін осында келген. Кіру үшін ақша төлеген. XVI— XVIII ғасырларда келушілердің саны жылына 40 мыңға жеткенін көрсетеді.

Ауру адамдардың мұндай жағдайлары Англиядан басқа Батыс Европа елдерінде (Франция, Германия) болды.

Францияның психиатриялық мекемелерінде (Бисетр, Сальпетриери) адамдар қабырғасынан су аққан бөлмеде, тышқандардың ортасында шіріген сабан үстінде жатқан. Осындай қиын жағдайда ауру адамдар өмірінің аяғына дейін болуға мәжбүр болған. Кейде оларды қатты қинайтын болған.

XVIII ғасырдың аяғы және XIX ғасырдың басында білімнің барлық салаларында прогресс болды. Бұл феодализмнен капитализмге өту кезеңі еді.

Көңіл-күйі революцияға ауған Париж зиялылары жоғарыда керсетілген ауруханалардың қиын-қыстау жағдайы туралы жиі айта бастады. Әйгілі Париж салондарында, мысалы пәлсапашы Гальвеций жесірінің айналасына, сол кездегі Париждің белгілі үкімет қайраткерлері, пәлсапашылар, математиктер, химиктер жиналды. Ұлы астананың өмірінде, психиатрия саласында үлкен еңбек жасаған Филипп Пинельде болды. Ол досы жаткан арнайы психологиялық ауруханаға жиі барып, біртіндеп сол емхананың қызметкері болды.

Филипп Пинель алғаш рет психикалық ауру адамдардың шынжырын шешті. Бұл окиға 1792 жылы Париждің Сальпетриери ауруханасында болды. Кейбір үзінді мәліметтерге қарағанда шынжыры бірінші шешілген ағылшын офицері болыпты-мыс деген сөз бар. Ол 40 жыл шынжырда болған. Екіншісі бірнеше аптадан кейін сау деп шығарылған жазушы болды. Үшіншісі өте ұзын бойлы, күшті, кейіннен Пинельді көшедегі ызалы топтың өлімінен алып қалады. Мұнан соң Пинельдің беделі көтеріліп, ол академик және Наполеон сарайында кеңесші болады.

Пинель шынжырларды ала отырып, тыныштандыратын көйлектерді, су құюды қажет деп санаған. Пинельдің оқушысы Эскироль — көрнекті француз психиатры қазіргі уакытқа дейін мәнін жоғалтпаған сағым мен елестеушіліктің айырмасын жазған. Эскирольдің оқушысы — Бейль алғашқы болып прогрессивті параличтін клиникасын жазған. Егер Пинельдің батыс психиатриясында психикалық адамдардан шынжырды шешуі жаңа кезең болса, ал ағылшьш психиатры Конноли батыста алғашқы рет психнкалық ауру адамдарды қыспау туралы принцип жариялады. Бұл оқиға 1837 жылы болды. Ағылшынның екі қысқа сөзі: ешқандай қыспақсыз— басқа Европа елдерінің психиатрларының да ұраны болды. Бірақ, бұл жүйе қиындықпен енгізілді.

Батыс Европа елдерінің басқаларына қарағанда Германияда реакциялы бастаулар ұзақ өмір сүрді. Бұл елде Кант пен Гегельдің ойлары психиатрлардың жадында болды. Сандырақтың кептеген түрлері дәрігерде емделмей, пәлсапаның талқылауында болуы керек деп санайды Эммануил Кант. Бірнеше жылдың ішінде медицинаға катысы жоқ адамдар психикалық аурулар туралы трактат жазып, сотта эксперт болып, ғылымда жан ауруы туралы сабақтар берді. Кант психикалық ауруларды түрлерге бөлді. Германияда бұл кезде ойдан шығарылған психиатрия басым болды.

Германияның идеалистік пәлсапаның әсерінен «психиктер» деп аталатын мектеп пайда болды. Бұл мектептің уәкілдері психикалық аурулар адамның жеке басының кінәсінің, оның күнәһарлық өмірінің қорытындысы деп санады. Осы көзқарастарға сай емдеу «тәсілдері» іріктеліп, ауру адамға кірген жыншайтанды қууға бағытталған тәсілдер қолданылады.

Көптеген «емдеу» әдістері ұсынылып, дәрігерлер осы әдістерге сенген. Осы әдістердің ішінде орта ғасырлардағы инквизиция тәсілдерімен бәсекелесетіндері де болған.

Ауру адамға бір мезетте әр түрлі емдеу түрлері ұсынылған. Ауру адамды аштықта ұстап, клизма қойып, қанын ағызып, организмін нашарлататын терапия қолданылды.

Көңілін аударып емдеу: ауру адамның үстіне ыссы балауыз кұю, қыздырған темір басу, теріге өте күшті осер ететін заттарды жағу. Гидротерапия кезінде ауру адамның басына кең шлангтен 50—100 шелек су кұйылады. Кейде осындай емдеудің арқасында ауру адамның басы жараланып қан аққан. Қорқыту арқылы емдеу: суға лақтыру, жоғарыдан лақтыру. Емдеудің көрсетілген түрлерінен басқа «ғылыми» негізде дайындалған механикалық тетік қолданылды. Бұған тыныштандыратын орындық, бағана, тесек,айналып тұратын дөңгелек жатады. Кейде ауру адамның аяқ-қолын керіп, кеп уакыт бойы осы күйінде қалдырған. Аурудың басына ерекше маскалар кигізіп, аузына алмұрт сияқты зат салынды. Мұнан басқа тыныштандыратын кейлектер, қапшықтар қолда-нылды. Ресми түрде ауру адамға дүре соғылған. Жүректі айнытатын және құстыратын терапия қолданылды.

«Психиктер» мектебінің терапиялық әдістері тек Германияда ғана емес басқа Европа елдерінде де колданылды. Осындай әдістерді ұлы неміс пәлсапашы Гегель мойындады.

Неміс психиатриясы реакциялы, жалған ғылыми көз-қарастармен ерекшеленді. Ғылыми психиатрияның алғашқы уәкілдерінің арқасында Германиядағы «психиктер» мектебінің бастаулары шайқалды. Ғылыми психиатрияның алғашқы уәкілі ретінде Гризингерді санауға болады. Оның кезінде психикалық ауру адамдарды қорлау азайды. Гризингер жақсы клиницист болды. Оның психикалық аурулар туралы оқулығы көптеген Европа тілдеріне, соның ішінде орыс тіліне аударылды.

Өткен ғасырдың аяғында батыс психиатриясының аса көрнекті уәкілі ретінде неміс психиатры Крепелинді айтуға болады. Батыста алғашқылардың бірі болып ол психиатрияға нозологиялық принципті әйгілі етті. Крепелинге дейін психиатриялық диагноз «мания», «меланхолия» деген сездермен шектелді. Мұның өзі соматикалык ауруларда «жөтелу», «ыстықтың көтерілуі» деген диагнозбен тең. Басқаша айтқанда аурудың аты аурудың белгілерінен алынды. Бұл симптоматологиялық принцип. Бірак, орбір аурудың кәрінетін белгілерінен баска ағымы, себебі, патогенезі мен патанатомиясы бар. Осы себептердің бәрін ескере отырып, ауруды анықтауға болады. Ауруды анықтаудың мұндай түрін нозологиялық деп атайды. Крепелиннің нозологиялық прогрессивті іліміне қарсы батыс ғалымдары психикалық аурулардың шығуы туралы басқа ілімді ұсынды. Бұған Ясперс ұсынған фенсженологиялық ағымды жатқызуға болады. Ясперс антинозологист болды. Оның ойы бойынша психикалық ауруларды зерттеуде барлық назарды аурудың белгілеріне, феномендеріне аудару керек (осыдан «феноменологиялық» деген атау шықты). Ясперстің көзкарасы бойынша дәрігердің мақсаты ауру адамның жанына тек сезіммен қарау. Ясперс және оның пікірлестері аурудың себебін, оның даму механизмін түбіне дейін жете білу мүмкін емес деген тұжырымға келген. Бұл ағым Германияда кең тарады.

Шамамен осы кезде неміс психиатры Кречмердің «Дененің құрылысы мен мінез-құлық» деген зерттеуі жарық көрді. Конституциялық белгілерге байланысты Кречмер адамдарды бірнеше типке бөлді. Ол адамның дене кұрылысының дамуына мінез-құлқы сай келеді деп санады. Оның ойынша астеник-шизоидтарда шизофрения жасырын түрде жүреді, ал пикник-циклоидтар келешекте циклофрениямен ауырады. Оның ойы бойынша организмнің қалыпты және патологиялық жағдайында шекара жоқ, қалыпты жағдайдың патологиялықпен салыстырғанда айырмасы саласында емес тек мөлшерінде.

