Қазақстан Республикасындағы ұлттық идеяның қалыптасуының негізі” атты Жобасына сәйкес дайындалып, Университеттің ғылыми кеңесінде бекітілген. Рецензенттер: С.Қирабаев, ҚР ҰҒА-ның академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор
жүктеу/скачать 7,43 Mb.
|
2. Аштыққа ұшыраған қазақтар нақты бiр жетекшi адам болмаса, олар аштарға арналып мемлекет тарапынан бөлiнген сыбағаның өзiне де қол жеткiзе алмайды, өйткенi қазақтар бiр үзiм нан үшiн жат жерде қол жайып қаңғып жүргеннен көрi үйiнде өлгендi артық санайды, тiптi көмек сұрап ел кезе қалған күннiң өзiнде де қараңғы, аңқау қазақ оларды өз бетiмен iздеп таба алмайды, көмекке қолы жетпейдi. 3. Жергiлiктi жердегi аштарға көмек көрсету ұйымы қолтығының астындағы, яғни жақын жердегi қалалар мен қала маңындағы селолардағы күйзелгендерге ерекше қамқорлық жасауға тырысады, сондықтанда қаладан шалғай орналасқан қазақ ауылдары үнемi кейiнге ысырылып қалады. Шындығына көшсек, – дедi Әуезов, – ашаршылық жайлаған қырдағы елдiң қырылғанының жанында, қаладағы аштықтың үрейлi көрiнiстерi ойын сияқты әсер етедi. Егерде бұл аудандарды аштықтан құтқару үшiн дәл қазiр шұғыл түрде шешушi шара қолданылмаса, онда қазақ республикасы қазақсыз қалады. Көптеген аудандардағы қазақтар көптен берi тек қана көртышқанмен, тышқанмен, суырмен, тағы сол сияқты ұсақ жәндiктермен өзегiн жалғауда, соның кесiрiнен әртүрлi жұқпалы аурулар мен iндеттер естiп-бiлмеген деңгейде таралып барады. Мұның барлығы, аштарға көмек көрсету ұйымдарының қыр елiне жаны ашымайтындығын, оларға немкеттi қарайтындығын көрсетедi, сондай – ақ осындай қасiреттi өрттi өшiруге қазақ қызметкерлерiнiң де бейғамдығы байқалады. Өкiмет басында отырған қазақ қызметкерлерi, бұл iстi дәл осы күйiнде қалдырып қоюға болмайтыны өз алдына, бұл – сiздер үшiн қылмыс, бiз бұл үшiн қазақ елiнiң алдында, өзiмiздiң арымыздың алдында жауаптымыз, – дедi Әуезов жолдас. Баяндамасының соңында Әуезов жолдас қырдағы аудандарға аштарға көмек көрсету шараларының жоспарын ұсынды, жарыс сөз бен талқылаудан кейiн iшiнара өзгерiстер мен толықтырулар еңгiзiлген соң бұл ұсыныс қаулының негiзi етiп алынды. 1. Қазақ қызметкерлерiн осы жұмысқа тарту және олардың күшiн пайдалану туралы Алманов жолдас баяндама жасады. Алманов жолдас мынаны атап айтты: Бiз ешқашанда қазақ қызметкерлерiн орынды пайдаланып көргемiз жоқ. Аштық болса тамағымыздан алып, қылқындырып жатқан кездiң өзiнде бiз ешқандай қолғанатсыз, жергiлiктi жердегi жетекшiсiз отырмыз. Оның үстiне, былтыр, одан арғы жылы осында iстеген партия қызметкерлерiнiң өзi бiзден кетiп қалды. Мұның басты себебi – орыс коммунистерiнiң жүргiзiп отырған отарлаушы бағытында. Бiз әу баста қазақ қызметкерлерiн орынымен пайдаланбадық, – дедi бұдан әрi Алманов жолдас, – бiз оларды жан-жаққа қуып, жыртығымыз бен тесiктерiмiздi бiтедiк, бұл онсызда саны аз қызметкерлердi есiнен тандырды, белгiлi бiр нақты жұмыспен айналысуға мүмкiндiгi болмады. Қазақ арасындағы аса