-тапсырма. Екі жай сөйлемнен

1. Әбу Насыр елімен қоштасты. Ол оқуға аттанды. 2. Жиырма жасар Әбу Насыр сауда керуеніне ерді. Бағдаттағы «Даналық үйіне» аттанды. 3. Олар алыстағы елдерді аралады. Әбу Насыр сол сапарынан Фарабқа оралды. 4. Мына мақаланы тез жазды. Баспаға наурыздың аяғына дейін тапсырыңыздар. 5. Мен көп ойланған жоқпын. Бірден келістім. 6. Қасым Қазақстанда болды. Қазақ тілінен білімін жетілдірді. 7. Ала сауысқан бұтаққа қонбады. Шықылықтап ұша берді.

Себеп бағыныңқылы

а) -да, -де, -йынша, -йінше а) бері, дейін, -де, -ша, -п

ә) себепті, деп, үшін, шейін ә) -дей, үшін, -да, -де

б) -дай, -дей, -ып, -п, -а б) соң, себепті, -дықтан,-діктен

в) -қалы, -келі, -й, -е, -іп в) -қалы, -келі, кейін

г) -ша, -ше, -ғалы, -гелі г) -ып, мен -йынша, -йінше

2009-2010-шы оқу жылында ақылы оқудан 23737 студент, банктік несиемен оқуға ауысты. Ол мемлекеттік тапсырыстың жалпы көлемінің 70 %-ын алады. Грантта оқитындар 9375 теңге шәкіртақы алады және олардың жол шығындарына өтемақы төленеді. Бұндай үлкен көлемдегі көмек еліміз Тәуелсіздік алғаннан бері бірінші рет көрсетілуде.

Қазақстан Республикасының Жоғарғы мектебі Болондық келісімшартына біртіндеп енуде. Еліміздің 30 жоғарғы оқу орны университеттердің Ұлы Хартиясына қол қойды. 37 жоғары оқу орнында екі дипломдық білім беру іске асырылуда. 131 жоғарғы оқу орны кредиттік технология бойынша оқытады, ал 20 университет қашықтан оқу жүйесі бойынша білім береді.

Жоғарғы білім беруде білім сапасы және халықаралық стандарт – негізгі бағыт болып табылады. Қазір 9 жоғарғы оқу орны институттық аккредитациядан, ал үшеуі арнайы халықаралық аккредитациядан өтті. Әлемдік рейтингке ену – барлық Қазақстан оқу орындарының міндеті. 2009 жылдың күзінде Астанада алғаш рет рейтинг бойынша 4-ші халықаралық конференция өткізілді.

Университеттердің ғылыми-зерттеу жұмыстары қарқынды дамуда. Мысалы, Д.Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік техникалық университетінің «Алтай» технопаркінде 16 ғылыми зертхана жұмыс істейді. Л.Гумилев атындағы Евразия ұлттық университетінде пәнаралық ғылыми-зерттеу кешені жұмысын бастады. Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде физика, математика, ақпараттану институты және екі ғылыми-зерттеу орталығы ашылды.

Нағыз болашақтың жобасы – Астанадағы «Назарбаев университеті». Оның даму стратегиясы келесі принциптерге негізделген. Біріншіден, әлемнің алдыңғы қатарлы университеттерімен серіктес болу. Екіншіден, заманауи ғылыми инфрақұрылымды қамтитын зерттеу қызметін ұйымдастыру. Үшіншіден, басқарудың заманауи сараптама және қаржыландыру жүйесін құру. Бұл – университеттегі қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Университетте жеті мектеп жұмыс істейтін болады. Олар: 1. дайындық мектебі;

2. жалпы білім беру департаменті; 3. инженерия мектебі; 4. жаратылыстану ғылымы;

5. жалпы медицина; 6. бизнес; 7. мемлекеттік саясат мектебі.

2010 жылы дайындық мектебіне 700 адам қабылдау жоспарланған. Академиялық бағдарламалардың мазмұны, сонымен қатар, факультеттерді мамандандыру ісі шетелдік серіктестермен бірге жасалады.
Сөздік:

туындау – произвести; производный төлемақы – плата за что-либо

шәкіртақы – стипендия сарап – экспертиза; отбор; оценка
483-тапсырма. Мәтінге жоспар құрып, жоспар бойынша әңгімелеп беріңіздер.
484-тапсырма. XXI ғасырдағы білім беру жүйесі қандай? Өзара пікірталас ұйымдастырыңыздар.
485-тапсырма. Мәтіннің бірінші бөлігінен үш сөйлемді алып , олардан қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдер құрастырыңыздар.

Ү л г і:

Елімізде экономикалық дағдарыс болған+мен, студент жастарға әлеуметтік жағынан қолдау көрсетіліп жатыр.

Жоғары оқу орындары халықаралық аккредитациядан өтпейін+інше, әлемдік рейтингке ене алмайды.

Айтқанмен, барса да, біле тұра, табылса да, ұсынғанмен, болса да, білгенмен, жасағанмен, көре тұра, мақұлдаса да, жібере тұра.

Орындаса, қайталамайынша, енгізбейінше, орналасса, шықса, жауап берсе, кездеспейінше, өзі хабарласпайынша, талқыласа.

Басыңқыдағы іске бағыныңқыдағы айтылған іс, оқиға мазмұнына қарама-карсы мағыналық қатынаста келетін сөйлемдерді қарсылықты бағыныңқылы сабақтас дейміз.

Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас қайтсе де? не етсе де? қайткенмен? не еткенмен? (несмотря ни на что?) деген сұрақтарға жауап береді.

В придаточном уступительном предложении придаточные имеют противоположное главному значение: действие главного предложения совершается как бы вопреки условиям, поставленным в придаточном предложении.

Қазақстан Республикасында қазақ тілі мемлекеттік мәртебе алғанымен, тілді меңгеру жоғары деңгейге көтерілмей жатыр. 1986 жылы желтоқсанда Орталық алаңға жастар шкеруге бейбіт сипатта шыққанмен, аяғында оларды қуғындап, соққыға жығып, оқу, жұмыстарынан шығарды. Конституцияға қарсы келетін ешқандай іс-әрекеттер жасамаса да, Орталық билігіндегілер өз өктемдігін жасады. Жастардың қарусыздығын көре тұра, Кеңес әскері халыққа саперлік күректер, су шашатын машиналар сияқты қару түрлерін қолданды. Алыстағы ағайынының анда-санда жазар сәлем хатын сағына күткенімен, таяу арада ешқандай хабар ала алмады. Үйі қалада бола тұра, ол қаладағы демалыс орындарына шыға қоймайтын. Білім алу адамды ізет пен абыройға, жоғары дәрежеге жеткізетін құрал екенін білсе де, Жомарт білім алуға онша талпына қоймайтын.

491-тапсырма. Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлемдерді тауып, олардың жасалу жолдарын түсіндіріңіздер.

Атың жақсы болса, Әйелің жақсы болса,

Ер жігіттің пырағы. Бірінші – иманың,

Балаң жақсы болса, Екінші – жиғаның

Жан мен тәннің шырағы. Үшінші – ырысыңның тұрағы...

* * * * *

Тату болса, ағайын жақын, Сыбайлас болса, нағашың жақын,

Ақылшы болса, апайың жақын. Адал болса, досың жақын.

Бауырмал болса, інің жақын Жан серігің жас кезіңнен,

Алдыңа тартқан адал асын – Бәрінен де әйелің жақын.

Қимас жақын қарындасың.
492-тапсырма. Сөйлемдерден шартты, мезгіл, қарсылықты, қимыл-сын бағыныңқыларды тауып, оларды әр бағанаға бөліп жазыңыздар.

Жаңа жұмысшыларға техника қауіпсіздігін ұғындырмайынша, шахтаға жіберуге болмайды. Еуропа әдебиетімен танысқаннан кейін, қазақ ақындары сөздің асыл болатын сырын біле бастады. Ақын адам сөздің асыл болатын сипаттарын білсе, сөзін таза, мінсіз шығарады. Бұл – французша күрес, екі жауырыннның арасын жерге тигізбейінше жыққанға есептелмейді. Отан үшін өз басымды өлімге байлай отырып, мен оларды ажалмен алысуға жұмсадым. Өзім де жаным – арымның садағасы, халқым үшін қасықтай қаным пида деп, жанып тұрған отқа талай түстім. Мен өзге ұлттарды құрметтегенмен, өз ұлтын сүюші адаммын. Зор дұшпаннан қалай сақтансаң, ұсақ жаудан солай сақтан. Қорлық-зорлыққа қанша көнсе де, ана жүрегі қарсыласуын қояр емес. Жаңа ғана талып қалғандай, Әбіш ешбір белгі бермей сұлық жатты.

Тәрбие – араб тілінен енген сөз. Түбірі – «раба», мағынасы «өсу, есею, ұлғаю» сөздеріне келеді. Түбір сөздің алдына «та» буыны, соңына «й» жұрнағы қосылып, тәрбие атауына, яғни өсіру мағынасына ие болған. Кейде арабтарда «тарабиет» сөзі кішіпейіл мағынасында қолданылады. Ол сөз қазақ тіліне ауысқаннан кейін «тәрбие» тұлғасына ие болған.

Бет – түркі тілдеріндегі «бет» сөзінің алғашқы мағынасы басқаша болғандығын тува, тофа тілдерінен байқалады. Туваларда «бети», тофа тілінде «беъет» сөздері қазір бізде қолданылып жүрген «алды», «бұрын» сөздерінің мағыналарын береді. Ал «бет» сөзі кейін келе бастың алдыңғы жағы мен кейбір заттарлың үстіңгі жағын ұғындыратын «су беті, кітап беті» мағынасын білдіретін болған.

Мәдениет – сөздің араб тіліндегі тұлғасы – «мудун» сөзі «қала» мағынасын берсе, «мәдени» – «қала тұрғыны» деген ұғымды білдіреді. Осыдан «мәдениет» сөзі пайда болған.

Сабақтас құрмаластың бағыныңқы сөйлемі басыңқы сөйлемдегі іс-әрекеттің жүзеге асу, не аспау шартын білдіретін сабақтас сөйлем шартты бағыныңқылы сабақтас деп аталады.

а) -ып, -а, -дықтан, үшін а) -мақ, -мек, -ар, -ер, -р

ә) кейін, -да, -қалы, -й ә) -атын, -етін, -қан, -кен

б) -да, -де, -мен, -а, -е, -й б) -йынша, -йінше, -са, -се

в) -йынша, деп, -ша, -ше в) -ырақ, -ірек, -шық, -шік

г) -ның,-нің, -ға, -ге, -ған г) -қар, -кер, -паз, -хана

Білімге құмартып, кітапты барлық жан-дүниелеріңмен сүйіңдер! Ол сенің тек

жақсы досың ғана емес, өміріңнің ақырына дейінгі сенімді серігің де.

(М. А. Шолохов)

Білім мен даналық – адам көркі.

(Ә. Науаи)

Көп білгенге мәз болу – қате. Білімнің саны емес, сапасы маңызды.

(Л. Н. Толстой)

Жақсы кітап оқу – ақылды адаммен сырласқанмен бірдей.

(Л. Н. Толстой)

Адамның бойындағысының бәрі де: жүзі де, киген киімі де,

жаны да, ойлары да әсем болуы керек.

(А. П. Чехов)

Шындық – ауа, онсыз дем алуға болмайды.

(И. С. Тургенев)

Адам өз ақылымен өмір сүру үшін туған.

(Л. Н. Толстой)


14-апта. 40-тәжірибелік сабақ

Грамматика: Салалас құрмалас сөйлемдер. Ыңғайлас салалас құрмалас сөйлемдер.

496-тапсырма. Бүгінгі таңдағы экологиялық проблемаларды өз ойларыңызбен толықтырып, мәтінді мазмұндаңыздар.
Қазақстанның экологиялық мәселелері

* * * * *

Қазақстандағы экологиялық аймақтар. Әлемдік экологиялық проблемалар
Қазақстандағы қазіргі кездегі экологиялық мәселелерге байланысты бірнеше экологиялық аймақтарды көрсетуге болады:

Бірінші аймаққа – Каспий маңы, мұнай өндіру мен өңдеу салаларына маманданған облыстар кіреді. Бұл аймақтағы мәселе – табиғи ортаның мұнаймен ластануы. Аталған аймаққа – Қазақстанның негізгі мұнай өндіретін Атырау және Маңғыстау облыстары жатады.

Қазақстанда мұнай өндіру 100 жылдан бері жүргізіліп келеді. Ескірген технологияларды қолдану орасан зор экономикалық шығындар мен қоршаған ортаның бұзылуына әкеліп соқтырады. Топырақтың құнарсыздануы, судың мұнаймен ластануы адамның денсаулығына және экожүйелерге әсер етіп, шөлдеу процестерінің жүруіне, биокоп түрліліктің жойылуына әкеледі.

Тыныс алу жолдарының қабыну аурулары мұнай өндіретін аудандарда жоғары. Мұнай өндірілген жылдары 5 млн. тоннаға жуық мұнай төгілген. Бұл грунт пен судың ластануына, өсімдіктердің жойылуы мен адамның ұшқыш органикалық қосылыстарымен ластануына әкеледі.

Екінші аймаққа еліміздің солтүстік-шығыс облыстары – Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қарағанды, Ақмола жатады. Бұл аймақтарда ҚР-ның өнеркәсібі жоғары дамыған. Ірі түсті және қара металлургия, энергетикалық комплекс шоғырланған. Аталған аймақтардағы экологиялық мәселелер – қоршаған ортадағы өндірістік қалдықтардың жиналуы, нақты территориялардағы ауаның ластануы, ормандардың бүлінуі, территориялардың ерекше қорғауға алынуларының жеткіліксіздігі.

Аймақ – тау-кен өндіру, көмір өнеркәсібі мен жылу энергиясын өндіретін орталық болып табылады. Аймақтың экономикасында ауыр өнеркәсіп, мұнай өңдеу, азық-түлік және жеңіл өнеркәсіп маңызды орын алады.

Территорияның басым бөлігін ормандар алып жатыр. Қазақстанның орман ресурстарының көп бөлігі Шығыс Қазақстан, Қостанай, Батыс Қазақстан, Павлодар, Ақмола облыстарына келеді.

Ертіс-Нұра – Есіл өзендерінің бассейндерінің су ресурстары – негізгі су көзі.

Республиканың астанасы – Астана қаласы осы мәселелер аймағында жатыр. Шығыс Қазақстан облысында Семей ядролық полигоны орналасқан. Тек бір ғана Шығыс Қазақстан облысында 1,5 млрд. тонна улы өнеркәсіп қалдықтары сақталған. Олар 32 мың га жерді алып жатыр. Ертіс өзенінің ластануына Шығыс Қазақстан мен Павлодардағы керосиннің төгілуі қауіп төндіруде.

Экологиялық мәселелердің халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен денсаулығына әсері орасан зор, яғни жыл сайын улы қалдықтардан келетін шығын 300 млн. доллар, ауаның ластануы – 266 млн. доллар. Аймақта қатерлі ісіктермен ауру деңгейі өте жоғары.

шайынды – ополоски; помои

жайылым – пастбище; луг; простор; выгон; пастбищный

жайылым жерлер – пастбищные угодья

ластану – загрязнение; загрязниться; замараться; запачкаться; засориться
497-тапсырма. Мәтіннің бірінші мағыналық бөлігіне жоспар құрып, жоспар бойынша әңгімелеп беріңіздер.
498-тапсырма. Мәтіннің екінші мағыналық бөлігіне сұхбат (сұрақ-жауап) құрастырып, оны рөлге бөліп оқыңыздар.