Германияда пайда болған психоморфологиялық бағыт Батыс Германияда кең тарады. Осы ілімді жақтаушылар арнайы психологияның білінуі мидың белгілі бір жерінде шоғырланған, сол себептен барлық күрделі психикалық ауруларда мидағы зақымданған ошақты тапса болады, деп санады.

Бұл ілімнің негізін қалаушы XVIII ғасырдың аяғында XIX ғасырдың басында өмір сүрген Галль болды. Оның ойы бойынша ес, қиял, музыкаға бейімділік, талант, өткір сөздік қабілет, балаларға деген махаббат, қатыгездік және басқа адамның сапалық көрсеткіштері мида шоғырланған. Мидың учаскелері өсіп, томпақтар мен дөңестер пайда болады. Осыларды сипай отырып адамның қабілетін білуге болады, деп санады Галль. Бұған қарама-қарсы қәзіргі кездегі «жылжымалы шоғырлану» ілімін айтуға болады.

Өткен ғасырдың ортасында француз психиатры Морель дегенерация теориясын үсынды. Оның ілімі бойынша адам өзінің дамуында алға баспай кейін шегінеді. Оның ілімінің негізі жалпы құлдырау және патологиялық тұқым қуалаушылық.

Осы ілімге сүйене отырып шетел психиатрлары психикалық аурулардың алдын алу үшін күшпен піштіруді ұсынды. Бұл әдісті АҚШ-та осы ғасырдың 20—30 жылдары және фашистік Германияда қолданды.

Австриялық ғалым, психиатр Зигмунд Фрейд «Фрейдизм» деген ілім шығарды. Бұл ілім езгерістерге ұшырай отырып әр түрлі шет елдерде, әсіресе Америкада дамыды. Фрейдизм бойынша өмірдегі ең басты нәрсе — жыныстық әуестену. Инстинктер адамның әрекетінде басты роль атқарады. Адамның езі ол туралы білмейді. Бұл жасырын сезімдер, әсіресе жыныстык, адамның түсінде не әртүрлі аурулармен ауырған кезінде білінеді. Адамды емдеу үшін осы сезімдерді ашып, ауру адамға олар туралы айту керек. Фрейдистердің тұжырымы бойынша адамның туғаннан соң ата-анасына деген жыныстық сезімі болады (ұл балаларда шешесіне, қыз балаларда әкесіне). Бірақ, қалыптасқан әлеуметтік әдеттерге байланысты сәби өзінің сезімін жасырады. Артынан жасырын махаббат жыныстық демікпе не басқа ауру кезінде білінеді. Осы ілімнің уәкілдері адамға табиғат бойынша қирату, өлім инстинктері тән деп санайды.

Өткен жылдардағы совет әдебиетінде Фрейд ілімі қатты сыналды. Кейінгі жылдары Фрейд іліміне көзқарас өзгерді. Қазіргі кезде ғылым мен практикада бұл ілімнің кейбір қағидалары пайдаланылады, әсіресе арнайы психологияда мен сексопатологияда.

Кейбір шетелдік пснхиатрияда (Англия, Франция, ФРГ, АҚШ, Испания, Латын Америкасы елдерінде) антипсихиатрия жайылды. Бұл ағым бойынша психикалық аурулардың шығуында биологиялық себептер емес, әлеуметтік және психологиялық факторлар басты роль атқарады. Антипсихиатрлар психиатрияны ғылым деп, медицинаның саласы деп санамайды. Бұлардың ойы бойынша психикалық аурулар болмайды, ал психикалық ауру адамдарды емдеуді жазалау деп санайды. Антипсихиатрлар тәжірибе жүргізіп, психикалық ауру адамдарға толық бостандық беріп, дәрігерлердің қарауынан босатқан. Антипсихиатрия теориясы экзистенциализм (экзистенция дегеніміз — жеке адамның рухтык өмірінің барлығы) сияқты идеалистік ілімге негізделген. Бұл ілім бойынша экзистенция бірінші, ал объективті әлем — екінші орында. Экзистенциализмнің уәкілі ретінде неміс психиатры Ясперсті айтуға болады. Ол бұрын психиатриядағы нозологиялық принципке қарсы шыққан адам.

2. Ресейдегі арнайы психология саласының даму тарихы.

1. 
   Илешева Р.Г. Психические болезни. Казахская ССР. Краткая энциклопедия, Алматы.
   
2. 
   Илешева Р.Г. Аффективные психозы в позднем возрасте. Алматы, 1981.
   
3. 
   Кербиков О.В., Озерецкий Н.И., Попов Е.А., Снежневский А.В. Учебник психиатрии. М., Медицина, 1979.
   

1. 
   Руководство по психиатрии ( ред. А.В. Снежневский). Москва, Медицина, 1983.
   
2. 
   Сухарева Г.Е. Клинические лекции по психиатриии детского возраста. Т. 1, М., Медгиз, 1955-1965гг.
   

Қазақстан жерінде 19 ғасырдың екінші жартысына дейін дәрігерлер және арнайы медициналық мекемелер болған жоқ. Сондықтан сол кезде көптеген психикалық ауру адамдар ешқандай дәрігерлік кемек ала алмады. Ондай ауру адамдарды «шайтан биледі» деп карады. Осыдан «жынды» деген сөз пайда болды. Дегенмен мұндай адамдарға Батыс Европадағы сияқты қатал шаралар қолданылмады. Психикалық ауру адамдар өздерімен ездері болып, жолдарда шұбап жүрді.

XVIII ғасырда Қазақстанда психикалық ауру адамдарды тәуіптер, бақсылар, діңгерлер, киелілер, дуаналар емдеді. Олар дұғамен, әнмен, домбыра мен қобызда ойнап, шептерден жасалған дәрілерді қолданды.

Тарихи архивте психикалық ауру адамдарды емдеген кісілер туралы кейбір мәліметтер сақталған. Мұндай адамдардың, өздерінің психикалық ерекшеліктері болған.

Он адамға арналған бірінші психиатриялык аурухана («есінен ауысқандар» үшін үй) 1861 жылы Орал қаласында, ал алты адамға арналғаны Жымпитыда ашылды. Артынан психиатриялық ауруханалар Омбыда (1893 ж.), Семей мен Верныйда (1896 ж.), Перовскийде (1907) ж.) Акмолада (1983) ашылды. 1900 жылы кең байтақ Қазақстан жерінде психикалық ауруларға арналған 49 орындық ғана аурухана болды.

1913 жылы мұндай ауру адамдар үшін 7 ауруханада 216 орын, 1925—27 жылдары —130 орын, 1937 жылы 815 орын болды.

1948 жылы Қазақстан Денсаулық сактау министрлігінде штаттан тыс бас психиатрдың, ал 1975 жылы штаттан тыс бас балалар психиатры деген орындар енгізілді. 1957 жылы 1913 жылмен салыстырғанда республикамыздағы жататын орын мөлшері 10 есе көбейді. 1950— 70 жылдары облыс орталықтарында психоневрологиялық диспансерлер мен кабинеттер, соның ішінде балаларға арналған белімшелер де ашылды. 1975 жылы Қараған-ды қаласында балалардың психоневрологиялық диспансері ашылды. 1987 жылы психиатриялық қызмет құрамына 40 психиатриялык, 44 наркологиялық мекемелер, жедел психиатриялық көмектің 68 пункті, далалы мекендерде 217 психиатриялық және 223 наркологиялық дәрігерлік кабинеттер мен 380 фельдшерлік пункттер енді.

Психиатрия саласындағы ғылыми зерттеулер Қазақстандағы медициналық институттарда психиатрия кафедрасын ашумен байланысты. Алғашқы осындай кафедра 1935 жылы Алматы медицина институтында ашыл-ды.