зәру iстерге де жұмсайтын адамымыз жоқ. Бұл мәселенi дәл қазiр шешу керек, қазақ қызметкерлерiн жұмысқа тарта отырып, олардың мiндетiн анықтауымыз қажет. Сөйлеген адамдардың пiкiрi осыған тоғысып жатыр, – деп ойын қорытты Алманов жолдас. Жарыс сөзден кейiн кеңес төмендегiдей қаулы қабылдады. Қаулы: 1. Қырдағы аудандардың аштыққа ұшыраған тұрғындарына нақты көмек көрсетудi ұйымдастыру туралы Әуезов жолдастың баяндамасын тыңдағаннан кейiн жауапты қазақ қызметкерлерiнiң кеңесi мынаны атап өтедi: Осы уақытқа дейiн аштыққа ұшыраған қырдағы аудандардың бiрде-бiр тұрғыны мемлекет тарапынан нақты көмек алған жоқ, олар өз беттерiмен тентiреп кеттi, сөйтiп өлiм тырнағына iлiндi. Олардың ешқандай көмек алмағаны былай тұрсын, тiптi ҚССР-дiң партия және кеңес ұйымдарының, орталықтың да, жергiлiктi жердiң де, тiптi қаперiне де iлiнбеген, яғни, турасын айтқанда, ұмыт қалған, тағдырдың тәлкегiне тастаған. Жоғарыда айтылған жайларды көрсете отырып, бишаралыққа ұшыраған қазақ елiне бұдан былай немкеттi және самарқау қарауға төзуге болмайтынын атап өтiп, жауапты қазақ қызметкерлерiнiң кеңесi – барлық өлкелiк және жергiлiктi партия және кеңес, сондай-ақ кәсiподақ ұйымдарын белсендi түрде көмек көрсетуге шақырады. Пәрмендi көмек көрсету үшiн кеңес өзiнiң тарапынан мынадай нақты шараларды белгiледi: а). Аштыққа ұшыраған қырдағы аудандарға көмек көрсету үшiн Орталықтағы және жергiлiктi жердегi аштарға көмек көрсету ұйымының басты мiндеттерiн анықтап, оларды топ-топқа бөлсiн. б). Қыр елiне көмек көрсету үшiн барлық жерде салауат-сауын (компания) жүргiзiлсiн: бұл мәселенiң осы уақытқа дейiн ескертiлмегендiгiне мән берiлiп, барлық партия, кеңес және кәсiподақ ұйымдары, бұл мекемелерде iстемейтiн жекелеген қазақ қызметкерлерi салауат-сауынға белсендi түрде тартылсын, сондай-ақ баспасөз мекемелерi халықтың санасын оятып, съездер мен жиналыстарда оларға ықпал етуге тырыссын. в). Аштарға көмек көрсету ұйымының жергiлiктi жердегi құрамына адал қазақ қызметкерлерi кiргiзiлсiн, оларды неғұрлым көбiрек тартуға ұмтылсын, қыр елiне тiкелей көмек көрсету үшiн оларды аштарға көмек ұйымының жауапты өкiлi ретiнде пайдалансын. г). Республикалық және уездiк аштарға көмек ұйымының қызметкерлерi тек қана аштыққа ұшыраған қырдағы аудандарда жұмыс iстеу үшiн төтенше өкiл боп барсын. Оларды (Республикалық деңгейдегі өкілдерді – Т.Ж.) аштарға көмек көрсету ұйымының өлкелiк төтенше өкiлдiгi ұсынады, обком мен қазақ Орталық Атқару Комитетi бекiтедi, соңғысын мандатпен қамтамасыз етедi. Жергiлiктi өкiлдердi аштарға көмек көрсету ұйымының төтенше өкiлi бекiтiп, мандат бередi, оны жергiлiктi партия және әкiмшiлiк мекемелерi растайды. д). Аштарға көмек көрсететiн орталық комиссияға аштарға бөлiнетiн азық-түлiктiң жайы туралы мынадай ұсыныс жасалсын: аштарға көмек көрсететiн губерниялық ұйымға қолдағы бар азық-түлiк қорының белгiлi бiр мөлшерi нақты санмен көрсетiлсiн; уездерге бөлiнген кезде мiндеттi түрде аштарға азық тарататын бiр қазақ өкiлi қатысып тұрсын. 