№2 Кесте. К.Р. Левинтан мен С.Г. Верловский көзқарасы

25
нақтылау қабілеті. Өзінің әрбір 
іс-әрекетін 
оның 
мақсатқа 
сәйкестігі тұрғысынан саралай 
келе, 
ол 
өзін 
әркез 
түзеп 
отырады. 
Рефлексияның 
негізінде осындай үздіксіз өзін-
өзі түзеу процесі жатыр. Онсыз 
/болашақ 
педагог/ 
студент
тұлғасын дайындаудың жемісті 
болуы мүмкін емес.
Өзін-өзі бақылау 
оқу барысындағы белгілі бір 
ситуациядағы өз қалпын көз 
алдына 
елестетуге 
тырысуы. 
Өзін-өзі бақылаудың, болжаудың 
басты
критериі – адамгершілік-рухани 
құндылық бағдарын жан-жақты 
сараптау қабілеті мен осы негізде 
шешімдердің 
көптеген 
мүмкіндіктерін 
дайындау, 
сонымен 
қатар 
іс-әрекеттің 
алдағы мүмкін нәтижесін алдын-
ала көру. 
Өзін-өзі қабылдау 
-бұл 
процесс 
кезінде 
нақты 
ситуацияға байланысты өзі және 
өз 
құлқының 
жекелеген 
бейнелері, қалыптасады. 
Өзін-өзі қадағалау 
түрлі ситуациялар кезінде өзін-
өзі саналы немесе еріксіз түрде 
бақылау. 
Мұның 
арқасында 
белгілі бір айтарлықтай тұрақты 
өзінің 
“Мені” 
туралы 
ұғым 
қалыптасады. 
Р. Гарвей жоғарғы курс студенттерінің “Меннің” ерекшеліктері 
мен оларды оқыту тиімділігі мәселелерін зерттеді. “Жоғары 
академиялық үлгерім деңгейін игерген жоғарғы курс студенттерінің 

26
бойындағы олардың өзі туралы ұғымдарындағы қайшылықтар мен 
өзіне деген сенімсіздік деңгейі әлдеқайда төмен”. 
Студенттердің педагогикалық қызметінің табыстылығы әркез 
олардың өзін-өзі көтеріңкі бағалауымен, өзі туралы ұғымдарындағы 
бұлыңғырлықтың, түсініксіздіктің жоқтығымен және олардың 
бейімделуге деген жоғарғы қабілеттілігімен ұштасып, сабақтасып 
жатады. Бұл тұлғаның өзін-өзі бағалау қызметінің қажеттілігін 
дәлелдеді. Өзін-өзі бағалау әрбір тұлғаға өз тиімді стилін тауып, оны 
дамытуға мүмкіндік береді. 
Д. Доуэрти және К.Паркер студенттердің өзін-өзі бағалауы 
олардың экстраверттілігі мен нейротизміне тәуелді екендігін 
анықтады. Студенттердің өздерін қоршаған ортасы олардың көбінесе 
интроверттікке бейімделуіне ықпал етеді, ал интраверттердің 
экстраверттерге қарағанда өзін-өзі бағалау шамасы төмендеу, 
қалыпты эмоциялық деңгейдегі студенттен нейротизмнің жоғары 
деңгейіндегі студенттің өзін-өзі бағалауы жоғарырақ. 
Болашақ педагог өміріндегі өзін-өзі көтеріңкі бағалаудың маңызы 
туралы А. Комбс, М. Розенберг, Р. Бернс және т.б. жазды. 
Тұлғаның өзін позитивтік тұрғыдан қабылдауы оның қызметінің 
тиімділігінің маңызды факторларының бірі ретінде тұлғаның 
көтеріңкі “Менінің” дамуына әсер етеді.
Өзіндік “Мен” мен “Менінің” тиімді оқыту арасында айқын 
байланыс бар. Тиімді оқытудың қажетті шарттарының бірі- тұлғаның 
өзінің жеке және өз біліктілігіне деген сенімділік деңгейі. Сынып 
ішінде өзін сенімді сезіне отырып студент өз кемшіліктері мен 
оқушылардың кемшіліктерін оңай, тез ұғынады. “Өзінің бойында 
әділдік, 
шынайылық, 
өз 
тұлғасының 
адамгершілік-рухани 
құндылығы сезімі бар және оқушыларға позитивтік көзқараспен 
қарауға әзір тұлға оқушылардың өзін-өзі түсінуі мен олардың 
тұлғалық қалыптасуына тиімді ықпал ете алады, оларды өзіне сенуге 
үйретеді, құндылықтарды жеңіп, оқудағы өз мүмкіндіктерін толықтай 
қолдауға үйретеді. Алайда түрлі зерттеулердің нәтижелері /Бернс/” 
тұлғаның мұндай маңызды қасиеттерінің даму деңгейі төмендігін 
көрсетті. 
Адам өзін-өзі тануға талаптанбаса, оның қолынан өзге адамдарды 
танып түсіну және оларға нақты көмектесе алу келмейді. Қоғамдық 
дамудың өзге адамдармен қарым-қатынасқа түсетін әрбір адам өзін-
өзі тануын тереңдетуі шарт, бірақ Джерсиидтің байқауынша бұған
жеткілікті мөлшердегі жүректілік қажет, өз рефлексиясының 