Мидың зақымдану кезіндегі және жұқпалы аурулардан соң өзгерістері туралы Б. Н. Серафимов пен А. П. Штесс жазды. Психиатрия мәселелері Қарағанды, Ақтәбе, Семей және Акмола медицина институттарында да, Алматы дәрігерлер білімін жетілдіру институтында, соңғы жылдары Түркістан университетінің медициналық факультетінде зерттелуде. Психикалық ауру жағдайындағы жоғары нерв қызметі, психиатрия тарихы мен халыққа психиатриялық көмек ұйымдастыру туралы мәселелер, шизофрения ауруының клиникасы оны емдеу жолдары зерттелді (Т. А. Әлімханов, К. А. Әділханова, Т. С. Букашев, Г. И. Зальцман, Е. Д. Косенко, Е. Б. Байтұраев, Ю. Т. Жангельдин, М. Ш. Жамантаева, Н. Т. Измаилова, Г. А. Макеев, К. Т. Сәрсембаев, В. М. Шыналиева). Балалар мен есейген адамдардың психикалық зақымдануы зерттелді (Р. Г. Илешева, Г. М. Кудьярова, Ю. И. Беспалов). Жұкпалы және соматикалық аурулардан, алкоголизм мен гашишті пайдаланудан кейінгі болатын психикалық аурулар зерттелді (А. Е. Грудев, Д. А. Хайруллина, Ю. Ф. Приленскей, Е. К. Медетов, А. Г. Каляпин, А. С. Удовиченко, В. Е. Вец-нер). Сонымен катар невроздар мен соған жақын аурулар тексерілді (А. М. Свядощ, В. И. Русаков, Е. М. Деревинская, Т. К. Кудеринов). Халыққа көрсетілетін психиатриялық кемектің жетілдіру жолдары қарастырылды. М. А. Гонопольский, Р. Г. Илешева, В. А. Щетинин). Наркология деген жана бөлім дамып, маскүнемдік, нашақорлык пен токсикомания мәселелері қолға алынып, әйелдер мен жасөспірімдер арасындағы жоғарыда көрсетілген зақымданулардын баска психикалық аурулармен бірге болуы зерттелуде (М. А. Гонопольский, Р. Г. Илешева, Н. Т. Измаилова, А. С. Сұбханбердина, К. 3. Садуакасова).

Ресейдің және оның бұрынғы аймақтарының тарихи жағдайларының даму ерекшеліктеріне байланысты ондағы арнайы психология өз алдына бөлек дамыды. Ресей арнайы психологияның дамуының басында езіндік сонылық пен өзгешелік болды. Көне Киев пен Мәскеу мемлекеттерінде психикалық ауру адамдарға адамгершілікпен қараған. Психикалық ауру адамдарды «құдайдан жәбір көргендер» деп санаған. Сондықтан халық арасында осы ауруларға тек шыдамдылықпен қарамай, оларды қорғап, қамқорлық жасаған. Психикалық ауру адамдарды «жын-шайтан қапсыра құшақтап алған» деген де ұғым болған. Бірақ бұл жсағдайда да оларға деген қарым-қатынас жұмсақ, адамгершілік тұрғыдан болған. Сол кездегі тарихи мәліметтер (жылнама ескі архив деректері бойынша) Ресен жерінде ауру адамдарды қырып-жою, отқа жағу болмағанын керсетеді. Кейбір жағдайда діни көзқарасқа байланысты ауру адамдарды отқа жаққан, бірақ мұндай жағдайлар жоққа жақын өте сирек болған.

Психикалық ауру адамдар қандай қамқорлықта болды? IX—X ғасырлардан бастап (мүмкін одан да бұрын) XVIII ғасырға дейін Ресей жерінде психикалық ауру адамдар монастырлерде өмір сүрген. Мұнда олар сауыққанға не емірінің ақырына дейін болған. Монастырлер ауру адамдарды тамақтандырып, киіндіріп және жалпы қамқорлық жасаған. Мұнда монахтар уақытқа байланысты мүмкіншілігіне қарай ауру адамдарды емдеген. Кей жағдайда монастырлерде ауру адамдарды тыныш және мазасыз деп бөлген. Монастырлердің ауру адамдарға деген қамқорлығы IV Иван кезінде Стоглав шіркеуіиде заңды түрде бекітілген.

Әрине, барлық психикалық ауру адамдар монастырлерде орналастырылмаған, олардың бір бөлігі үйде, халық арасында өмір сүрді, бір бөлігі дуана, сиқыршы, бақсы ретінде ел кезді. Оларды құрметтеп, «Әулие көреген» деп санады. Олардын айтқан ойына құлақ салды. Егер мұндай адам дүкеннен бір нәрсе алса, онда көпес өзін әулие адамға қажет деп санаған. Василий есімді адам IV Иван патшаны қатал деп санады. Осы Василий өлген соң оның денесін әдемі шіркеуге әкеліп, оны әулиелер қатарына қосты. Психикалық ауру адамдарды қадірлеу кейінгі жылдары да сақталды. 1817 жылдан 1869 жылға дейін (52 жыл) Мәскеудің бір ауруханасында Иван Михайлович Корейша деген ауру адам болды. Оны көреген және білгіш деп санап, Мәскеудің көптеген тұрғындары оған келіп тұрды. Корейшаның аркасында халықтан жиналған ақша ауру адамдарды асырап-күтуге жарады. Осы ауру адам өлген соң архив деректері бойынша Преображен ауруханасының жағдайы көп төмендеді.

Психиатрия тарихының ертеректегі жағдайына тоқталайық. Ауру адамдарға үкімет әр уақытта адамгершілікпен қарамаған. Үкіметке қарсы қылмыс жасалған кезде олар қатал жазаға тартылған. Мысалы, Иван Клеопин деген ауру адам өзін ұлы адам — Алексей патша деп санады. Патшаның бұйрығы бойынша бұл адам өлтіріліп, ата-анасы Сібірге жер аударылған.

I Петр кезінде психикалық аурулар туралы екі бұйрық шықты. Бір бұйрық бойынша психикалық ауру адамдарды монастырлерге жібермей, арнайы үйлерге орналастыру керек деген. Бірақ мұндай үйлер салынбағандықтан, ауру адамдарды монастырлерге жіберу жалғаса берген.

Екінші бұйрық бойынша әскери қызметтен психикалық ауытқуына байланысты бас тартқан дворян балалары сенатта куәләндірілетін болды. Егер олардың шынында психикалық сапасы кем болса, олар әскери қызметтен босатылып қана қоймай, оларға үйленуге және мұрагер болуға тиым салынған.

XVIII ғасырдың аяғында және XIX ғасырдың басында қала және ондағы тұрғындар санының есуіне бай-ланысты монастырлер психикалық ауру адамдардың қамкоршысы ретінде халықты да, мемлекетті де қанағаттандыра алмады. Психикалық ауру адамдарды жекелейтін арнайы мекемелердің қажеттілігі туды, губернияларда кәптеген психикалық ауру адамдардың жиналғаны туралы мәліметтер отанның әр түрлі аймақтарынан үкіметке түсіп жатты. Солардың ішінде мазасыз ауру адамдар да болып, олар халықтың берекесін кетірді. II Екатерина кезінде Петербургте ауру адамдардың саны көбейгендігі туралы генерал-полицмейстердің патшаға берген мәліметінен кейін, патшаның бұйрығы бойынша психикалық ауру адамдардың жақындары олардың мінез-құлқында өзгеріс болған күні оларды полицияға әкелуге міндетті болған. Бұл указдан кейін полицияда көптеген ауру адамдар жиналғандықтан пат-шаның өзі араласуға мәжбүр болады. Ол батыстың үлгісі бойынша есінен айырылғандар үшін арнайы долгауз-үйлерін салу туралы жариялады. Мұндай үй Петербургте үш жылдан сон, 1779 жылы ашылды. Мәскеудегі долгауз үйі 1776 жылы ашылды. Осы уақыттан бастап долгауздар көптеген губернияларда салына бастады. Мұндай үйлерге үкіметтің көзқарасы бюрократиялық тұрғыдан болып, олардағы жағдай нашар болды. Оларды сары бояумен бояп, «сары үйлер» деп атады. Бұл үйлерде тыныштандыратын көйлектер, байлағыш белбеулер пайдаланылды. Мазасыз ауруларға шынжыр тағылып, олардың қолдарына кісен салынды. Долгауз-дарда аурулардың жағдайы бұрынғыға қарағанда нашар болды. Мұндай үйлер ұзақ өмір сүрген жоқ. XIX ғасырдың басында алғашқы психиатриялық ауруханалар ашылып, оларда алғашқы дәрігерлер пайда болып, психикалық ауру адамдарды жәй аурулар қатарына көшіруге күресті.