2. Орталық және жергiлiктi партия, кеңес мекемелерiн көмекке тартуды қатаң, кеңсе тәртiбiмен жүргiзудi, сонымен қатар осы мақсатпен арнайы адамдарды жол сапарға шығаруды облыстық комитет, ҚазЦИК және жекелеген халық комиссариаттары өз мiндетіне алсын. 1. Партия, кеңес мекемелерiнде жұмыс iстейтiн және жұмыссыз жүрген қазақ қызметкерлерiнiң тiзiмiн губерния өкiлдерiмен бiрлесе жасау мiндетi ҚазЦИК-ке тапсырылсын, аштарға көмек комиссиясы мен өлкелiк төтенше өкiлдiктiң қатысуымен олар аштық жайлаған губернияларға жөнелтiлсiн, сондай-ақ арнайы азық-түлiк жинау үшiн Түркiстан Республикасына жiберiлсiн. 2. Аштарға көмек комиссиясымен келiсе отырып осы қаулының негiзiнде шара қолдану құқына ие болатын ҚазЦИК-тiң бiр мүшесiн өлкелiк төтенше өкiл етiп тағайындау мiндетi ҚазЦИК- ке жүктелсiн. 3. Тұрған жерлерiнен босып, темiр жолдың бойында (Ақбұлақ, Ақтөбе, т.б.), сондай-ақ Түркiстан бағытындағы бекеттерде жиналып қалған аш қазақтарға ерекше көңiл бөлiп, назарда ұстау Аштарға көмек комиссиясына тапсырылады: босқындардың ұйлығып қалу себебi шұғыл анықталып, оларды уақытында отырғызып жiбермеген барлық мекемелердiң басшылары сотқа тартылсын. 4. Барлық тиiстi мәліметтердi жинақтап, ашаршылыққа ұшыраған қыр елiне көрсетiлетiн көмектiң мөлшерiн өсiру туралы қалайда Орталықтың келiсiмiн алу мiндетi Меңдешев пен Әуезовке жүктелсiн. Соның iшiнде бұл жолдастарға мына мәселенi шешу тапсырылады: а). Торғайға жiберiлетiн азық-түлiк жәрдемi Қостанайдан бөлек жiберiлуiн орталық арқылы шешуге қол жеткiзсiн. б). Гурьев ауданына азық-түлiктi тiкелей тасымалдау мүмкiндiгi болмағандықтан да, Гурьев пен Астраханнан ауланған балықтарды сонда бөлудi, сонымен қатар Гурьев пен Оралдағы балық кәсiпшiлiктерi оларды тиiстi жабдықтармен қамтамасыз етiп, балық аулауға рұқсат беруiн Орталықтан сұрасын. в). Қазақ республикасының шикiзаттарының ауқымды мөлшерiн азық-түлiк пен керектi заттар, аштарға қажеттi ақша алуға пайдалану үшiн бұл мәселенi дербес шешуге орталықтың келiсiмiн алсын. 1. Обкомның, ҚазЦИК-тiң және барлық жауапты қазақ қызметкерлерiнің атынан партия ұйымдарында iстейтiн, одан тыс жұмыссыз жүрген қазақ қызметкерлерiне үндеу жариялансын, оларды ашаршалыққа қарсы күресуге шақырсын. 2. Бұл қаулының көшiрмесi жан-жаққа таратылсын. Қол қойылып, мөр басылған. II. Қазақ қызметкерлерiн жұмысқа тарту және оларды тиiмдi пайдалану туралы Алманов жолдастың баяндамасы тыңдалды, мұндай шараның шешім табуы қажеттiгi ескерiліп, қазақ қызметкерлерiнiң күшi дұрыс әрi тиiмдi пайдаланылмай отырғанын атап өтіп, қазақ қызметкерлерiнiң кеңесi мынадай қаулы қабылдады: 1. ҚазЦИК-тiң жанынан ерекше комиссия құрылсын, оған мынадай мiндеттер жүктелсiн: а). Комиссияның пiкiрi бойынша қандайда бiр iске пайдалануға болатын барлық қазақ қызметкерлерiнiң тiзiмi жасалсын. б). Өзiнiң туған жерiнен басқа ауданға немесе басқа лауазымды қызметке ауыстыру арқылы қазақ қызметкерлерi тұрақты әрi тиiмдi пайдаланылсын. в). Партияда жоқ қазақ қызметкерлерi кеңес құрылысындағы жауапты жұмыстарға дейiн тартылсын, сөйтiп олардың өкiметтен де, жұмыстан да шеттетiлмегенiне көзiн жеткiзсiн. г). Оларды қазақтардың iшiндегi ең жауапты әрi шұғыл: аштықпен күрес, ағарту, қазақ қызметкерлерiн дайындау, қазақ арасындағы сот жұмысын дұрыс жолға қою, милиция жұмысын жолға қою, жергiлiктi өкiметтi нығайту, кооперация ұйымы, т. б. сияқты iстерге пайдалансын. д). Обком мен ҚазЦИК-тiң ерекше тiзiмi арқылы Түркiстан Республикасындағы барлық қазақ қызметкерлерi шақырылып алынсын. ж). Жергiлiктi жерлерде партияда жоқ қазақ қызметкерлерiнiң кеңесiн өткiзу дәстүрге айналсын. з). Баспасөз арқылы барлық қазақ қызметкерлерiн жұмысқа шақырған үндеу жариялансын, бұл үндеуге құлақ аспағандардың белсендiлiгiн оятсын. Комиссияның құрамына мыналар: 1. Әуезов. 2. Асылбеков. 3. Алманов. 4. Байтұрсынов. 5. Кенжин – мүше боп; 1. Нахим-жан. 2. Төлепов – кандидат боп сайланды. 1. Комиссия ҚазЦИК бекiткен ерекше ереже бойынша жұмыс iстейдi және өзiнiң барлық жұмысын Обком мен ҚазЦИК арқылы жүргiзедi. Қазақ қызметкерлерiнiң Кеңесi қабылдаған бұл қаулы КЦИК-тiң бекiтуiне жатады. Кеңес төрағасы – Жангелдин. Хатшысы – Нахым-жан». Қол қойылып, мөр басылған». Кеңес қабылдаған бұл екi мәселенiң де қазақ ұлты үшiн өмiрлiк мәнi бар болатын. Бұған келiспеу – ұлттық жеккөрiнiш пен өшпендiлiктi тудыру, коммунистiк партияның отарлаушы және жазалаушы саясатын ашықтан-ашық әшкерелеу едi. Сондықтан да арада бес күн өткеннен кейiн, яғни 1921 жылы желтоқсанның 15-жұлдызында Қазақ Орталық Атқару Комитетi мен жұмысшылар кеңесі шақырған «еңбекшi қазақ халқының, шаруалардың, қызметкерлердiң» съезiнде және қазақ өкiлдерiнiң бiрiккен мәжiлiсiнде: «Жауапты қазақ қызметкерлерiнiң 1921 жылғы 10 желтоқсан күнгi Кеңесiнiң қаулысын тыңдап: Кеңес қабылдаған қаулы түгелiмен мақұлдансын және қорытынды шығару үшiн аштарға көмек комиссиясына берiлсiн. Көмек комиссиясының шешiмi 17 желтоқсан, сенбi күнi ҚазЦИК-тiң секретариятына табыс етiлсiн, 17 желтоқсан, сенбi күнi РКП қазақ обкомының талқылауына ұсынылсын», – деп қаулы қабылданды. Алайда белсенділер аштан қырылып жатқандарға көмек көрсетудің өзінен таптық идеология іздеді. Мысалы, сол тұстағы Ахмет Байтұрсынов пен Мұхтар Әуезовтiң iс-әрекетi туралы «Қалам» былай баяндайды: Ә.Байділдин (жалғасы): «Осы Кеңестен кейiн Әуезов ашаршылық туралы көлемдi мақала жариялады (Қараңыз: «Еңбекшi қазақ» №4 және №5), қалыптасқан жағдайды дұрыс бағалаудың үлгiсi есебiнде ташкенттiк алашордашылар мұны қағып алып, «Ақ жол» газетi арқылы насихаттауға көштi... Сол кезде аштарға көмек комиссиясы да өз iстерiн өзгеше жүргiздi. Сол комиссияға тартылған мекемелер жергiлiктi жерлерге шұғыл жедел хат жолдап жатты. Губерниялардағы зиялылардың игi жақсыларының тiзiмi жасалып, оларды аштарға салауат-сауын жинауды ұйымдастыруға тарту үшiн жергiлiктi жерлерге жiбердi. Жарлықтар мен