-тапсырма. Төмендегі сөз және сөз тіркестерін пайдаланып

Ү л г і: Сапасын арттыру. Университет қабырғасында мамандар дайындаудың сапасы+н («н» – табыс септігінің жалғауы, сабақты етістік) арттыру мақсатында маңызды үш бағыт бетке ұсталды.

Мамандарды дайындау, әлемдік стандарттарына, оқу-әдістемелік әдебиеттермен, геологиялық-барлау институтына, белсенділігімен, ғылыми конференцияларда, университетті бітірген, кешенді экспедиция, қабілетін таныту, қызметінен бастады, кен орындарын, ашу бағытында.
387-тапсырма. Мақал-мәтелдердегі етістіктерге сұрақтар қойып, олардың қайсысы салт, қайсысы сабақты екенін ажыратыңыздар.
1. Егінші жерін мақтайды, 2. Жігіттің жұмсаған күшін сұрама,

Балықшы көлін мақтайды. Бітірген ісін сұра.

Кәсіпқор кенін мақтайды. 3. Қыс азығын, жаз жина.

4. Аға алдында пейіліңді көрсет, 5. Отты үрлей берсең, өшірерсің,

389-тапсырма. Сөйлемдерден салт және сабақты етістіктерді тауып, олардың жасалу жолдарын түсіндіріңіздер.

Қ.И.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ – кәсіби және ғылыми кадрларды дайындауда жетекші орынды иеленетін ғылым мен білімнің ордасы. ҚазҰТУ мемлекеттік қызмет пен өндірісте табысты еңбек етіп келе жатқан 80 мыңнан астам инженерлерді, ғылым докторлары мен кандидаттарын дайындаған білім мен ғылымның орталығы.

Уақыт талабына сай, университетте соңғы он жылдықта жас ұрпаққа білім беру саласында қызмет көрсетудің ауқымы, инженер кадрларын дайындайтын мамандықтар тізбесі, қолданылатын оқу технологияларының көлемі кеңейді.

Қариядан байымдылықты үйрен. Батыр майданда шынығады.

3. Жақсы кісі өлмесін, 4. Жаманға сырыңды айтпа,

Жамандықты көрмесін. Сырыңды айтсаң да, шыныңды айтпа.

Грамматика: Еліктеу сөздер.

Бүркітбаев Әшір Жанәліұлы Қазақстан тарихындағы бірінші инженерлік-техникалық институттың негізін қалаған танымал ғалым-педагог болды. Ә.Бүркітбаев институттың қалыптасуы мен дамуына үлкен үлес қосты.

Бірінші оқу жылының басында институтта 145 студент болды, бірақ 1934 жылдың қазан-қараша айларында институттың бірінші курсына жаңадан қабылдау жасалды.

Ә.Бүркітбаев 1938 жылы «Халық жауы» деп айыпталып, тұтқынға алынып, ату жазасына бұйырылды, кейіннен 1958 жылы ақталды.

Базарбаев Серікбай Базарбайұлы 1937 жылдың қазан айында институт директорлығына (1937-1939) сайланды. Мәскеудің М.И.Калинин атындағы түсті металдар мен алтын институтының түлегі.

Коктов Андрей Иванович 1939 жылдың қаңтар айында институт директоры қызметіне (1939-1942) сайланды, Мәскеу кен институтының түлегі. А.Коктов Ұлы Отан соғысының алғашқы күндерінде басқа да оқытушылармен, сондай-ақ 200 студенттермен бірге Отан қорғаушылар қатарында болды. Институт директоры А.И.Коктов, институттың партия ұйымының хатшысы Мұса Құрманғалиев және тағы басқалар майданнан оралмады.

Брук Израиль Яковлевич 1942 жылы институт директоры болып (1942-1946) сайланды. Жоғары мектептің ұйымдастырушысы, Иркутск кен-металлургия институтының бұрынғы директоры, Ленинград институтының түлегі.