1826 жылы Мәскеудің есінен айырылғандар үйі, кейін Преображен ауруханасына ауысып, оның бас дәрігерлігіне В. Ф. Саблер бекітіледі. Осы уақыттан бастап аурудың тарихы, аурухананың есебі жазылып, жаңа ережелер пайда болып, емдеу тәсілдері енгізіле басталады. Осындай өзгерістерді Петерборда «Кайғырушылар» ауруханасында дәрігер Рюль жасады. Осы дәрігерлер ауру адамдарға адамгершілік көзқараспен қарауға күресті. Олар психиатриялық ауруханалардың ережесін жазып, ауру адамдарға дұрыс әмір сүру керсетіліп, «пайдалы жаттығулар» ұсынылып, ауру адамдардың намысын мойындауға шақырды. Рюль құрастырған ереже бойынша оларға дерекі түрде сөйлеуге, сен деуге тиым салынған.

Емдеу шараларында дәрілерден баска тыныштық, жылы ванналар, серуендеу, диета орын алған.

Астаналық ауруханалар шеткілерге қарағанда жақсы жабдықталған. Мысалы, Рюль басшылық еткен «Қайғырушылар» ауруханасы сол кездегі Европадағы ең жақсы психиатриялық мекеме болған.

Бірақ, барлық психикалық ауруларды ауруханаларға жатқызуға мүмкіншілік болмаған. Кейбір ауру адамдар әскери қылмыскер не қаңғыбас ретінде Сібірге жіберілген. Көптеген шеткі ауруханалардың жағдайы ауыр болған. Жаңа ауруханалар өте баяу салынған. Бір мынадай мысал келтіруге болады. Шеткі калалардың біріне (Екатеринославта) аурухана салу туралы шешім қабылданып, оның жоспары 16 жыл бойы жасалынып, бекітілуі 8 жылға созылған. Он жыл бойы салынған ауруханада тек 40 кісілік орын болған. Қоғамдық қамқоршылық бұйрықтар ауруханалар салу жұмысына өте аз көңіл бөлген. Бұл үшін қаржы да болмады. Ауру адамдарды қамтамасыз ету үшін де аз ақша белінді.

Қоғамдык камқорлық бұйрықтар 1864 жылы земство медицинасы пайда болғанға дейін өмір сүрді. Кейін психиатриялық ауруханалар земство медицинасының қол астына көшті. Яковенко, Кащенко, Литвинов сияқты земство дәрігерлері психиатриялық кемекті дұрыс жолға қоюда көп күш жұмсады. Психикалық ауру адамдарға адамгершілікпен қарау жөнінде олар көп еңбек сіңірді. Земстволар Қазан революциясына дейін өмір сүрді.

Ғылыми психиатриясының калыптасуы Батыс Европаға қарағанда ерекше өтті. XIX ғасырдың басында батыс психиатриясына Кант пен Гегельдің идеалистік пәлсапалық әсері өте күшті болды.

Ресейде XIX ғасырдың бірінші он жылдықтарында, декабристерді жазалағаннан соң, қоғамның барлық бөліктерінде жандану болып, білімге құштарлық көбейе бастайды. Халықтың мәдениеті өркендеп, материалистік көзкарасты интелегенция пайда болады. Осы жағдайда психиатрияны оқыту басталады. Оқытушы дәрігерлер психиатрияны материалистік тұрғыдан окуға тырысты.

1860 жылдары И. М. Сеченовтың «Мидың рефлекстері» деген кітабы үлкен роль атқарды. Бұл кітап психиканы зерттеуде жаңа көзқарас тудырды, психиканы физиологиялық тұрғыдан зерттеудің басы болды. Кейін психиканы зерттеуде И. П. Павловтың мектебі үлкен жұмыс жасады. Алдымен психиатрия терапия аурулар курсына енгізілді. Терапевт-дәрігерлер арасында психиатрияға үлкен көңіл бөлген И. Е. Дядьковский «Жан ауруларының мәні дёне ауруларына байланысты» деді. Оның материалистік көзқарастары осы уақытқа дейін өзінің анықтығьшен таң қалдырады.

Терапевтердің арасында психиатрияны оқытқан профессор X. Г. Бунге. Оның бірінші лекциясында Герцен болған. Ол езінің «Доктор Крупов» деген кітабында Бунге туралы жазған. «Психиатрия дәрігерлік ғылымның ең қиын, түсініксіз бәлігі, бірақ оның өнегелік әсері нағыз игілікті» деп айтқан Бунге өзінің бірінші лекциясында. «Барлық жан аурулары дененің зақымдануынан» дей отырып, ол өзінің материалистік көзқарастарын анык тұжырымдай білді.

Тек 1857 жылы психиатрия жеке ғылым ретінде бөлініп шыкты. Бұл дәрісті окытуды Петербордағы ғылыми-медициналық академия И. М. Балинскийге жүктеді. Ол жеке психиатрия кафедрасының бірінші профессоры және психиатриялық клиниканың бірінші директоры болды. Оның мұрагері И. П. Мержеевский және оның оқушылары өздерінің жұмыстарын нерв-психикалық аурулардың анатомиясы мен физиологиясын зерттеуге арнады. Морфологиялық зерттеулерге байланысты бұл клиника халықаралық жағдайда белгілі болды. Осыдан ғылыми балалар психиатриясы басталады. Осы кезде И. П. Мержеевский Фогтың дегенерация теориясына қарсы шықты. Ой дамуының артта қалуы адамдардың миындағы атавизммен не арғы атаны қайталаумен байланысты, деді неміс психиатры Фогт. Ал, И. П. Мержеевский мидың нашар даму себебін арғы атаны қайталаумен емес, нерв клеткаларының дамуының тоқталуымен байланыстырды. Оның клиникасынан балалар психиатриясына арналған бірнеше жұмыс шықты. И. П. Мержеевскийдің әсері арқылы ми дамуы жағынан артта қалған балалар үшін жекеменшік мекемелер ашылды.

Мержеевскийдің мұрагері И. М. Бехтерев болды. И. М. Бехтеревтің атағы жер жүзіне таралған жалпыға белгілі. Ол өзінен кейін ми анатомиясын зерттеу туралы белгілі еңбектерін қалдырды. Әр түрлі психикалық бұзылудың анатомиялық- физиологиялық негізін табуға тырысты. Эксперименттік психологиялық зерттеулерге, жеке адам мен гипнотерапияны зерттеуге үлкен назар аударды. И. М. Бехтеревтің жетекшілігімен Ресейде алғашқы рет ерлермен қатар әйелдерді қабылдайтын психонервологиялық институт ашылды. Бехтерев мектебінің оқушылары мен ізбасарлары ретінде В. П. Протопоповты, В. П. Осиповты, Р. Я. Голантты, А. П. Останковты және басқаларды айтуға болады.

Петербургтың психиатрлар мектебінен ерекше көзге түскен В. X. Кандинский. Ол өзінен кейін әлемге даңқын шығарған «Жалған елестеушілік туралы» жұмысын қалтырды. Бұл кітабында тек елестеушілік емес, жалпы психопатологияны классикалық түрде жазды. Оның кітабы казіргі кезде де әрбір психиатрдың столында жатады. Бұл, кітаптың ерекшелігі жай ординатор-дәрігердің еңбегі ретінде назар аударады. Бұл жәйт психиатрияның ғылыми негізінің тек институттарда ғана емес, практикамен шұғылданған дәрігерлер арасында да дамығанын көрсетеді.

Мәскеудің психиатрлар мектебі әуел бастан Петербург мектебіне карағанда өзінің ерекше ғылыми назарымен бөлектенді. Егер Петербург мектебінің негізі анатомиялық-физиологиялық бағыт болса, Мәскеу мектебінікі — клиникалық суреттеме болды. Мәскеу психиатрлары негізінен психикалық бұзылудың клиникасын суреттейді. Санкт-Петербург пен Мәскеу мектептерінің бұл бағыттары одан кейінгі жылдары да дәстүрге айналды.

Мәскеудегі психиатрия лекцияларын профессор А. Я. Кожевников бастады. Бір жылдан соң бұл кафедраға С. С. Корсаков жетекшілік етті. Корсаков психикалық ауру адамдарды ұялмай, жұмсақ және мұқият қарап, қатты ауырған кезде төсекке жатқызу туралы айтты. Корсаков Ресейдегі психиатрияда нозологиялық бағытты бастады. Ол бірінші болып тарихта алкогольді полиневритті психоз туралы жазды. Өз ісіне берілген, терең білімді, ауру адамдардың сеніміндегі емдеуші ретіндегі дәрігер-психиатр баска мамандықтардағы дәрігерлерден кем қызмет атқармайды, деген сездер С. С. Корсаковтікі. 1889 жылы С. С. Корсаков Париждегі медициналық Конгресте полиневриттік психоз туралы баяндама жасады. Бұл баяндама съездің бағдарламасына қосымша ретінде болды. Оның баяндамасын қатынасушылар қызу қарсы алып, жоғары бағалады. 8 жылдан кейін, 1897 жылы Мәскеуде өткен XII халықаралық дәрігерлер съезінде Берлиннен келген профессор Жолли көптің қолдауымен айтылған ауру түрін «Корсаков ауруы» деп атады. Сонымен, С. С. Корсаков өзінің тірі кезінде халықаралық даңққа ие болды. Корсаковтан кейін Мәскеудегі психиатрия кафедрасын В. П. Сербский басқарды.

