Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік

95
немесе болған, үнемі тірі ағзалардың әсеріне ұшырайтын не 
ұшыраған бөлігін айтады. Жердің биосферасы ғаламдық ашық жүйе 
болып табылады. Биосфера өздігінен реттелетін кибернетикалық 
жүйе. Биосфераның тепе-теңдігінің сақталуын гомеостаз деп атайды. 
Жер биосферасының негізгі көптүрлілігін тірі ағзалар жасайды, 
биосфераның өмір сүруі барысында 1 млрд.-тай тірі ағзалар болған.
Биосфераның 
тағы 
бір 
белгісі 
– 
оның 
космоспен 
тығыз
байланыстылығы әсіресе күнмен.
Экология тірі ағзалардың бір-бірімен және қоршаған ортамен 
қарым-қатынасын 
зерттейтін 
биология 
ғылымының 
саласы. 
«Экология» (гр. oikos – үй, тұрақ, мекен; logos - ғылым) терминін 
ғылымға алғаш 1866 ж. неміс ғалымы Эрнест Геккель енгізді.
 
Экологиялық зерттеу обьектісіне биологиялық макрожүйелер 
(популяция, 
биоценоз, 
экожүйе) 
және 
олардың 
кеңістіктегі 
динамикалық өзгерістері жатады. 
Экология ғылымының мақсаты – биосфера шегінде әлемдік 
жағдайларды бақылай отырып, ондағы тіршіліктің тұрақтылығын 
сақтау, адам–қоғам–биосфера арасындағы қарым-қатынастарды 
үйлестіре отырып, табиғат ресурстарын тиімді пайдалануды 
нооэкологиялық тұрғыдан негіздеу. 
Экология ғылымының негізгі міндеті - популяция, биоценоз және 
экожүйені 
динамикалық 
зерттеу, 
экологиялық 
үрдістердің 
заңдылықтарын 
ашу, 
индустриализация 
және 
урбанизация 
жағдайындағы ғаламшар проблемаларын зерттеу.
2. Экология биологияның саласы ретінде ХІХ ғ. ортасында пайда 
болғанмен, жеке ғылым ретінде ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында 
қалыптасты. Экологияға қызғушылық ертеден басталды деуге 
болады. Сол кездің адамдары жеке-жеке емес, бірлесіп, қауымдасып 
өмір сүргенде ғана орта қарсылығын (жауынан қорғану, ауа-райының 
күрт өзгерістеріне төтеп беру т.б.) тіршілік үшін күресте жеңіп 
шығатынын ұғынды. Ертедегі адамдардың тіршілік жағдайларын біз 
бүгінде тас бетіне түсірген суреттерінен және археологиялық қазба
жұмыстарын жүргізу барысында тастан, ағаштан жасалған қаруларын 
табу арқылы көз жеткіземіз. 
Жаратылыс туралы көптеген мәліметтер антика дәуірінің 
ғалымдары Гераклитттің, Гипократтың, Аристотельдің еңбектерінде 
келтіріледі. Мысалы, Аристотель «Жануарлар тарихы» деп аталатын
еңбегінде өзі білетін 500-ден астам жануарларды зерттеп, мінез-
құлығына талдау жасайды. Ғылымды дамытудың алғашқы алғы 

96
шарттары – нақты материалдар жинау мен оны жүйелеудің тұңғыш 
тәжірибесі осылай жүзеге асады.
Аристотель шәкірті Т.Эрезийский қазіргі Жерорта теңізінің 
жағалауындағы өсімдіктерге топырақтың және ауа райының әсерін 
баяндады. Т.Эрезийскийдің еңбектерінде әртүрлі ағаштардың, 
бұталар мен жартылай бұталардың қандай топырақта жақсы өсетіні 
туралы алғашқы деректер келтірілді.
Орта ғасырларда табиғатты зерттеуге деген ұмтылыс бәсеңдеп 
қалды, себебі, бұл кезде діни схолостиканың кең өріс алуына 
байланысты құдайға қарсы шықққандарды «әулие отына» өртеп 
отырды. (Джордано Бруно «гелиоцентризм»).
Қайта өрлеу дәуірінің келуімен қалыптасқан жағдай өзгерді. Бұл 
өзгеріс Альберт Великий еңбектерімен байланысты. Ол «Алхимия 
жөніндегі», 
«Металдар 
мен 
минералдар 
жөніндегі» 
деген 
шығармаларда жердің климаты, оның географиялық орны мен теңіз 
деңгейінен биіктігіне, күн сәулесінің түсу бұрышына, топырақтың 
қызу дәрежесіне байланысын атап айтқан. 
Атақты итальян мүсіншісі Леонардо Да Винчи өсімдіктер 
морфологиясын зерттей отырып, олардың өсуі мен функциясына 
жарықтың, ауаның, су және минералды заттардың әсер ететінін 
байқаған.
XV ғ. аяғы мен XVI ғ. басы Ұлы географиялық ашылулар дәуірі 
деп аталады. 1492 ж. итальян теңіз жүзушісі Христофор Колумб 
Американы ашты. 1498 ж. португалдық Васко до Гамма Африканы 
айналып, теңіз жолымен Индияға жетті. Ал 1519-1521 жж. Фернан 
Магеллан бастаған испандықтар тұңғыш рет жер шарын айналып 
шықты. Бұл саяхаттар жер туралы білімнің кеңеюіне септігін тигізді. 
XVІІІ ғ. соңы мен XІX ғ. басында қоршаған ортаны зерттеушілер 
саны арта түсті. 1807 ж. Гумболдь Орталық және Оңтүстік 
Америкада жүргізген көптеген зерттеулері негізінде «Өсімдіктер 
географиясы туралы ойлар» еңбегін жарыққа шығарды. Онда ғалым 
өсімдіктердің 
өсуі 
мен 
өркен 
жаюы 
ауа-райы 
жағдайына, 
температураға байланысты екенін ашып көрсетті.
Бертін 
келе 
бұл 
ойлар 
орыс 
ғалымы 
К.Ф.Рульенің, 
Н.А.Северцевтің, А.Н.Бекетовтың еңбектерінде тереңдетіле түсті. 
Экологиялық ғылымның одан әрі дамуына Ч.Дарвин, В.В.Докучаев, 
В.И.Вернадский, В.Н.Сукачев, Н.Ф.Реймерстің үлесі жоғары болды.
3. Қазақстанның барлық жер көлемі 2724,9 мың км
2
. Жерді 
дұрыс пайдаланбау салдарынан топырақ деградацияға ұшырап, 
құнарсыздану, шөлге айналу процестері күшейе түсуде. Соңғы 