27
нәтижелері қандай болса да, оларды әділ түрде қабылдауға мүмкіндік 
берерлік белгілі мөлшердегі объективтілік қажет.
Студент тұлғасының өзін-өзі тануы білім беру жүйесінде жетекші 
мақсаттардың бірі дәрежесін алуы қажет. Студенттің “Менін” 
позитивтік өзгерту қазіргі таңда педагогика мен психологияға деген 
гуманистік көзқарастың бірден-бір маңызды саласы, оқыту мен 
тәрбиелеу ісіне қатысы бар әр адамның өзін-өзі адамгершілік тұрғыда
дамытуын қамтамасыз ететін басты құралы. Болашақ маманның өзін-
өзі дамыту қағидаларын меңгеруі қажет, әйтпесе ол өзгелерге бұл 
процесте қажетті көмек бере алмайды.
Оқытудың тиімділігі тұлғаның психикалық дүниесінің жалпы 
үйлесімділігіне, 
әсіресе 
оның 
“Менінің” 
көтеріңкілігіне, 
позитивтілігіне тәуелді. Сондықтан студенттің тұлғалық дамуының 
сипаты 
мен 
өз 
бойындағы 
рухани-адамгершілік 
құндылық 
бағдарының 
мән-маңызы 
оның 
академиялық 
жетістіктерінің 
маңызынан кем емес. 
Сөйтіп, 
педагогикалық 
жоғары 
оқу 
орындарының 
бағдарламаларындағы өзін-өзі тану мен өзгелерді түсінудің алар 
орнын, маңызын айтып жеткізу мүмкін емес, себебі “болашақ маман 
біреуді өмір бойы бір нәрсеге оқытады”. 
3. 
Осы 
тұрғыдан 
Ш.Құдайбердінің 
“Үш 
анық” 
атты 
философиялық 
еңбегінде 
тұлғаны 
рухани 
қалыптастыру 
мәселесіндегі маңызы ерекше екеніне тоқталуға болады. 
Ол өзінің ұзақ жылдар бойы ізденіп, зерделенген ой түйінінде 
философиялық танымның екі бағыты терең зерделенді. Материализм 
жолындағы таным-бірінші анық, дін жолындағы идеалистік таным-
екінші анық деп ара жігі ажыратылады. Ол өзінің көрегендігімен тек 
логикалық ойлау жүйесі арқылы дүниені тану мүмкін емес екендігін 
атап өтеді. Ол … адам жанының көрінісі ынсап, әділет, мейірім –
үшеуі қосылып ар-ұждан деген ұғым беретінін, ол ар ілімінің негізі 
болатынын, оның үшінші анық екенін қисынды түрде тұжырымдады. 
Тән мен жанның үйлесімділігін, жанның саналы толысуын түсініп, 
ар-ұжданның өмірге таяныш екенін сезген адам ғана жүрегіндегі таза 
кіршіксіз махаббаты арқылы жаратушыны танып, өмірдің мәнін, 
өзінің өмірге не үшін келгенін саналы түрде ұғынып, жарқын 
болашаққа 
жететіндігінің 
ақиқаттылығына 
көзін 
жеткізді. 
Ш.Құдайбердіұлының 
еңбектеріндегі 
“жан, 
рух” 
жайындағы 
тұлғаның руханилық санасы - өмірдің мәнін, өзінің өмірдегі орынын, 
өз тағдырын халықтың тағдырымен ортақ деп түсіну қабілетін 
дамыту, жақын адамдардың алдындағы жауапкершілігін сезіну, 

28
өзінің жеке басына тән азаматтық және адамгершілік парызын 
орындау т.б. ой жетегінен адамгершілік рухани қадір қасиеттердің 
біртұтастығын және оның қалыптасуы жан мен рухтың, тәннің 
үйлесімділігінен туындайтынын ұғынуға болады.
Ш. Құдайбердиевтің “Үш анық” шығармасы жан мен тәннің 
өзара байланысын көрсете отырып, ақылдылыққа, ынсаптылыққа, 
мейірімділікке 
тәрбиелеу, 
ақыл 
мен 
мінез 
үйлесімділігін 
қалыптастыру сияқты парасаттылыққа шақырады. Шәкәрім рух пен 
нәпсі, ақыл мен ой, сенім мен махаббат, ақиқат, жүрек жылуы сияқты 
рухани ілімді талдап берді. Адам өміріндегі мақсатты - өзін-өзі 
танып, таза ақылына салып, ақ пен қараны /жақсы ой мен жаман 
ойды/ ажыратып, тура жолын, өмірдегі өз орнын таба білу рухын 
өсіріп, нәпсісін тиып тәрбиелеу Шәкәрімнің басты қағидасы болды. 
Яғни, адамның кез-келген іс-әрекеті ол - жаны мен тәнінің 
ықыласынан туындайды, адам парасатты болу үшін ол өзінің ішкі 
жаны мен тәнінің тылсымын түсіну қажет екендігін өз ойларында 
дәлелдейді. Бұдан біздер, тұлғаның ақыл-ойы, сана-сезімі биік 
адамгершілік тұрғыда көтерілгенде ғана тұлға өзін-өзі танып, өз 
мақсаттарын іс-әрекет түрінде жүзеге асыра алады – деп ұғынуға 
болады.
Ал, рухани сананың мақсаты-өмірдің құндылығын түсіну, ақыл-
ой арқылы үнемі адамгершілік тұғырлары шындықты, ақиқатты 
іздеу; сезім арқылы сұлулықты сезініп, түсіну; ерік арқылы 
мейірімділікке, рахымдылыққа ұмтылу

жүктеу/скачать 1,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: