Қазақстан Республикасындағы тарихи сананың қалыптасу тұжырымдамасы
жүктеу/скачать 0,54 Mb.
|
Қуатов Дархан ИСТ-11
- Бұл бет үшін навигация:
- Е. Пугачев (1773-1775 жж.) бастаған көтеріліс
| 2. Хан Әбілқайыр қолбасшы өнері мен дипломаттық дарындылықты ұштастырған.
Ол – Қазақ хандығының ең жарқын тұлғаларының бірі, оның атымен олар әдет-ғұрыпты қастерлеуді, қадір-қасиет ұғымдарын және Шыңғыс билеушісінің жазылмаған ар-намыс кодексін байланыстырады.Өлімімен билікті ұлы Қайып ханға берді. датқа. Тайқоңыр ханның бұйрығымен Қайыпқа қызмет еткен Әбілқайыр батырдың қасында болды. Әбілқайырдың қарамағында 20 мың атты әскер бар» (1715). XVIII ғасырдың басындағы құжаттарда. Әбілқайыр хан Қайып ханның ең жақын одақтасы ретінде әрекет етеді. Әбілқайыр хан 1718 жылы мамырда Тобылдағы елшілерге: «Патша ұлылығы өз тағына ілтипат көрсетуге лайық, ал Хайып хан үйде, ал біз қызмет етуге дайын жастармыз», - деді. Әбілқайырға бағынышты қазақтардың ауылдары сол кезде өзен жағасында тұрған. Ырғыз. «Ақтабаншұбырынды ~ Алқакөл сұламның» ауыр жылдары келді. 20-шы жылдардағы оқиғаларды зерттеу. 18 ғасыр қазақ-қалмақ қарым-қатынасы жағдайында оның айналасында қарсыласу күштерін біріктіруге қабілетті күшті саяси қайраткердің жоқтығы туралы айтады. Түркістан өлкелерінен шегінгеннен кейін Әбілқайыр хан ұлыстарымен 1723 жылдың жазында Батыс қалмақтарға қарсы белсенді күрес жүргізгені белгілі. 1724 жылы Әбілқайыр хан өз халқымен р. Yaik. «Доржи Назаров жайлаған Йайық өзеніне қарақалпақтар мен қырғыз казактары келді», - деп жазылған орыс құжаттарында. Сол жылы қазақтар Яицкий қаласына шабуыл жасады. Кейінгі шайқаста олар 12 адамды өлтіріп, көбі жараланып, «ант-суға толы».Қалмақтардың айтуы бойынша, «Абал Ғари-салтан (Әбілқайыр хан. - Ж.Ә.) оларға отыз мыңдықпен ұлыстарын жою үшін келген. адамдар». Әбілқайыр ханның қазақтардың елеулі контингентімен Лрийицкий өлкелеріне келуі Еділ бойындағы жалпы жағдайды айтарлықтай өзгертті. Қалмақтар, негізінен, Йайықтың оң жағалауын кесіп өтіп, бұдан былай шығыстағы көршілеріне өте сақ болды, башқұрттарға келетін болсақ, олар өзеннің көшпелі лагерлерін де азат етті. Ілек. 1724 жылы Әбілқайыр хан Түркістанға оралуға әрекет жасады, бірақ Галдан Цереннің інісі Шуно Лаузанды жеңе алмады. Оған тағы да қазақ көшпелілерінің Еділ мен Яық өзендерінің аралықтарына қарай кеңею мәселелерімен айналысуға тура келді. Сәмекехан мен Барақ-Сұлтанның жасақтары 1726 жылғы шабуылдарға қатысты. Бәлкім, дәл осы бірлескен операциялар барысында Жоңғарияға қарсы бағытталған халықтық майдан құрылды. 1727 ж. Қазақ милициясының шешуі тиіс бірінші міндеті Ұлытау, Торғай, т.б. стратегиялық маңызды аймақтарды қорғау болды. 1726 - 1728 жылдардағы Шұбартеңіз, Қарасуы, Бұлантыдағы шайқастар Қарақалмақтардың қазақ көшпелілері үшін өмірлік маңызы бар Ұлы Дала аймақтарына одан әрі жылжуын тоқтатты.1730 жылдан бастап Әбілқайыр хан саясатындағы күрт бетбұрыс белгіленді. Енді ол Ресей азаматтығын алудың бастамашысы ретінде әрекет етеді. Анна Иоановнаға жазған хатында: «...біз, Әбілқайыр хан, қол астындағы Орта және Кіші жүздердің сансыз қазақ халқымен бәріміз Сіздің алдыңызда бас иеміз, біз сіздің қызметшіміз және қарапайым халықпен бірге қол астыңыздағы башқұрт халқына қамқорлық тілеп, көмек күтіңіз; Жайықтың арғы жағында тату-тәтті өмір сүру». Әбілқайырдың елшілері «бұл қайсақ көшпелі халықтары 40 мың вагон және сол орданы басқарып отырған жоғарыда аталған Әбілқайырдан басқа тағы екі хан – Барақ да Әбілмәмбет бар» деп хабарлайды. Сейітқұл мен Құтлұмаметтің хабарларындағы бірінші көзге түсетін қайшылық мынада: олар Әбілқайырды «бас хан» деп атаса, Ташкент билеушісі Жолбарысқа «хан, Түркістан Сәмеке ханы және Сайрам егемені Күчук хан» деп атаған. М.Тынышпаев Әбілқайырдың Ресей билігіне жүгінуінің себебін түсіндіруге тырысты: «...Әбілқайыр Ресеймен барлық қарым-қатынаста оны 3 орданың ханы деп тануға ұмтылды. Осы жағдайлар және басқа да бірқатар ойлар Аңырақай жеңісінен кейін Болат хан қайтыс болып, оның орнына аға хан сайлануы керек еді... Қазақтың бүкіл әскерін басқарған Әбілқайыр... кіші саптан шыққан деген ойға жетелейді. , одан 3 орданың да аға ханы шықпады... Әбілқайыр қарт, аса өршіл адам мұндай ренішке шыдай алмады.:.». Әбілқайыр хан өзінің дінге келуімен мұсылмандық шығысты Ресейге ашты, бірақ сол алыс жылдарда, яғни 18 ғасырдың ортасында қазақтар бұл жақындасудан тек саудада ғана пайда тапты. Үнемі өсіп келе жатқан орыс қатысуы түріндегі нақты қауіп: бекіністер, әскери шептер, барымта және басқа да зорлық-зомбылық түрлері әлі сезілген жоқ. Өмірінің соңына таман Әбілқайыр екі оттың ортасында қалды: «бұл туралы ешкімге кеңес бермей, өзінің салтандары мен сұмдық асыл билеріне айтпай, даңқы e.i.v.-дің Х.И.В.-ның жоғарғы қамқорлығына берілді; Мен барлық жеңіл ойлы және ақымақ адамдарды азаматтыққа алғым келді ». Үміттері мен есептері ақталмады. Ресейді дала ханы басқара алмады. Бұл ретте саяси жағдайдың тұрақсыздығы мен хан билігінің әлсіздігінен қазақтарды басынан өткерген келеңсіздіктердің Ресей үкіметінің араласуынан болғанына терең көз жеткізген оның бұрынғы қол астындағы адамдары одан бас тартты.1748 ж. Қарақалпақтардан тартып алған олжаны бөлісіп, Барақ сұлтанмен таласып, өлтірілді. Нақты емес деректер бойынша ол 55 жаста болған. 13. Қазақ халқының тарихындағы ұлт – азаттық қозғалыстың бірінші кезеңінің рөлі мен орны. Е. Пугачев (1773-1775 жж.), С.Датов (1783-1797 жж.), и. Тайманов және М. Өтемісов (1836-1838 жж.) бастаған көтерілістердің себептері, мақсаттары, сипаты мен қорытындылары. XVIII— XIX ғасырларда қазақ халқы сырттан төнген экспансияға қарсы үздіксіз күрес жүргізді. Қазақ қоғамы XVIII ғасырдың алғашқы жартысында Жоңғар хандығымен, оның артын ала Цинь империясымен, Орталық Азия хандықтарымен өз еркіндігі үшін тынымсыз күрес жүргізіп, ең соңында Ресей империясымен бетпе-бет келді. Мешеу көшпелі мал шаруашылығына сүйенген және өз ішіндегі феодалдық алауыздықты жеңе алмаған Жоңғар хандығы жеңіліске ұшырап, жері Цинь патшалығына қарады. Шамамен осындай дөрежедегі қазақ елін Ресей империясы өзіне қосып алды. Сөйтіп, екі-үш ғасыр бойы Орталық Азиядағы елеулі күш ретінде танылған қазақ және жоңғар мемлекеттері көрші қуатты империялардың тегеурінді ілгері жылжуын тоқтата аларлықтай қарсылық көрсете алмады. Ұлт-азаттық қозғалыс — отар елдерге тән тарихи құбылыс. Ұлт-азаттық қозғалыстың басты мақсаты — ұлтты езгіден азат ету, оның ұлттық мүддесін қорғайтын мемлекеттілігін қалпына келтіру және отаршылдық билікті жою арқылы ұлттық дербестікке қол жеткізу. Демек, ұлт-азаттық қозғалыс — отар халықтардың отарлық езгіге қарсы жалпы халықтық күресі.Оның басты мақсаты — ұлтты өзге мемлекеттің экономикалық, саяси және басқа езгісінен азат ету, елдің табиғи ұлттық мүддесін қорғауға қабілетті мемлекеттілігін қалпына келтіру. Отаршыл жүйені жою және отарсыздандыру шараларын іске асыру арқылы шынайы дербестікке қол жеткізу. Яғни, ұлт-азаттық қозғалыс дегеніміз — отарлық тәуелділіктегі халықтардың жат-жұрттық езгіге қарсы жалпыұлттық күресі. XVIII ғасырдағы қазақ халқының жоңғар басқыншыларына қарсы азаттық жолындағы күресі — Отан қорғау мақсатын көздеді. Елдің бір бөлігі жау қолында қалған жағдайда оны азат ету ісі жалпыұлттық міндетке айналды. Отан соғысы мен ұлт-азаттық қозғалыстың мақсаты ортақ — елдің мемлекеттік тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығын сыртқы қауіптен қорғау. Сондықтан бұл ұғымдар бір-біріне жақын, мазмұны жағынан өзара астасып жатыр. Дегенмен ұлт-азаттық қозғалыстың мазмұны тереңірек. Ұлт-азаттық күрес қоғам өмірінің барлық салаларымен байланыста дамиды. Мұндай байланыстылық тек саясат пен экономикадан ғана байқалып қана қоймай, қоғамның мәдени-рухани жағын да қамтиды. Ұлт-азаттық қозғалыс — бұл ұлттық, әлеуметтік, экономикалық, саяси, діни, рухани қайшылықтардың түйіні. Қазақ халқының төл тарихы революцияға дейін де, кеңестік дәуірде де отаршыл саясат, таптық идеология, еуроцентристік қағидалар тұрғысынан зерттелді. Отаршылдық дәуірде ұлт-азаттық күрестерге «бүлік» деген айдар тағылды. Ал оған қатысушылар «бүлікшілдер», «тонаушылар» аталды. Ресейдің империялық пиғылдарына қарсы, жалпы адамзаттың өркениет көшінде өз этносын сақтап қалу жолындағы халықтың азапты күресі жоққа шығарылды. Осылайша ұлт-азаттық қозғалыстардың толыққанды шынайы тарихына қатысты талай шындықтар бұрмаланды. Бұл жайттар ұлт-азаттық қозғалыстың бірінші кезеңінің тарихта алатын орнын көрсетті. Ұлт-азаттық қозғалыстың басты рөлі екінші ұлт азаттық кезеңнің көтерілуіне жол ашты. Пугачев бастаған көтерілістен Сырым, Исатай, Махамбет көтерілістері қостаған осынау кезең, тарихтың атаулы тұсына айналды. Сол арқылы қазақ халқының қолынан не келетінін Ресей империясы да көріп, салғырт қарамайтын болды. абадыЕ. Пугачев (1773-1775 жж.) бастаған көтеріліс Ресейде 1773-75 жылы болған шаруалар көтерілісі. Көтеріліс басшысы Е.Пугачев (1740/42-75) «Жеті жылдың» (1756-63) және орыс-түрік (1768-74) соғыстарына қатысқан, әскерден қашып, түрмеге түскен. Түрмеден қашып шыққаннан кейін Жайық казактарымен байланыс жасап, өзін сарай төңірегінде өлтірілген Петр III деп жариялап, астыртын қол жинады. Е.Пугачев басқарған 1773-1775 жылдардағы орыс шаруалар соғысына Еділ мен Жайық бойындағы башқұрт, татар, Орта жəне Кіші жүз қазақтары қатысты. жүктеу/скачать 0,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|