Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі ақмола облысының білім басқармасы астрахан ауданының білім бөлімі

 Оқушылардың дайындық деңгейіне қойылатын талаптар

1) Сахна мәдениетінің рухани қажеттілігін түйсінулері;

2) Мәнерлеп оқу,актерлік шеберлік, сахна мәдениетінің басты мақсаты мен міндеттерін сезінулері;

3)қазақтың поэзиялық, прозалық шығармаларын жатқа айтулары;

4) Көркем сөз өнерінің шебер қолданысын ұғынулары;

5) сахна өнері жайындағы толғанысты және эстетикалық талғамды қабылдаулары;

6) көркем-образдарды орындау қасиеттерін білуі тиіс;

7) мәдение іс-шараларды жүргізудің қыр-сырын білу;

8) актерлік шеберлікті меңгере білуі;

1) 9) мәдени іс-шаралардың бағдарламаларын жазудағы және құрастыра білуді;

2) сахна мәдениетін айқындай білуі;

3) актерлікке қойылатын биік талапты білуі;

4) сахналақы бейнелерді сомдауда образға кіре білуі;

5) сөз өнірінің құдіретін түсіне білуі;

6) жан-жақты шығармашылық қабілеттерін көрсете білуі тиіс

 
Қосымша-1.

Сөз сарасы-өлеңнен көрінетіне тоқталамыз.Өлең – шағын көлемді поэзиялық шығарма. Ырғағы мен ұйқасы қалыпқа түскен, шумағы мен бунағы белгілі тәртіпке бағынған нақысты сөздер тізбегі. Өлеңнің түрлері мен жанрлары әр алуан: ода , элегия , баллада , сонет , т.б. Кең мағынасында өлең қысқа көлемді поэзиялық туындылардың жалпы атауы болса, тар мағынада музыка өнер мен сөз өнеріне ортақ туынды, яғни ән өлеңі. Қазақ ауыз әдебиетіндегі халық өлеңдері еңбек-кәсіпке орай ( аңшылық , төрт түлік , наурыз өлеңдері ), ескілікті наным-сенімге байланысты ( бақсы сарыны, арбау), әдет-ғұрып негізіндегі ( салт , үйлену , мұң-шер өлеңдері), қара өлең , тарихи өлең , айтыс өлеңдері болып бөлінді. Өлең сөздердің болмысы, жаратылысы аса күрделі, оған ишара , меңзеу , салыстыру , жұмбақтау , астарлау , бейнелеу , теңеу , ұқсату , т.б. тән. Өлең лирика жанрында кең тарады, тақырыбы жағынан саяси, көңіл күйі, табиғат , махаббат және философия түрлерге жіктеледi. Өлең-жырдың күнделікті айтылатын жай сөз, қара сөздерден басты айырмасы олар мөлшерлі жеке жолдарға, яғни тармақтарға бөлінеді. Өлеңтармағының құрылыс жүйесі әр халықтың поэзиясында өзінше қалыптасқан. Араб , парсы , қазақ поэзиясындағы өлең өлшемі буын санын тұрақты мөлшерде сақтау арқылы жасалады. Мысалы, қазақ жыр үлгісінің тармақтары көбіне 7 не 8 буынды болып келеді, сондай-ақ 6 буынды өлең өлшемі қолданылады. Ең көп тараған өлшемнің бірі 11 буынды. Тармақта буын саны төрттен асса, ол ырғақтың құрылысы жағынан бірнеше бунаққа бөлінеді. Мысалы, алты буындытармақта екі бунақ болады (3 буын 3 буын). Поэзияда орныққан өлең өлшемдері ауызекі тілде күнделікті айтылатын сөзге тән ырғақтың ең жеңіл, ықшам түрлерін саралап, екшеп, соларды бір жүйеге түсіру негізінде жасалған. Қазақ поэзиясында аралас буынды өлең өлшемдеріде жиі қолданылады. Абайдың “ Сегіз аяғы ” осындай үлгімен жазылған. Мұнда 5 және 7 – 8 буынды тармақтар белгілі ретпен кезектесіп отырады. Өлең өлшемі сөздердің тек сыртқы өрнегі ғана емес, ол ойдың өрістеуі, сөздердің мағыналық өзара байланысына, қиюласуына орайлас келеді. Сөз өнері дамыған сайын қазақ өлеңінің құрылысы шыңдалып, кемелденіп, жаңа өлшем-өрнектермен толысып, байып келеді. Қазақ поэзиясының ырғақтық-интонациялық байлығын молынан игеріп, өлең өрнектерін байытып, дамытуға зор үлес қосқан Абай ақын болды. Ол жаңа өлшем, шумақ, ұйқас түрлерін орнықтыруда асқан өнерпаздық көрсетсе, бұрыннанкөп тараған белгілі өлшем-өрнектерді керек жерінде өңдеп, түрлендіріп қолдану жағынан да соншалықты зор өнегелі іс атқарды. Абайдың қазақ поэзиясына тыңнан қосқан өлең өрнектерінің ішінде“Сегіз аяқ” пен “Сен мені не етесің?” атты өлеңдері бар. Қазақ ақындары өлеңнің ырғақтық-интонациялық мүмкіншіліктерін толығымен ашу, өлең сөзді сөйлеу интонациясына тән ерекшеліктермен байыта түсу ісіне ат салысып келеді. Әсіресе,соңғы кезде поэзияда ерікті өлең түрі қолданыс тапқан, мұндай өлеңдерде белгілі бір өлшем берік сақталмағанмен, қалыпты ырғақтық өрнектер еркін қолданылады.

Өлең-сөздің патшасы,сөз сарасы,

Қиыннан қиыстырар ер данасы.

Тілге жеңіл,жүрекке жылы тиіп,

Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы.

Бұл-жақсы өлеңді даналықтың айғағы деп ұғу.Мұның ар жағында өлеңнің түрі мен мазмұнының бірлігін талап ету,оны «бөтен сөзбен былғамау» талаптары қойылады.
2.Сөзбен сомдалған тұлға.

Көркем әдебиетте автор кейіпкерлерін дәл таныту үшін барлық детальдарды қатыстырады. Табиғат құбылысы, болған оқиға – бәрі-бәрі кейіпкер образын жасауға қызмет етеді. Осы «образ» термині жөнінде белгілі әдебиет теоригі Зейнолла Қабдоловтың еңбегі зор.

Оқырман көркем шығарманы оқып отырып, кейіпкерлердің мінез-құлқын, іс-әрекеттерін, өзге кейіпкерлерге деген қарым-қатынасын, бейнесін, портретін тани алады. Оқырманның образды тани алуын автордың суреткерлік шеберлігінің арқасы деп білу керек. Образдың көркем әдебиетте жағымды, жағымсыз түрлері бар. Жағымсыз образдар деп З. Қабдолов Итбай, Мадияр, Кулоков, ал жағымды образдар деп Амантай, Ботакөз, Асқар дей келе, мынадай ой түйеді: кейіпкерлерді жаман не жақсы деп бөлуге болмайды.

Образдың түрлерін белгілеуде сан түрлі факторларға жүгіну керек. Мысалы, көркемдік әдіс жағынан образдарды романтикалық және реалисттік деп, тек жағынан эпикалық, лирикалық, драмалық деп, ал жасалу жолына қарай юморлық, сатиралық, фантастикалық, трагедиялық, қаһармандық деп бөлінеді.

Романтикалық образдың көне түрі қазақ әдебиетінде аңыз-ергеілерде, тарихи жырларда көрініс табады. Алдар Көсе, Асанқайғы, Алпамыс, Қобыланды, Ер Төстік, Ер Тарғын, Қамбар сынды кейіпкерлерді романтикалық образдың дәстүрлі үлгілері деп тану керек.

Ал жазба әдебиетте Сұлушаш, Күләнда, Абыл, Абдолла сынды кейіпкерлерді атауға болады.

Романтикалық образ дегеніміз қиял түбінен алынған, эстетикалық талғамы жоғары, өмірде адам баласының санасына сіңіп қалатын кейіпкерлер.

Реалисттік образ атынан белгілі, шындыққа негізделген кейіпкерлер. Олар арқылы шығармадан өмірдің ащы-тұщысын көре аласыз, тағдырдың соқпағын, өмірдің шындығын көре аласыз.

З. Қабдолов «Реалисттік образ -  нанымды образ: оның мінез-құлқы, іс-әреткеті, оны қоршаған орта, оның басынан өтетін оқиға... бәрі өлшеулі, бәрі мөлшерлі. Өйткені, суреткер шыншыл образ жасау үстінде өзін шындық шеңберінен шығармайды, өзін-өзі меңгеріп, қажетті жерде ылғи іркіп отырады» деп анықтама береді.

Ал лирикалық образ дегеніміз – өлең-жырлардағы ақынның өз бейнесі не өзі суреттеген өзгеше кейіпкері. Мағжан Жұмабаевтың:

Актердің басты мақсаты – тіл байлығының құнарын сезіну, ойналып жатқан образды тіл техникасы арқылы сомдау болып табылады. Болашақ актер үшін сахна тілі-тіл техникасының сан қырлы сыры мен қол жетпес құндылығы тілдің тұңғиық құпиясына қазық болып қалады. Қазіргі таңда тіл мәдениетінің көкейтестілігі арта түсті. Тіл мәдениеті білімгерлердің тілін ұстарту міндетін жүзеге асырудың амал-тәсілдерін көрсетеді. Тіл қарым-қатынас құралы. Адамның ой-өрісін, мәдени дәрежесін, ақыл-парасатын, рухани байлығын көрсететін айна. Тіл мәдениетіне тән нормалар білімгерлердің таза, нақты, әдеби тілмен сөйлеуге, диалект сөздер қолданбауға, сөйлеген сөздері жатық, әсерлі, түсінікті болуын қадағалайды. Сонымен қатар, олардың мәнерлеп оқуын, сондай-ақ өз ойларын логикалық тұрғыдан байланыстыра, жүйелі айту дағдыларын қалыптастыруға тиіс. Тілмен жұмыс жасау барысында әрбір сөздің қажеттілігі мен ойландыратыны актерден мәтінге үңіле қарауын талап етеді.

Актер оқиғаны тыңдаушысына жеткізуде әңгімелеуші сюжет арқылы емес, өзінің анық тілі мен зерттелген сөзбен жеткізіп түсіндіреді. М.Балақаевтың мәдениет туралы айтқан анықтамасын тіл мәдениетімен жалғастырсақ ол өз ойын былайша көрсетеді: «Тіл мәдениеті дегеніміз - тілдік тәсілдердің ширау, жетілу дәрежесі. Сонымен қатар, ол тіл жұмсаудағы ізеттілік, сауаттылық қана емес, тілдік тәсілдерді, фонетикалық, орфографиялық, орфоэпиялық, морфологиялық, синтаксистік, стильдік құбылыстарды ұқыпты, дұрыс қолдану дағдысы». Қарап отырсақ, мәдениеттің өзі екіге бөлінеді екен. Материалдық және рухани мәдениет. Соның ішінде тіл мәдениеті рухани мәдениетке жатады. Салауатты әрі мәдениетті адамдар үшін дұрыс сөйлеп, сауатты жазу қандай міндет болса, сөздердің мағынасын түсініп, астарын ашып, мәнерлеп сөйлеу негізгі шарттың бірі. Дер кезінде керекті сөзді қолдана білу, айтатын ойыңның мағынасын бөліп-жармай жеткізе білу, сөзді жүйелеп айту – мәдениеттіліктің белгісі.

Сөз – актер үшін тек үн емес, бейнені тудырушы. Актердің өзіне берілген рөлмен жұмыс жасауы, драматургтің сөзбен жазған шығармасын спектакльге айналдыруы – бәрі де тіл байлығымен жүзеге асатын процесс болып табылады. Болашақ ұрпақ тәрбиесіне ежелден көңіл бөлген қазақ елі мақал-мәтел, нақыл сөздерді барынша қадірлеп, барлығынан биік қойған. «Ендеше, сөз құдіреті қазақ халқы үшін бағасы шексіз қазына. Сөйлеу мәдениетін жетілдірмейінше, ақыл-ой парасаты қалыптаспайды. Яғни, дұрыс сөйлей білу дегеніміз – дұрыс ойлай білу. «Жүйелі сөз жүйесін табар» деп дұрыс ойлап, дұрыс сөйлей білудің үлкен өнер екенін ұрпақ зердесін ұялатуда үлкен мән жатыр.

Есте сақтаған жөн:

.

Қосымша пайдаланылған әдебиеттер мен көмекші құралдар:

1. «Сөз өнері» (әдебиет теориясы негіздері) оқулығы. З. Қабдолов

2. «Мәнерлеп оқу» арнайы курс бағдарламасы. Қазақ тілі мен әдебиет журналы №12 2009ж.

3. «Мың бір маржан» А.Сейдімбеков «Өнер»

4. «Актердің мәдени сөйлеу шеберлігі мен тіл техникасы» мақаласы. Ұ.А. Кулетова.