нұсқаулар жолданды, губернияларға баратын өкiлдер iрiктелдi. Байтұрсынов комиссияның атынан қазақ елiне арналған көлемдi үндеу жазып, оны «Еңбекшi қазақта» жариялау үшiн маған алып келдi. Бере салысымен ол менен мұны тезiрек жариялауды өтiндi. Мен айтқанын iстеймiн деп уәде бердiм. Үндеудi шындығында да жариялағым келдi... Бiрақ оның мазмұнымен танысқаннан кейiн ниетiмнен айнып қалдым. Үндеу бiр жақты екен. Онда ашаршылықтың жағдайы тым әсiреленiп жазылыпты және аштықты тудырған жағдайдың нақты себеп-салдары дұрыс көрсетiлмептi. Үндеудiң қорытынды бөлiмiнде халықтың қаймақтарын аштыққа қарсы күресуге шақырыпты, сондай-ақ онымен күресудiң жолдарын (барлық зиялыларды жұмылдыру, аштарға жаппай салауат-сауға жинау, оларды аштық жайлаған аудандарға жiберу т.б.) көрсетіптi. Мен бұл мақаланы жарияламауға бекiндiм де, оны өз қағаздарымның iшiне қоса салдым (Онда редакция кеңсесi жоқ болатын). Бiрнеше күн өткен соң Байтұрсынов тағы да келдi де, өзiнiң үндеуiнiң қашан жарияланатынын сұрады. Мен: танысып шығып, басуға келiсiмiн беру үшiн мақала алқа мүшелерiне берiлдi, таяу арада жариялап қалармыз, – дедiм. Содан кейiн өзiмнiң әрекетiме өзiм қатты ыңғайсызданып қалдым: анау-мынау емес, аштық туралы аса дiлгiр (Алашорданың жазғаны болса да) мақаланы үкiмет комиссиялары мен тиiстi мекемелердiң келiсiмiнсiз үндеудi тоқтатып қойғаным қате болды-ау деп ойладым. Осындай ойға келдiм де бiрден Асылбеков жолдасқа бардым (Ол обкомның хатшысы, Аштарға көмек комиссиясының мүшесi және «Еңбекшi қазақ» газетiнiң алқа мүшесi болатын) да, Байтұрсынов екеумiздiң арамыздағы әңгiменi айттым, менiң ойымша бұл үндеудi жариялауға болмайтын сияқты дедiм. Танысып шығу үшiн үндеудi алып қалды да, келесi күнi жарияламауға келiсiм беретiндiгiн бiлдiрдi. Сөйтiп, Байтұрсыновтың үндеуi жарияланбай қалды. Ол үндеу соңғы жылдарға дейiн менде сақталып келдi, менiң қағаздарымның iшiнде бар ма, жоқ па, оны бiлмеймiн... Ашып айтарым, «алашордашы» зиялылар осы тұстарда көмек көрсету комиссиясын өз мүдделерi үшiн қатты пайдаланып қалды, олар аштарға жасаған жақсылығы арқылы жеке мүдделерiн жүзеге асыруға тырысып бақты. Кейбiр кездерде олар көздегендерiне (мақсатына) жеттi де, саяси және қазыналық қор жинады. Бұл 1926 жылы Қызылорда қаласында өткен «Торғай iсi» деген сот барысында анық байқалды... ...Жоғарыда, мәлiм еткенiмiзден көрiнiп отырғанындай, бұл iс-әрекет кезiнде сәдуақасовшылар өздерiнiң айнымалы екендiктерiн танытты. Олардың бiреуi (Әуезов) алашордашылармен қосылып кетсе, екiншiлерi (Тоғжанов) олардың қол шоқпарына қалай айналғанын өзi де бiлмей қалды, ал үшiншiлерi (мен сияқты тағы басқалар) олардың iс-әрекетiне белгiлi дәрежеде сын көзбен қарап, өзiн толық пайдалануға жол бермедi (Мысалы: Байтұрсыновтың үндеуiн жарияламадым, т.с.с.)». Айыбы, айыптау көрсетiндiсi ретiнде жазылғандығы болмаса, Әбдiрахман Байдiлдиннiң баяндап отырған оқиғаларының барлығы да шындық едi. Сондай-ақ жоғарыдағы қаулының хаттамасын қағазға түсірген Ә.Байділдиннің өзі еді – деп толық сеніммен айтуға болады. Өткені мұндай жауапты құжаттың жеке адамның тартпасында сақталып қалуы ол кезде шпиондық қылмысқа жататын. Егер де „айыптау қорытындысының” астары мен ырқына қарай бағамдасақ: – иә, қыр қазақтары жаппай қырыла бастаған кезде „саяси дұшпандарын мұқтау үшiн” «Алашордашылар» ерекше қимыл мен ұйымшылдық танытып, аштықты жоюға қарсы, демек, тергеушiлердiң пайымдауы бойынша – кеңес өкiметiне қарсы белсене күрес ашты; – иә, қазақ зиялылары үндеуге үн қосып, әр кiсi өзiнiң ықпалы зор елдi мекендерден азық-түлiк, мал жинап, аш аудандарға жөнелту арқылы кеңес өкiметiн құлатып, қазақ ұлтының аштан қырылып қалуына бөгет келтiрiп, нақты қылмыс жасады; – иә, олар сол қылмысты әрекеттерi арқылы – «саяси және қазыналық қор жиып», оны аш аудандарға апарып таратып, қазақтарды ажалдан құтқаруы арқылы оларды кеңес өкiметiне қарсы қойды; – иә, олар: аштарға көмек көрсету комиссиясының – аш қазақтардан тартып алған азық-түлiгі мен малды, орталықтан бөлiнген астықты тек орыстар қоныстанған елдi мекендерге ғана таратқанын бiлiп қойып, «коммунист – колонизатордың» ұлттық саясат жөнiндегi мемлекеттiк аса құпия шарасының жүзеге асуына қастандық жасады, сөйтіп, ұлт араздығын қоздырды. – иә, олар қазақ ұлты мен кеңес өкiметiне қарсы осындай ұлтшыл реакцияшыл, түрiкшiл, исламшыл әрекеттердi iс жүзiнде жүзеге асыру үшiн барлық қазақ қызметкерлерiне үндеу жазып, оларды „Аштарға көмек” атты астыртын ұйым құруға шақырды! Жә, тергеушi мен тергелушiлердiң жортақ желдiрмесiне iлеспей, дұрыс сөзге көшейiк. Оң iстiң тонын дәл осылай терiс айналдыру – кеңес өкiметiнiң тергеу жүйесiнiң аса әккi және сынақтан өткен тәсiлдерiнiң бiрі болатын. Қазақ ұлтының ашаршылықтан жарым-жартылай аман шығуы – бүкiл бiр ұлт – кеңес өкiметi мен коммунистiк партияның қылмысты саясатының тiрi куәсi боп қалды деген сөз едi. Ә.Байділдин (жалғасы): «Жаз маусымы жақындап келе жатты (22 жылдың наурыз айы). Біздің жетекшілеріміздің (Әуезов пен Сәдуақасовтың) арасында шүйіркелесу басталды. Олар өзара әлде нені ақылдасып жүрді. Олардың бір нәрсеге дайындалып жүргені белгілі еді. Бұл сыбырласу 15 күнге созылды. Қаншама тырыссам да ештеңе біліп жарытпадым. Олар сырғақтата жауап берді, менің сұрақтарымды әзілге айналдырды. Біздің арамыздағы мұндай жатырқау менің жоғарыдағы мақаламнан кейін пайда болды. Содан бастап олар маған өздерінің саяси маңызы бар жоспарларын ашық айтпай, мәселе не олай, не былай шешілгеннен соң ғана хабарлап жүрді. Сырттай қарағанда біз өте дос адамдар сияқты көріндік: бірге жүрдік, әңгімелестік, қалжыңдастық, т.б., алайда біздің арамызда толықтай ішкі түсінік болған жоқ. Сондай сәттерде Сәдуақасов пен Әуезов мені келеке етіп: “Жаз, жаз, тарихта қаласың”, – деп (шындығында да, “Қалам” – қаламның күшімен тарихта қалып отыр ғой – Т.Ж.), арасында: “Иә, қалай, жасап жатырсың ба?”, – деп кекететін (Олар менің “жасасын!” деп жазған мақаламды емеуірін етіп отыр). Біздің арамыздағы осындай қарым-қатынас туралы Тоғжанов пен Жолдыбаевқа айттым, олар да ұмыта қойған жоқ шығар. Міне, сондықтан да, мен әуелі де олардың не ойлағанын біле алмадым, тек ашық іс-әрекетке көшкен соң ғана аңғардым”. “Қаламның” құпиялап, астарлап, дұшпандық мән бере жазғаны болмаса, Мұхтар мен Смағұлдың әрекетінде ешқандай да кеңес өкіметіне тікелей бағытталған қастандық жоқ болатын. Олар қазақ оқығандарының қалайда халқына қызмет етуіне мүмкіндік жасап, ашаршылықты ауыздықтауға ұмтылды. Әрине, олардың адам ретінде, саясат басындағы мемлекет қайраткері ретінде өзара құпия пікір алысуға қақылары бар болатын және екеуі де “Қаламға” басқан қадамдары, іштегі арман-мүддесі туралы есеп беруге тиісті емес еді. Бірақ, кәдімгі: “Мұхтар! Кешке асханаға барамыз, сондықтан тамақ алып қойма. Смағұл”, – деген бір жапырақ қағаздың өзін сақтап, тергеушілерге ұсынған Әбдірахман Байділдин, шындығында да, сақ әрі сұғанақтау адам болса керек. Мұны “достарының” қолтаңбасын қадірлеп, келешек ұрпаққа жеткізейін деген игі тілектің қатарына жатқызудың еш қисыны келмейді. Мұхтар мен Смағұлдың Ә. Байділдин сияқты „сұғанақ сұрдан” саяқ тартып, құпиялап жүргені Орынбордағы ұлтжанды азаматтардың: «Не істейміз?», – деп талқыға салған пікірлері мен шешімдері еді. Ойды пісіріп алмай жария етсе бітті, жоспарларының жүзеге аспайтынын, “ұлтшыл топтың тағы да бір қастандық әрекеті әшкереленіп” шыға келетінін білді. Құрғақ сөзден іске көшуге ұмтылған олар ел ішіне барып, аш-арықтарға тікелей көмек көрсету үшін жер аяғы кеңісімен топ-топқа бөлініп, жан-жаққа шығуға ұйғарым жасады. Сонымен қатар, солтүстік және оңтүстік аймақтарды қазақ автономиясының құрамына кіргізу үшін жергілікті жерге үгіт-насихат, түсіндіру жұмыстарын қоса атқаруға уағдаласты. Соңғы мақсатты Әбдірахман Байділдинге қашан кетер-кеткендерінше айтпаған сияқты. Әйтпесе, бұл мәселенің хатқа түспеуі мүмкін емес. Қанша құлағын тосса да әлде бір нәрседен хабарсыз қалғанын “Қаламның” өзі де мойындап, өкіне баяндайды. Ә.Байділдин (жалғасы): «Сөйтсе, соңғы уақытта олар (Сәдуақасов пен Әуезов Кенжинмен, Мырзағалиевпен, және Әлiбековпен бiрiгiп) бiр iстi жоспарлапты. Олар: қазақ тұрғындары арасындағы жұмысты жақсартып, ашаршылықпен күрестi күшейту туралы мәселе қою үшiн қаулының жобасын жасапты (Осы да қастандық па? – Т.Ж.). Бұл жобаны олар алдын-ала обкомның жекелеген мүшелерiне көрсетiп, мақұлдатып алыпты. Жангелдиндi көндiрiптi, Асылбековтi өздерiне қаратып, кейбiр еуропалық қызметкерлердiң де көзiн жеткiзiптi. Сөйтiп, обком мүшелерiнiң көпшiлiгiн өз жақтарына шығарып алып, бұл жобаны бекiттiрдi, осы бекiттiрген жобаны жүзеге асыру үшiн жергiлiктi жерлерге баратын қызметкерлердiң тiзiмiн де қоса жасады. Олар губерния бойынша былай бөлiндi: Семейге – Әуезов пен Досов; Ақмолаға – Кенжин мен Төлепов, Қостанайға – Сәдуақасов, т. б.
жүктеу/скачать 7,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|