Ү л г і :

– Солтүстік-шығыс аймақтарының экономикасының дамуына ненің әсері

болады?

– Аймақтың экономикасының дамуына су ресурстары әсер етеді. Ертіс және

ішкі өнеркәсіптік қажеттілік үшін 1700 мвт энергия өндіреді.

Балқаштағы экологиялық жағдайға байланысты негізгі мақсат – Балқаш көлін сақтап қалу және бүкіл Балқаш-Іле аймағының келешегін ойлау.

Құрамындағы жай сөйлемдерінің баяндауыштары тиянақты болып, өзара тең дәрежеде байланысқан құрмалас сөйлемнің түрін салалас құрмалас дейміз.

Сложносочиненным предложением называется такое предложение, которое состоит из независимых одно от другого предложений, образующих в смысловом отношении единое целое.

По способу связи сложносочиненные предложения делятся: на бессоюзные и союзные. М.: Көктем келді, күн жылынды. (Пришла весна, стало тепло). Көктем келді де, күн жылынды. (Пришла весна, и стало тепло).

Құрамындағы жай сөйлемдердің бір-бірімен мағыналық қарым-қатынасына қарай салалас құрмалас сөйлем 6 түрге бөлінеді:

1. Ыңғайлас жалғаулықты салалас құрмалас сөйлем.

2. Қарсылықты жалғаулықты салалас құрмалас сөйлем.

3. Себеп-салдар жалғаулықты салалас құрмалас сөйлем.

4. Талғаулы жалғаулықты салалас құрмалас сөйлем.

5. Кезектес жалғаулықты салалас құрмалас сөйлем.

6. Түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлем.
Ыңғайлас жалғаулықты салалас құрмалас сөйлемдер

Құрамындағы жай сөйлемдерінің бірінде айтылған ойға екіншісінде атылған ойдың мезгілдес, бағыттас, ыңғайлас мәнде қарым-қатынаста болуын ыңғайлас салалас дейміз.

Зиянды заттардың мөлшері шектен тыс көбейіп, бүкіл адамзат қауымына, қоршаған орта табиғатына зиянын тигізді. Бірте-бірте бұл жағдайлар қауіпті экологиялық проблемаларға айналды.

Қазіргі кезде Жер шарындағы экологиялық проблемаларды – жергілікті, аймақтық және әлемдік деп жіктейді. Жергілікті экологиялық проблемалар-белгілі бір аудан, облыс көлемін қамтиды. Мысалы, қаланың ауасы, кішігірім өзен мен көлдердің ластануы, ірі өнеркәсіп айналасының ластануы, т.б.

Аймақтық экологиялық проблемалар көлемі бірнеше аудан мен облысты қамтиды. Мысалы, Балқаш, Арал, т.б. проблемалары. Ал, әлемдік экологиялық проблемалар бүкіл биосфераны қамтиды. Оларға озон қабатының жұқаруы, қышқыл жауындар, улы тұмшалар, жылыжай эффектісі, мұхиттар мен теңіздердің ластануы, жатады. Әрине аталған экологиялық проблемалардың арасында шекара болмайды. Олар бір-біріне ұласып, сабақтасып жатады. Әрбір экологиялық проблеманың өзіне тән ерекшелігі, қауіптілік деңгейі, әсер ету аймағы мөлшері болады.

Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (БДҰ) мәліметтері бойынша, атмосферадағы озон қабатының жұқаруынан қатерлі ісік ауруларының 1%-ға көбейгендігі анықталған.

Азот қосылыстары атмосфераға көбінесе, орман өртінен, ірі өнеркәсіп орындарынан бөлінетін түтінен жинақталады. Адам азот оксидімен дем алғанда – тыныс жолдарының қабынуы, бронхит, ентікпе аулуларынан зардап шегеді.

Улы түтін өнеркәсіп орындарында, жылу электр станцияларында көмір мен мазутты жаққанда пайда болады.