Гришин Михайл Карпович 1946 жылы институтты басқаруға (1946-1952) тағайындалды. Мәскеудің М.И.Калинин атындағы түсті металдар және алтын институтының түлегі, өндірісте бірнеше жыл жұмыс істеген, соңғы жылдары Шымкент кен ісі техникумының директоры қызметін атқарған.

Байқоңыров Өмірхан Аймағамбетұлы 1952 жылы ҚазТКМИ директоры қызметіне (1952-1962) тағайындалды. ҚазТКМИ түлегі, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты, ол кезде техника ғылымдарының кандидаты болған.

Есіркегенов Ғабдіслям Мұхамадиұлы 1962 жылы Қазақ политехникалық институтының ректоры (1962-1968) болып сайланды. Ол Қазақ кен-металлургия институтының 1953 жылғы түлегі.

Омаров Әшім Құрамбайұлы 1968 жылы институт ректоры болып (1968-1976) тағайындалды. Мәскеу болат және құймалар институтының түлегі, жоғары оқу орнындағы қызмет тәжірибесі көп, ғылыми жұмыстар бойынша проректор болып істеген, өндірістік тәжірибесі мол.

Әшімов Әбдіғаппар Әшімұлы 1976 жылы Қазақ политехникалық институтының ректоры болып (1976-1985) тағайындалды. ҚазПТИ-дың 1960 жылғы түлегі, аса ірі ғалым, әрі педагог.

Рақышев Баян Рақышұлы 1985 жылы ҚазПТИ ректоры болып (1985-1992) тағайындалды. ҚазПТИ-дің 1957 жылғы түлегі.

Шайхұтдинов Еренғайып Мәлікұлы 1992 жылы ҚазПТИ ректоры болып (1992-1999) тағайындалды. ҚазПТИ проректоры қызметін атқарған профессор.

Нүсіпов Ерғали Нүсіпұлы 2000 жылы 21 қаңтарда Қ.И.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ ректоры болып (2000-2001) тағайындалды. ҚазПТИ-дің түлегі, геология-минералогия ғылымдарының кандидаты, профессор.

Сүлеев Досым Қасымұлы 2001 12 шілдеде Қ.И.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ ректоры болып (2001-2008) тағайындалды. ҚазПТИ-дің түлегі, ҚР ҰҒА-ның академигі, техника ғылымдарының докторы, профессор.

Әділов Жексенбек Мәкейұлы 2008 жылы сәуірде Қ.И.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ ректоры болып тағайындалды. ҚР ҰҒА-ның құрметті академигі, Халықаралық инженерлік академияның академигі, ғылым докторы, ҚазПТИ түлегі.
Сөздік:

өлкелік – краевой; территориальный

құйма – литье; сплав; отливка

құйма болат – литая сталь

Жоғары оқу орны, ғылыми жұмыстар, қызмет тәжірибесі, тағайындалу, білікті маман, танымал ғалым, қалыптасу, даму, ұйымдастырушы.

Асқар беті шып-шып терлеп, геодезиялық өлшеулер жүргізіп жатты. Жер бетіндегі нүктелердің арақашықтықтарын анықтау оңай еместігін түсінген Әсет бұлқан-талқан ренжіді. Атмосфералық қысымның қатты әсер еткені соншалық, Марат қалт-құлт етіп аяғын шақ басып келе жатты. Далалық өлшеулер кезінде қалт жіберіп алсаң, өлшем мөлшерлері дұрыс шықпай қалуы мүмкін. Алыстан көрінген ыңғайсыз сұлбаны көріп, Айжан селк ете қалды. Жүрегім зу ете қалды.

Жарқ, баж, даң-дұң, күмп, қыр-қырш, шіңк-шіңк, бұрқ-сарқ, сатыр-күтір, дүңк, арс, тарс-тарс, жалт-жұлт, сықыр-сықыр, қалш-қалш, далаң-далаң жүгірді, жарқ-жұрқ етті, бүгжең-бүгжең жүрді, қызараң-қызараң етті, дүрс-дүрс етті.

жылт-жылт – миг-миг шолп – бух-бултых

дүрс-дүрс – тук-тук маң-маң басып – не торопясь

лап-лап етіп сөнді – миг-миг и погасла

Еліктеу сөздер екі топқа бөлінеді. Оның бірінші тобы – дыбыстық еліктеуіш сөздер, екінші тобы – бейнелеуіш еліктеуіш сөздер деп аталады.

Қиқаң-қиқаң етті, маң-маң баст, ербең-ербең етті, шарт-шұрт сынды, саңқ етті, жалт қарады, жарқ-жұрқ, қалт етті, сарт-сұрт болды.

Ү л г і: Жарқ-жұрқ етті – бейнелеуіш сөздер.

Жарқ-жұрқ еткен өткір жарықтан шахта іші жап-жарық болды. Шахта ішінің тар ауасына шыдай алмай, жұмысшы гүрс етіп етбетінен құлады. Метан газының қысымы Ахметтің жүрегін дүрс-дүрс соқтырды.

Жер қазушы жігіттер жұмыстан кейін өзен суына шолп етіп түсіп жатты. Түскі тамаққа жиналған жұмысшылар ду-ду етіп әңгімелесті. Мыж-мыж болған қалпағын басына баса киіп, Бақыт әрі қарай жүріп кетті. Асқар досына қарап сылқ-сылқ күліп мәз болды. Шаршаған кен қазушылар жұмыстан кейін маң-маң басып, қайтып бара жатты.

Шахта ішіндегі шам лап-лап етіп сөнді. Жұмысшылар күтпеген жағдайға шыдай алмай у-шу болысты. Көп кешікпей алыстан жылт-жылт етіп от көріне бастады.
397-тапсырма. Халықтың қалаулы ұлы Ә.Ермеков туралы мәтінді мұқият оқып, оның өмір жолынан мәлімет алып, мазмұндаңыздар.

Ермеков Әлімхан Әбеуұлы – халықтың

қалаулы ұлы
Ә.Ермеков – ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында халықтың қоғамдық-саяси және рухани-мәдени өміріне белсене араласып, өзінің өнегелі өмір жолымен тарихта терең із қалдырған тұлғалардың бірі, белгілі қоғам қайраткері, әрі ұстаз-ғалым. Оның өмір жолы 2009 жылы 75 жылдық мерейтойын тойлаған Қ.И.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ-мен тығыз байланысты.

Томск техникалық институтының тау-кен факультетінің бесінші курсында оқып жүргенде, 1917 жылы болған қос төңкеріс оқиғалары Ә.Ермековтың оқуын тастап, саяси өмірге араласуына тура келді. Ол 1919-1920 жылдары Қазақ өлкесін басқару жөніндегі әскери-революциялық комитет мүшесі ретінде, Кеңес өкіметінің Қазақстанда орнауына белсенді атсалысады.

Осы қазақ революциялық комитетінің 1920 жылдың 18 мамырындағы қаулысы бойынша, Ә.Ермековке №2043 мандат беріліп, сол жылдың 18 тамызында ол Мәскеуде В.И.Лениннің алдында «Қазақ өлкесінің жағдайы және оның шекарасын белгілеу» жөнінде баяндама жасады. Бұл баяндамаға ерекше назар аударылу себебі, Ресей империясы кезінде халқымыздың шұрайлы өлкелерін тартып алып, отарлаушыларға берілген болатын.

Ә.Ермеков өзінің өмір жолының бір белесінде ұстаз, ғалым ретінде танылды. Қазақстандағы оқу орындарының аяғынан тік тұрып кетуіне өзіндік үлесін қосты және алғашқы оқу орындарының іргетасын қалаушылардың бірі болды.

1927-1935 жылдары Қазақ педагогикалық және Алматы мал дәрігерлік институттарында сабақ берді. 1935 жылы математика саласында тұңғыш профессор атағына ие болды. Ә.Ермеков 1935-1937 жылдары қазіргі Қ.И.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ-да еңбек етті. Алғашында математика кафедрасының профессоры, кейіннен кафедра меңгерушісі болып, жастарға сапалы білім беруде өзінің күш-жігері мен білімін аяған жоқ.

Ә.Ермеков 1930 жылдардағы әкімшілік-әміршіл кезеңінің зардаптарын басынан кешіріп, «Алаш» қайраткерлерімен бірге қуғын-сүргінге ұшырады. 1957 жылы толық ақталып, өмірінің соңына дейін Қарағанды мемлекеттік техникалық университетінде ұстаздық қызмет етті. Ол – Кеңес өкіметінің ұзақ жылдарға созылған қудалауына қарамастан, өзінің адамгершілік, ұлтжандылық қасиеттерін сақтай білген халықтың қалаулы ұлы.

398-тапсырма. Мәтіннің бірінші мағыналық бөлігіне жоспар құрып, жоспар бойынша әңгімелеп беріңіздер.
399-тапсырма. Мәтіннің екінші мағыналық бөлігіне сұрақ-жауап (сұхбат) құрастырып, оны рөлге бөліп оқыңыздар.
400-тапсырма. Өлең жолдарынан еліктеуіш сөздерді табыңыздар.
Аю қыз ашуланып сарқ-бұрқ етті,

Наркескен қыз қолында жарқ-жұрқ етті ...

Сілкініп қаһарлы қыз түрегелді,

Шаңқ етіп жатқан елді ду көтерді.

Найманда екі жүзді наркескенмін,

Желкеңді кеспек үшін қойған сақтап.

Тозаңың анда-санда бір бұрқ етті,

Саулатып ем бейпіл тілді екі жақтан.

Білем анық, жанға жайлы май сұлу,

Жарқ-жарқ еткен майда найжағай сұлу,

Қызықты орман, көңілді еркін кең дала,

Күміс табақ көкте жүрген Ай сұлу.

Қыс, қар, мұз, қырау, қылау – жерді көміп,

Бұлт бүркеп, тұман төніп, баса шөгіп,

Жер көкті аяз бүріп, қызыл жайлап,

Бұрқ-сарқ боран құсып, шашып, төгіп ...
401-тапсырма. Еліктеуіш сөздердің қай сөзбен тіркесіп тұрғанын көрсетіп, мағынасын ажыратыңыздар.

Қым-қиғаш қиқу, сарт-сұрт төбелес болды да қалды. Анда-санда гүрс етіп қалған бір дауыс әлдекімді әлденеменеге еріксіз көндіргісі келетін сияқты. Ол тарс-тұрс ете қалған дыбысқа жалт қарады. Айсұлу басын изеді де, тық-тық басып жүріп кетті. Ол ол ма, аздан соң жүрегі дүрс-дүрс соғып, басы айнала бастады.

Грамматика: Үстеу. Үстеудің түрлері (мезгіл, сын-бейне, күшейткіш)

Сол тарихи кезеңдегі басты оқиғалардың бірі – 1989 жылы 22 қыркүйекте қабылданған «Тіл туралы» Заң еді. Бұл Заңда қазақ тілі мемлекеттік тіл, ал орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі деп бекітілді. Осылайша, тәуелсіздік жолында ұлттық тарих пен ұлттық тіл қоғамды жұмылдырушы, әрі біріктіруші күшке айналды.

1990 жылы 24 сәуірде Республикада Президенттік басқару институты енгізілді. Жоғарғы Кеңестің сессиясында Н.Ә.Назарбаев Қазақ КСР Президенті болып сайланды. Одақтас республикалар Кеңес Одағын егеменді мемлекеттердің одағына айналдыру реформасын дайындай бастады. 1990 жылы 25 қазанда Қазақстан Жоғарғы Кеңесі «Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемендігі туралы Декларация» қабылдады. Бұл тарихи құжат еліміздің тәуелсіздігіне жасаған маңызды қадамы болды.