Ғылыми зерттеу жұмысында ол өзінің ұстазының жолын ұстады. Оның сот психиатриясы саласында еңбектері белгілі.

Ресей психиатриясында көрнекті із қалдырғандардың ішінде В. А. Гиляровский, М. О. Гуревич, М. Я. Серейский, О. В. Кербиков, А. В. Снежневский, В. М. Банщиков, Т. А. Невзорова, А. А. Меграбян және басқаларды атап өткен жөн.

Балаларға деген психиатриялық көмек көрсетудің негізі бұрынғы Совет үкіметінің алғашқы жылдары салынды. 1918 жылы денсаулық сақтау халық комиссариаты балалардың психопатология бөлімін ұйымдастыр педагогтарды дайындау максатымен дефектологиялық институт ашылды. Психикалық ауруы бар балаларды анықтау мен емдеу үшін алғашкы мекемелер ашылды. Бүл мекемелерде балалар психиатры ретінде Мәскеуде Г. Е. Сухарева, Т. П. Симсон, Е. А. Осипова, Санкт-Петербургте Н. И. Озерецкий, С. С. Мнухин кызмет атқарды. Балалар мен жасөспірімдер психиатриясын дамытуда В. В. Ковалев, А. Е. Лико, Г. К. Ушаков көп еңбек сіңірді.

Бурынғы Совет Одағында қалын бұқара халықка психиатриялык көмек көрсетуде ауруханалардан баска жанадан күрылған психоневрологиялық диспансерлер үлкен роль атқарды,

1. 
   Депривация және қауіп-қатер.
   
2. 
   Жеке-даралық қауіптің анықтамасы.
   
3. 
   Зақымдану және ауру қауіп ретінде.
   

1. 
   Банщиков В.М., Невзорова Т.А. Психиатрия. М., Медицина, 1969.
   
2. 
   Гиляровский В.А. Психиатрия. М., Мед. Гиз. 1954.
   
3. 
   Жариков Н.М., Урсова Л.Г., Хритинин Д.Ф. Психиатрия. М., Медицина, 1989.
   
4. 
   Илешева Р.Г. Бредовые психозы в позднем возрасте. А., Казахстан, 1981.
   

1. 
   Кирпиченко А.А. Психиатрия. Минск. Высшая школа.
   
2. 
   Ковалев В.В. Психиатрия детского возраста. М., Медицина, 1979.
   
3. 
   Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростков. Ленинград, Медицина, 1977.
   

Психопатологияның қандай жағдайда туындап, сақталып қалуын түсіндіргісі келетін барлық теориялар, ең алдымен, екі: фрустрация және кикілжің тұжырымдамасына сүйенеді, біз осы жағдайларды қарастырамыз. Фрустрацияның кейбір түрлері патологияға соқтырса, кейбіреулері оны айналып өтеді. Сол сияқты барлық дау-дамайлар да патологияның пайда болуына әкеле бермейді. Осы құбылысты түсіндіру үшін негізгі базалық қажеттіліктер теориясына жүгінуіміз керек.

Фрустрация туралы пікірталас барысында адамның нақты деген мүшесіне немесе тұлғаның жеке аспектісіне көңіл аударамыз деп жеңіл қателікке жол беруге болады: асқазан немесе ауыз фрустрациясы, сол сияқты қажеттілік фрустрациясы жайында ой қозғайтын үрдіс әлі де сақталған. Біз адамның бір бөлігі емес, біртұтас бірлігі фрустрацияға ұшырайтынын ұмытпауымыз керек.

Осыны ұмытпасақ, депривация және жеке тұлғалық қауіп-қатер арасындағы шектеудің маңызды екендігі көрінеді. Фрустрацияның әдеттегі анықтамалары тілек объектісінің алынбау, тілекті іске асыру немесе қанағаттануға кедергілер түсінігімен сипатталады. Мұндай анықтама ағзаға онша маңызды емес депривация мен (тілек объектісін ауыстыруды күрделі салдары көп емес) және жеке тұлға үшін, яғни индивидтің өмірлік мақсаттары, қорғану жүйесі, өзін-өзі бағалауы, өзіндік кемелденуі-базалық қажеттіліктер үшін қатерлі депривация арасына шектеу қоя алмайды. Біздің ойымызша, тек қатерлі депривация ғана көп әсерлі әрекет етеді (әдетте, жағымсыз), оны әдеттегідей жалпы фрустрацияға жатқызады.

Индивид үшін мақсатты объектінің екі мағынасы болуы мүмкін. Біріншіден, ол өзіне тән ішкі мағынаға ие, сонымен бірге оның екінші қатардағы символды (белгіні) құндылығы да бар. Балмұздақ ала алмаған қыз бала тек балмұздақтан ған айырылуы мүмкін. Ал сол сияқты балмұздақ ала алмаған екінші бала сенсорлық қанағатттанудан ғана емес, анасының балмұздақ әпермегені үшін өз-өзін ана махаббатынан шет қалғандай сезінуі мүмкін. Екінші бала үшін балмұздақ тек өзіне тән, і шкі құндылығы бар болып қана табылмайды, сонымен қатар белгігі психологиялық құндылықтарға да ие болады. Дені сау индивид үшін балмұздақтан айырылу шын мәнінде аса маңызды емес, сондықтан да осындай айырылуды фрустрация деу, яғни депривацияның қатерлі сипатта белгілейтін сөзбен атау мүмкін бе. Тек қана мақсатты объект – махаббат, мәртебе, құрмет немесе басқа базалық қажеттіліктер болғанда ғана, осылардан айырылған адам үшін фрустрация деп анықталатын жағымсыз нәтижелер пайда болуы мүмкін.

Осындай объектінің екі мағыналығын белгілі бір жағдайда белгілі бір жануарлармен көрнекті түрде көрсетуге болады. Мысалы, екі маймыл үшін үстемділік – тәуелділік қарым-қатынас жағдайында қандай да бір тамақ:

1. 
   аштықты жою тәсілі;
   
2. 
   үстемдік ету мәртебесінің таңбасы ретінде болуы мүмкін.
   

Дау-дамай ұғымы, фрустрация ұғымы сияқты, қауіп-қатер ұғымымен сәйкес келеді. Біз кикілжіңнің бірнеше түрін қарастырамыз.

Дау-дамайдың қарапайым мысалы – таңдау мүмкіндігі. Өмірдегі барлық сан түрлі жағдайларда адамдар таңдау жасауға мәжбүр болады. Дау-дамайдың осы және басқа түрімен айырмашылығын қарастырып өтелік. Бірінші түрі мақсатқа жетудің екі жолын таңдауға болатындығын көрсетеді және бұл мақсат осы түрінде ағза үшін аса маңызды емес. Осындай жағдайдағы психологиялық әрекет ешқашан патологиялық сипат алмайды. Субъективті тұрғыдан алғанда, осындай жағдайлардың көбісі кикілжің ретінде қабылданбайды.

Дау-дамайдың басқа түрі – индивид үшін маңызды бір мақсатқа жетудің баламалы жолдары бар. Шешім қабылдағаннан кейін дау-дамай сезімі, әдетте, жойылады.

Жалпы динамикалық теория, змпирикалық жолмен алынған деректер сияқты, қауіптің жеке-даралық анықтамасын беру қажеттілігін көрсетеді. Біз жағдайды немесе қауіпті жаппай биологиялық түрге сай келетін базалық қажеттіліктер тұрғысынан ғана емес, нақты проблемаға тап болған ағзаның жекедаралық ерекшеліктері тұрғысынан да анықтауымыз керек. Осылайша, фрустрация мен дау-дамай көбінесе, ағзаның ішкі реакциясын ескермей немесе сыртқы ситуацияның қабылдаусыз, тек сыртқы ситуацияға байланысты анықталады. Зақымдану жағдайы және зақымдануды сезіну – бұл екеуі бір нәрсе емес, зақымдану жағдайы психологиялық тұрғыдан қарағанда қауіп төндіруші болуы мүмкін, бірақ міндетті түрде олай бола бермейді. Нақты ситуацияны ағзаның қауіп деп қабылдағанын қалай білеміз? Шын мәнінде ол сабақ ретінде немесе оны дұрыс пайдалана білсе, ол күш беруі де мүмкін. Адамдарға байланысты, адамды тұтастай парапар сипаттауға мүмкіндік беретін кез келген әдістер, мысалы өзіндік талдау техникасының көмегімен, оңай анықталады. Мұндай техника бізге адамның нені қажет ететінін, оған не қауіп төніп тұрғанын білуге көмектеседі.