Атмосфераның химиялық ластануы – бүкіл адамзат қауымын алаңдатып отырған ғаламдық проблемалардың бірі.

Қазақстан территориясында қуатты ядролық сынақтардың ең көп мөлшері жасалды. Семей полигонында 1949 жылдан 1989 жылға дейін 470 ядролық жарылыс, оның 90-ы ауада, 354-і жер астында және 26-ы жер бетінде жүргізілген.

Олар Қазақстан территориясының біраз бөлігінің радиациялық ластануына әкелді. Шығыс Қазақстан тұрғындары Хиросима-Нагасаки мен Чернобыльдан кейінгі ең үлкен ионданушы сәулелену дозасын алған. Радиациялық әсерге байланысты туған аурулар туралы мәліметтер 1989 жылға дейін құпия сақталып келді. Ресми емес көздердің мәліметтеріне сүйенсек, лейкемиядан қайтыс болғандар саны ондаған мың адамды құрайды.

Қазақстан территориясында радиациялық ластану себептеріне мыналар жатады: Семей ядролық полигонында жасалған жарылыстардың әсері, радиоактивті материалдарды пайдаланған өнеркәсіп орындары, ғаламдық жауындар, халық шаруашылығы мәселелерін шешу мақсатында жасалған жерасты ядролық жарылыстары, табиғи радиоактивті қалдықтар.

Қоршаған ортаның химиялық ластануы дүниежүзілік экологиялық мәселелерге жатады.

Жер шары бойынша адам баласы бірнеше тарихи радиациялық апаттардың куәсі болып, зардап шекті. Мысалы, 1945 жылы АҚШ-тың Жапониядағы Хиросима, Нагасаки қалаларына атом бомбасын тастауының салдарынан күні бүгінге дейін мыңдаған адамдар сәулелік аурулардың зардабын шегуде. Одан кейінгі жылдары атом қаруларын суда, жер астында және атмосферада сынады.

Біздің республикамызда 40 жылдан астам уақыт бойы Семей өңірінде, сол сияқты Тайсоған, Азғыр, Нарын жерлерінде бес жүзге тарта ядролық сынақтың жасалғанын айтып кеттік. Оның әрбіреуінің қуаты Хиросимаға тасталған атом бомбасынан кем болмады.

Табиғи ортаның биологиялық ластануы да ерекше орын алады. Биологиялық ластануларға ауыру туғызатын микроорганизмдер, вирустар, құрттар жатады.

1. Қазіргі кезеңдегі өзекті мәселеге не жатады? 2. Радиоактивті заттар адам ағзасына қандай жолмен түседі? 3. Қазақстанда қашан, қанша және қайда ядролық сынақтар жасалды? 4. Ол сынақтардың нәтижесі неге әкеліп соқты? 5. Радиацияға байланысты адамдар негізінен қандай ауыруларға ұшырады? 6. Радиациялық ластану себептеріне нелер жатады? 7. Химиялық ластану қандай көлемдегі экологиялық мәселелерге жатады? 8. Жер шарындағы адамзат қай радиациялық апаттардың куәсі болды? 9. ҚР-да қаншама уақыт бойы ядролық сынақтар жасалды?

Қоршаған орта, ластану, аса қауіпті ісік ауырулары, зардап шегу, сәулелік ауыру, өндіріс қалдықтары, улы заттар, радиоактивті заттар, ядролық сынақ, лейкемия, Семей полигоны, өнеркәсіп орындары, жарылыстар, атом бомбасы.

Экология, экожүйелер, табиғат ресурстары, ластану көздері, озон қабаты, ғаламдық генетика, көміртек айналымы, тіршілік қабаты, ядрошық.

Құрамындағы жай сөйлемдер өзара алдыңғысы соңғысының немесе соңғысы алдыңғысының себебін білдіретін салалас құрмаластың түрін себеп-салдар салалас дейміз.

Құрамындағы жай сөйлемдері арқылы берілген істің, оқиғаның кезектесіп келуін білдіретін салалас сөйлемнің түрін кезектес салалас дейміз.