1991 жылы 29 тамызда ҚР-ның Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жарлығымен Семей ядролық полигоны жабылды. Бұдан басқа Қазақстанның өзекті мәселелерінің бірі – елді ядролық қарусыз мемлекетке айналдыру мәселесі шешілді.

1991 жылы 1 желтоқсанда Қазақстанда бірінші рет бүкілхалықтық Президент сайлауы өткізіліп, Елбасы болып Н.Ә.Назарбаев сайланды.

1991 жылы 10 желтоқсанда Н.Ә.Назарбаев Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Қазақстан Республикасы болып аталуы жөніндегі Заңға қол қойды.

1991 жылы 16 желтоқсанда «ҚР-ның мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық Заң қабылданды. Бұл күн Тәуелсіздік күні болып жарияланды.

1991 жылы 30 желтоқсанда Минскіде Қазақстанның ядролық қарусыз ел болуға деген ұмтылысы жөнінде жарияланды.

1992 жылы 25 қаңтарда ҚР-сы БҰҰ (Біріккен Ұлттар Ұйымына) қабылданды.

1992 жылы 4 маусымда ҚР-ның Туы, Елтаңбасы және Әнұраны туралы Заңға қол қойылды.

1993 жылы 15 қарашада ҚР-ның ұлттық ақшасы – теңге айналысқа енгізілді.

1995 жылы 1 наурызда Қазақстан халықтарының Ассамблеясы құрылды.

1995 жылы 30 тамызда ҚР-ның Ата Заңы – Конституциясы қабылданды.

1997 жылы 20 қазанда Президент Жарлығымен Астана қаласы ҚР-ның астанасы болып жарияланды.

1997 жылы 11 шілдеде «Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы» Заң қабылданды.

1999 жылы 10 қаңтарда Елбасын екінші рет бүкілхалық болып ҚР-ның Президенті етіп сайлады.

1998 жылдың 30 желтоқсаны. 1999 жылды «Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылы» деп жариялау туралы Жарлыққа Президент қол қойды. 1998 жыл «Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылы», 1997 жыл «Қоғамдық келісім және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы» болып жарияланды.

1999 жыл, 10 қаңтар. ҚР-ның Президентін сайлау болды. Президенттікке түскен төрт үміткердің ішінен Н.Назарбаев 79,78% дауысқа ие болды.
Сөздік:

қуғын-сүргін – репрессия

ұмтылыс – стремление; порыв

үміткер – претендент; надеющийся; возлагающий надежду

Бүгінгі таңда қай ұлтты, қай халықты алса да, бәрінің өз ана тілі бар. Әр халық өз ана тілін ардақтайды. Тілді жасаушы – халықтың өзі. Әр ұлттың өкілі өз ана тілінің ертеңін ойлауы керек. Тіл – өмір бойы халыққа қызмет етеді. Ана тілін қадірлемеген адамның ертеңі, болашағы жоқ. Ана тілінсіз ұлт мәдениеті, ұлт әдебиеті жоқ.

Қазір қазақ тілі мейлінше дамып, өрісі кеңейіп, байып, жетілуде. Бүнгі қазақ тілінің байлығы – қазақ халқының, қазақ ұлтының байлығы. Осы байлықты қашанда бағалап, құрметтеу керек.

407-тапсырма. Берілген үстеулермен сөз және сөз тіркестерін құрастырып, олардың түрлерін ажыратыңыздар.

Сыртта, бірталай, дәлме-дәл, мүлдем, әдейі, құр босқа, бір-бірден, ілгері, сонша, анда-санда, түнеугүні, ала жаздай, айрықша, әбден, кенет, зорға, аздап, шапшаң.

Үстеу. Үстеудің түрлері

Үстеу. Іс-әрекет қимылдың түрлі белгісін, мезгілін, мекенін, себебін, мақсатын, тағы да басқа сипатын білдіретін сөздердің лексика-грамматикалық тобын үстеу деп атайды.