Неврозбен сырқаттанатын адамға немесе индивидке қарағанда, дені сау адамға сыртқы жағдайдың қаупі аз. Дегенмен, ересек адамның денсаулығы балалық шақтағы қауіптің болмауы немесе оны табысты түрде жеңумен қамтамасыз етілсе де, оның қауіпке деген тұрақтылығы уақыт оза қалыптасады; мысалы, өзіне әбден сенімді ер кісінің ержүректігіне қауіп төндіру мүмкін емес. Махаббаттан айырылу - өмір сүру барысында сүйіспеншілікке бөленген және өзін махаббатқа лайық деп сезінетін, махаббатқа қабілетті адам үшін үлкен қауіп емес. Бұл жерде функциялы автономия қағидасына жүгінуге болады.

Динаммикалық теориядан туындайтын соңғы нәтиже, қауіпті түсінуді әрқашан да басқа реакциялардың динамикалық стимуляциясы деп қарастыруымыз керектігі болып табылады. Кез келген ағза үшін қауіпті түйсіну индивидті қандай әрекеттерге итермелейді, ол қауіпке ағза қалай жауап беретінін біл мейінше, оның сипаты толық болмайды. Невроздар теориясында қауіп түйсігінің табиғатын түсіну де, сол сезімге ағза қалай жауап беретінін білу де аса маңызды.

Қауіп тұжырымдамасы дау-дамай және фрустрация категорияларынан тыс өзіндік феномендерді де қамтиды. Белгілі типтегі қауіпті ауру психопатологияға апарып соғуы мүмкін. Күшті инфаркт алған адам өзін көбіне қауіпті жағдайда жүргендей сезінеді. Осы жағдайларға байланысты депривацияға тәуелсіз, ауруханада өткізген уақыт немесе аурудың өзі кішкентай бала үшін үнемі қорқыныш пен тікелей қауіп болып табылады. Фрустрация мен дау-дамайдан тыс қауіп төндіретін әсерлерге терең сипаттағы зақымдануды да жатқызуға болады. Өте қорқынышты жол апатын басынан кешірген адам өз өмірінің иесі екеніне күмәнмен қарайды және өлім әрқашан оны күтіп тұрғандай болады. Мұндай адамдардың тіпті қарапайым жағдайларда да өз-өзіне деген сенімі азаяды. Басқа онша күрделі емес зақымданулар, әрине, онша қауіпті болмайды. Мұндай реакциялар мүмкіндіктерінің көпшілігі қауіп-қатерге берілуге жақын тұратын, белгілі мінез-құлық иелерінде болады.

Өлімнен қорқу да өз кезегінде, қауіп төндіруі мүмікн, бұл жағдайда біз өз-өзімізге сенімімізді жоғалтуымыз мүмкін. Жағдайға ие бола алмай қалғанда, қоршаған әле м біз үшін аса зор болып көрінгенде, өзімізді өз тағдырымызды қожасы ретінде сезінуден қалғанда, қоршаған әлем немесе өзімізді бақылай алмайтын кезде, біз нақты түрде қауіп сезімі туралы айта аламыз.

Психопатогенезді дамудағы бастапқы ауытқулармен тепе-теңдестіруде туындайтын басқа проблема оның монистикалық сипатына байланысты. Біз барлық немесе көптеген аурулардың бір ғана қайнар көзі бар екендігін айтып отырмыз: біздіңше, психопатогенез көп сипатты ауру емес, керісінше, біртұтас болып көрінеді.

Жалпы алғанда, кедергілерді тудыру қатері немесе базалық қажеттіліктер немесе жағдайлар үшін негіз болып табылатын нақты кедергілерді, тікелей өмірге төнген қауіпті, сыртқы әлемді бақылау мүмкіндігіне және негізгі құндылықтарға төнген қатерді біз қауіпті нәрсе деп қабылдаймыз.

Қауіп үшін қандай анықтама тапсақ та, біз ешбір жағдайда ескерусіз қалдыра алмайтын аспектісі бар. Қорытынды дефиниция қандай міндеттерді қамтыса да, міндетті түрде базалық мақсаттармен, құндылықтармен және ағза қажеттіліктерімен байланысты болуы керек. Бұл психопатологияның туындау теориясы, өз кезегінде, тікелей мотивация теориясына сүйенуі қажет дегенді көрсетеді.

1. 
   Түйсік процесінің бұзылуы.
   

1. 
   Банщиков В.М., Невзорова Т.А. Психиатрия. М., Медицина, 1969.
   
2. 
   Гиляровский В.А. Психиатрия. М., Мед. Гиз. 1954.
   
3. 
   Жариков Н.М., Урсова Л.Г., Хритинин Д.Ф. Психиатрия. М., Медицина, 1989.
   
4. 
   Илешева Р.Г. Бредовые психозы в позднем возрасте. А., Казахстан, 1981.
   

1. 
   Кирпиченко А.А. Психиатрия. Минск. Высшая школа.
   
2. 
   Ковалев В.В. Психиатрия детского возраста. М., Медицина, 1979.
   
3. 
   Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростков. Ленинград, Медицина, 1977.
   

Жалпы психиатриянын негізгі міндеті белгілі бір психикалық ауруларға тән жекеленген белгілері мен синдромдарын, басқаша айтқанда осы белгілердің тіркескен заңдылығын зерттеу. Түйсік, қабылдау, ойлау, ес, назар, эмоция, интеллект пен сана сияқты психикалық қызметтердің бұзылуының әр түрлі жақтарын тексеріп анықтайды. Бірақ психикалық қызметті жекеленген бөліктерге бөлу белгілі бір жағдайларға байланысты. Психикалық қызметтің кейбір жақтарының бұзылуы көбінесе оның жалпы бұзылуына әкеліп соғады.

Патологиялық өзгерістер туралы айтпастан бұрын қалыпты жағдайда түйсік пен қабылдау не екеніне қысқаша тоқталайық.

Түйсік (ощущение) - адам танымының төменгі сатысы, заттардың жекеленген сапасы мен қасиетін бейнелейді. Егер жабық көзімізбен металдан жасалған затқа жанассақ, онда біз бұл заттың «суық», «катты» екенін айтамыз. Осы сездер арқылы түйсіктік сезінуіміз білінеді.

Қабылдау (восприятие)—күрделі процесс. Ол затты бүтіндей, тұтас және оның жекеленген қасиеттерінің қарым-қатынасында сипаттайды. Біз «кілт» деген кезде тұтас заттың бейнесін қабылдаймыз. Қабылдау күрделі процесс бола тұра адамның өткен тәжірибесі мен пікір айтуынан құралады. Сол себептен әрине «кілт» деген сезді ересек адам мен бала әр түрлі дәрежеде қабылдайды. Елестету (представление)—қабылдауды еске түсіру. Мысалы, кілтті қолда ұстаған жәпе керген кезде оны тұтас зат ретінде қабылдайды. Кілт жоқ кезде, «кілт» деген сез айтылса, оның бейнесі елестейді. Сонымен, елестету түйсік пен қабылдау сияқты айналадағы. объективті түрде бар дүниені бейнелейді.

Пәлсапалық тұрғыдан түйсік пен қабылдау айнала-ны танудың бірінші сатысы болып саналады. Материалистік пәлсапалық тұрғыдан тану процесінің үш сатысы бар: біріншісі — айналадағы ортаны тікелей тану меңзей қарау арқылы (бұл сезіну мен қабылдау арқылы); екіншісі — қорытындылау, абстракты ойлау, үшіншісі — тәжірибе.

Физиологиялық тұрғыдан сезіну анализатор рецепторларын (ұштарын) тітіркендіруден басталып, онан әрі ми кыртысындағы анализатор орталығы қозуының қорытындысы ретінде пайда болады. Қабылдау кезінде бірнеше анализаторлар қатынасады. Мұнан басқа шартты рефлекстік байланыстардың да мәні зор.

Психологиялық түсініктермен қысқаша танысқаннан соң олардың патологиясын анықтауға көшейік.

Қабылдаудың бұзылуына сағым мен елестеушілік жатады.

Сағым сау адамдарда да болады. Оның пайда болуына адамның қоркуы, күтуі, шаршауы, алаңғасарлығы әсер етеді. Түнде көшеде келе жатканда бір түп ағаш пен бағана адам болып көрінеді. Біреуді күтіп отырған жағдайда бөтен дыбыстар сол адамның жүрісіндей болып білінеді. Мүндай сағымға аффектер (қорқу, куану т. б.) әсер етеді. Сондықтан олар аффектогендік сағымдар деп аталады.

Физикалық заңдылықтарға байланысты да сағымдар пайда болады. Оларды физикалық сағымдар дейді. Суы бар стақандағы қасық сынық болып көрінеді. Трамвайдың терезесінен қ^рағанда тротуардағы адамдар ұзын не қысқа болып көрінеді.

Сағымның мысалы ретінде темендегіні келтіруге болады. Жағылмаған бөлмеде отырған адам салқындыкты сезіп тоңады. Егер осы бөлмеге аязды даладан кірсе, ол онда жылы болып көрінеді. Егер адам бір колын ыстық, ал екіншісін суық суға салса, онан соң екі қолды бірден жылы суға салса, онда суық суда болған кол судың жылылығын сезінеді, ал ыстық суда болған кол бұл судың суық екенін қабылдайды. Міне, осындай физиологиялық заңдылықтарға байланысты пайда болатын кұбылысты физиологиялық сағымдар дейді.

Мұнан басқа парейдолиялық сағымдар да бар. Бұл балалар мен суретшілерде болады. Оның пайда болуына елестету мен фантазия әсер етеді. Қабырғаға жапсырылған тұс қағазға қарағанда көз алдымызға таң каларлық таулар, өзендер, бұлттар елестейді. Бірақ адамның санасында бұл тек түс қағаз екенін сезінеді. Сананың жеңіл түрде бұзылуы парейдолиялық сағымдарды туғызады. Сондықтан мұндай өзгеріс жұқпалы ауруларда, әсіресе балаларда кездеседі.

Кейде аурулар айналадағы адамдардың сездерін өзіне қатынасы бар бұрмаланған түрде естиді. Ауруға қатынасы жоқ айтылған әңгіме оның есімін атағандай, оған арнап жаман сөздер айтқандай болады. Мұндай есту сағымдары вербальды (лат. верба — сөз) деп аталады. Мұндай сағымдар тек психикалык ауру адамдарда болады.

Көңіл-күйдің өзгеруі және басқа да психикалық бұзылуларға байланысты сағымдар сау адамдарға қарағанда көбінесе психикалық ауруларда кездеседі. Мысалы, маскүнемдік психоз жағдайында қабырғадағы сағат мүйізді шайтан, орындықтың кабырғасы адам сияқты болып көрінеді.

Метаморфопсия — заттың формасы мен көлемінің бұрмалануы. Микропсия — заттардың кішкене және алыста болып керінуі. Макропсия — заттардың үлкен және жақын болып көрінуі.

Елестеушілік (галлюцинация)—нақтылы объекті болмаған жағдайдағы қабылдау. Егер сағым айналадағы бар заттарды бұрмалай қабылдау болса, онда елестеушілік объектісіз, жалған қабылдау. Нақтылы зат жок, бірақ адам оны көреді, ешқандай сөйлеу жоқ жағдайында адам дауыстарды естиді.

Елестеушілік сезім мүшесіне байланысты керу, есіту, жанасу, дәм сезу, иіс сезу сияқты болып бөлінеді.

Заттар қалыпты жағдайдағыдай табиғи үлкендікте болады. Кейде елестеушілік бейнелер кішірейген, не үлкейген болып керінуі мүмкін. Бұл жағдайда ауру баска адамдарды қарындаш сияқты кішірейген не алыптай үлкейген түрінде көреді.

Көру елестеушілігі жиі сананың бұзылуында қатты және жылдам ететін жұқпалы не улану психозында болады.

«Жасыл шайтандарға шейін» ішті деген сейлем баршаға белгілі. Көрушілік, айқын елестеушіліктер маскүнемдік психоз жағдайында болады. Мұндай ауру шайтан мен құрт-құмырсқаларды көреді. Олар осы айтылғандарды өте айкын көріп, өздерінің үстінен алып тастауға тырысады. Керсетілген елестеушіліктер ауруға қорқынышты, ұнамсыз әсер етеді. Айқын көрушілік елестеушілік ингаляциялық (тамақты булау) және дәрімен улануда болады.

Бұл жағдайда ауру мен дауыстар арасында диалог пайда болады. Дауыстар баска біреуден ауру адамға айналуы мүмкін. Кейде бұл дауыстар ауруға назар аудармай өзара сөйлесуі мүмкін. Көбінесе дауыстар аурудың әрекетіне, сөзіне және ойына түсінік беруі мүмкін. Мүндай елестеушілікті түсінік (интерпретативті) елестеушілігі дейді. Жиі дауыстар ауруға ұнамсыз әсер етіп, қалжыратады. Егер дауыстар айлап, жылдап ұзақ уақыт және киындықсыз әсер етсе, ауру бұған үйреніп, жұмыс істеу қабілеті жоғалмауы мүмкін.

Клиникада әмірлі не бұйрықты (императивті) елестеушіліктің ерекше маңызы бар. Бұл жағдайда дауыстар ауру адамға әрекет жасау үшін әмір не бұйрық береді. Кейде мүндай бұйрықтарға («жуын», «шашыңды тара», «өлең айт») ауру талғаусыз қарайды. Дауыстар ауруға «терезеден секір», «қанның көгілдір емес қызыл екенін анықтау үшін қолыңды кес» деген бұйрыктар береді. Дауыстардың әсерінен ауру тамақтан бас тартуы мүмкін. Ауру осы дауыстардың бұйрығын орындауы мүмкін. Мұндай елестеушіліктер ете қауіпті. Сол себептен бұйрықты елестеушілігі бар аурулар ерекше бақылауға алынып, міндетті түрде ауруханаға жатқызылуы керек.

Кейде дауыстар қандай болса да тітіркендіргіштер бар кезде пайда болуы мүмкін. Мысалы, ауру жүріп келе жатқан поезд дөңгелектерінен, сағат тілінен не толық жабылмаған краннан акқан тамшылардан пайда болған дауыстарды естиді. Бұларды функциональды елестеушілік дейді.

Есіту елестеушілігі керу елестеушілігіне қарағанда жиі ұзақ ауру, жарқын сана кезінде болады. Мұндай елестеушіліктер шизофрения және ұзаққа созылған интоксикациялық ауруларда, маскүнемдік, бас миының органикалық зақымдануы (энцефалит, ісіктер) кезінде болады.

Жанасу елестеушілігі — дененің үстінен шыбын-шіркей, құрт, жылан жылжығандай, мысықтың жанасуы кезінде пайда болатындай сезімдер. Мұндай сезімдер өте айқын болғандықтан ауру адам үстінен жоғарыда көрсетілген жәндіктерді қағып тастауға әрекеттер жасайды.

Иіс сезу елестеушілігі. Аурулар әр түрлі, жиі ұнамсыз иістерді сезінеді. Олар үйлеріне тұншықтырғыш газ, түтін жіберетіні, өлексенің иісі, тамақтың шіріген иісі бар екені туралы айтады.

Дәм сезу елестеушілігі иіс сезу елестеушілігімен қатар болады. Аурулар ұнамсыз иісті тағам мен суды сезінеді (еттің дәмі, сорпаның керосин дәмі).

Іштегі (висцеральдық) елестеушілік — аурулар денесінің ішіндегі, жиі асқазандағы бөтен заттың не тірі жәндіктердің болуын сезінеді, «ішімде жылан не шайтан отыр» деген шағымдар айтады. Бір ауру әйел 8 жыл екіқабат екенін, ішінде баланың бар екені туралы айтқан. Бұл сезінулердің айқындығы сондай ауру әйел ішін жарып баланы алу туралы талап қойған. Осы мақсатпен ол әйел Мәскеуге де барған.

Жанасу елестеушілігі мен сенестопатияларға қарағанда іштегі елестеушілік қуыстарда болады. Организмнің кейбір физиологиялық жағдайы елестеушілік пен сағымның пайда болуына көмектеседі. Елестеушілік қарапайым түрінде психикасы сау адамдарда да кездесуі мүмкін. Мысалы, қатты қалжырағанда, әсіресе қатты қайғырғанда «дыбыстар» естілуі мүмкін. Мұндай қарапайым елестеушіліктер адамның невроздық жағдайында болады.

Қатты аффекті, ауыр психикалық зақым кезінде пайда болатын елестеушіліктер психогендік деп аталады. Мұндай елестеушілікке діни шабыттылық кезінде керінетін үй аруағы, орман перісі де жатады. Сендіру және өзін-өзі сендірудің мұндай жағдайда мәні зор. Сендірілген елестеушіліктің мысалы ретінде «шайтанды қуып шығуды» кептеген адамдардың көруін айтуға болады. Елестеушілікті сендірудің арқасында адамның гипноздык ұйқы не ұйықтамау жағдайында туғызуға болады. Елестеушіліктің ақырғы түрі алкогольді психозбен ауырған адамдарда болады. Отырған адам сендіру аркылы сұрак койғанда («не көресіз?!) таза қағаз бетінде самолеттерді, атты әскерлерді көреді. Гипноздық ұйкы кезінде ауру адамды далада есіп тұрған гүлдерді көріп тұрсыз деп сендіруге болады. Мұнан соң адам «гүлдерді жұла бастайды». «Инопланетяндарды», танылмаған ұшқыш тарелкалар мен басқа объектілерді көру кейбір жағдайда психикалық және сендірудің арқасындағы механизмдер арқылы пайда болады.

Гипногогиялық елестеушіліктер де белгілі. Мұндай елестеушіліктер ұйықтар алдындағы көз жұмылған не оянған кезде пайда болады. Олар сау адамдарда да, бірақ жиі алкоголизм жағдайында болады.

Кейде тек көру тек есіту не жанасу елестеушіліктері болады. Бұлар қарапайым елестеушіліктер деп аталады. Бірақ жиі ауырған адамда осы елестеушіліктің үшеуі де болады. Кейде әр түрлі елестеушіліктер бір мезетте кездесуі мүмкін. Мысалы, ауру әйел өлген күйеуін көріп, сол мезгілде оның дауысын естіп, қолын қысқанын сезінеді. Мұндайларды күрделі не комплексті елелеушіліктер дейді. Мұндай елестеушілік истериялық ауруына байланысты болады. Бұлар ауыр психикалық зақымдану кезінде пайда болады.

Ауруда елестеушіліктің бар-жоғын оның әңгімесінен білуге болады. Сөйлесу кезінде ауру елестеушіліктер туралы жасырмай айтады. Бірақ кейде олар өз көңіл-күйін жасыруы мүмкін. Ауру өздерінің көңіл-күйін, елестеушілектерін дәрігерге айтпау туралы дауыстар естиді. Бірақ елестеушіліктің бар екенін ауру жүріс-тұрысынан, елестеушіліктің объективті белгілерінен білуге болады. Дәрігермен әңгіме кезінде ауру бір нәрсені тыңдауы, түнде терезеге жақындап қарауы мүмкін. Аурухананың бөлімшесінде ауру құлақтарын жауып, дауыстарды естігісі келмейді. Жанасу елестеушілігі кезінде ауру өзінің үстінен бір нәрселерді қағып тастауға арналғандай қозғалыстар жасайды. Көру елестеушілігі кезінде ауру бір нәрсеге тесіліп қарайды. Мұнда кебінесе ауру адамның ойы алжасып, мазасызданады. Мұндай аурулар елестеушілік бейнелерден кашады, олардан жасырынады, қорғанады. Осындай аурулар өздеріне де және басқаларға қауіп туғызады, сондықтан ауруханаға жатқызуды қажет етеді.

Жалған елестеушіліктер (псевдогаллюцинациялар) туралы ең алғашында В. X. Кандинский жазды. Сол се бептен жалған елестеушіліктер Кандинскийдің есімімен аталады.

Бұрынғы келтірілген мысалдар шынайы елестеушілікке жатады. Шынайы елестеушілікте ауру адамның қайғыруы шын мәнінде айқын және анық болады. Олар нақты шындыкты көрсететіндей болып көрінеді. Ауру елестеушілік бейненің айқын болғандығынан шындықтан айыра алмайды. Елестеушілік бейнені ауру айналадағы шындық ретінде қабылдайды.

Егер ауруда көру елестеушілігі болса, ол кімді, қай жерде кергенін, оның бет әлпетін айта алады. Ауру адам өзінің елестеушіліктерін анық айтып, суреттап бере алады. Ауру құйрығы бар, мүйізді қара жүнді, қызыл көзді үлкендігі иттей шайтанды көргенін, оның еденде секіріп, столға шыққанын, бет-әлпетін өзгерткенін айтады.

Жалған елестеушілікте бейнелер өзінше анық және айқын болуы мүмкін. Бірақ жиі мұндай елестеушіліктер көмескі, айқынсыз болады. Егер ауруда жалған көру елестеушілігі болса, онда ол заттың кейіпін, түсін айта алмайды. Егер дауысты естісе, оның кімдікі екенін айыра алмайды. Жалған елестеушіліктің ерекшелігі ауру адамның осы елестеушілікті «субъективті кеңістікте» қабылдауы. Ол айналадағы кеңістікке байланыспай, өзінің нақтылығын жоғалтады. Елестеушілік бейнелер дененің бір жерінде шоғырлануы мүмкін. Мысалы, ауру адам дауысты басының ішінен, құлақтан естиді (шын елестеушілікте ауру адамдар дауысты қабырғаның арғы жағынан, терезе түбінен естиді). Бір ауру әйел кеудесінен шыққан дауыстарды есітіп, олардан құтылу үшін қолын сермеген.

Жалған елестеушілік кезінде ауру әр түрлі нәрселерді бастың ішінде, желкесінде, көзінің ішінде көргені туралы айтады.

Жалған елестеушіліктің тағы бір маңызды белгісі — оның қолдан, зорлықпен жасалуы. Ауру мысалы, дауыстарды бір аппараттың, гипноздың әсерінен естиміз деп айтады. Жалған елестеушіліктің тууын ауру езінің ор-ганизміне сырттан теледидарлық, ғарыштық сәулелердің әсерімен байланыстырады.

Жалған елестеушілікке ойлардың дыбыстануы жатады. Ауру адам бір нәрсе туралы ойлаған кезде өзінің ойларын дыбыстар ретінде есітеді. Сонымен, жалған елестеушіліктер ақиқат елестеушіліктерге қарағанда ондай анық болмайды, олар ауру адамның «субъективті» әлемінде шоғырланып, зорлықпен жасалынғандай түрде болады.

Қабылдаудың бұзылуына деперсонализация мен дереализация жатады. Деперсонализация жағдайында «мен» дегенді кабылдау өзгереді. Аурулар өздерінін өзгергендігін сезінетіні туралы айтады. Олар ойларында тұтастықтың жоқ екенін, жағдайларының қосарланғаны туралы айтады. Кейде аурулар өздерінің тек психикалық емес организм бойынша да өзгергенін сезінеді. Басы, қолдары, аяқтары үлкен сияқты көрінеді. Мысалы, жасөспірімге оның бойы өте биік болып көрінетіндігінен ол жүргенде» тізелерін бүгіп, басын салбыратып жүреді.

Дереализация кезінде айналадағы айқындыкты қабылдау өзгереді. Айналадағы әлем бұлдыр, қатып калғандай, белгісіз, анық емес түрінде қабылданады. Кейде ауру таныстарын танымай не керісінше танымайтын адамдарды өзінің жақындарына санайды. Бұны ұнамсыз және ұнамды ұқсастықтың белгілері дейді.

Агнозия кезінде ауру заттардың қасиетін аныктай алмай, есіктің орнына шкафқа шығуы мүмкін.

Елестеушіліктің патофизиологиялық табиғаты. Елестеушілік — шығуы жағынан орталық нерв жүйесіне байланысты құбылыс. Сол себептен көру елестеушілігі соқырларда, ал есіту елестеушілігі — саңырауларда болуы мүмкін. Елестеушілікте анализатордың (талдаушының) ми қыртысындағы ұшы тітіркенеді. И. П. Павловтың айтуы бойынша тітіркендіру процесінің патологиялык инерттілігі орын алады. Ми қыртысында гипноздық, тепе-теңдік, парадоксальдық кезеңдердің болуынан да елестеушілік пайда болады. Мұндай өзгерістерді клиникалық мысалдардан көруге болады. Елестеушіліктер ұйқы мен ояну арасында, ми кыртысында үстіртін тежеу болған кезде пайда болады. Гипногогиялық елестеушіліктің пайда болуы айтылғандай тежеу тереңдеген кезде елестеушілік жойылады. Тежеуді күшейтетін және тереңдететін дәрілер арқылы елестеушілікті жоюға болады.