97
мәліметтер бойынша Республика жерінің 180 млн. га немесе 60%
шөлге айналған. Барлық жердің 235 млн. га жазық жерлер, 185 
млн.га жайылым және 34 млн. га таулы аймақтар алып жатыр.
Жоғарыда аталған 235 млн. га құнарлы жердің 180 млн. га жері
жарамсыз жерлерге ұшырап, оның 30 млн. га топырақ эрозиясы, 60 
млн. га тұздану, 10 млн. га химиялық және радиоактивті заттармен 
ластанған. Республиканың 30 млн. га жерлерін өнеркәсіп, көлік, 
байланыс, елді мекендер алып жатыр.
Қазақстандағы 
егістікке 
пайдаланатын 
жерлердің 
де 
экологиялық жағдайы нашар. Ол республика бойынша 26610,7 мың 
га жерді алып жатыр.
Соңғы жылдары байқалып отырған әлемдік климаттың өзгеруі 
Қазақстанның шөл, шөлейтті белдемдерініе әсерін тигізіп, ондағы
егіс алқаптарының сапасын төмендетіп жіберді. Бұл жерлерде 
топырақтың 
құнарсыздануы, 
бүлінуі 
және 
шөлге 
айналуы 
прогрессивті түрде жүруде. Оның үстіне топырақты қорғаудың 
агротехникалық 
шаралары, 
қар 
тоқтату, 
органикалық 
және 
минералды тыңайытқыштар беру, гербицидтер мен пестицидтерді 
қолданбаудан арам шөптердің қаулап өсуі, шегіртке тәрізді 
зиянкестердің шексіз көбеюіне жол беріліп, жердің сапасын 
төмендетті.
Топырақтың ауыр металдармен және радионуклидтермен
ластануы барлық аймақтарды қамтып отыр. Әсіресе, Қазақстан 
бойынша ірі өнеркәсіптер, кен орындары, қазба байлықтарды өндіру, 
соғыс-өндірістік қалдықтарды сақтау және оларды көму аймағында 
ерекше жылдам жүруде. Республика жерінде химиялық қалдықтар 
2,3 млрд. т жетсе, ал 529 обьектіде радиоактивті қалдықтар
сақталған.
Батыс Қазақстан аймағында 1966-1979 жылдар аралығында 24 
ядролық қару сыналған, олар Маңғыстау облысында - 3, Батыс 
Қазақстанда – 4 және Атырауда – 17 рет жасалған. Соның ішінде ең 
ірісі Азғыр полигоны ғана 6,1 мың га жерді алып жатыр. Бұл 
жерлерде топырақ беті өте қауіпті улы гептил жанармайы мен 
және ракета қалдықтарымен ластанған. Гептил өте улы 
болғандықтан адамдардың өкпе-тыныс жолдарына, жүйке жүйесіне 
әсер етіп, бүйрек, бауыр мүшелерін зақымдайтыны анықталған. Сол 
сияқты ракета, космос корабльдерінің ұшуы «қышқыл жауындар» 
жаудырып қоршаған ортаның тірі комплексінің 30-50% биомассасын 
жойып жібереді.

98
Қазіргі кезде Қазақстан жерінің 33,6 млн. га жері соғыс 
полигондарының кесірінен бүлінгені анықталды. Сол сияқты 
республика аймағында барлығы 16 млрд. тонна радиоактивті қалдық 
жинақталған. Нәтижесінде, бүгінгі таңда Қазақстанда радиациялық 
апат аймақтары мен ондағы қазіргі қалыптасқан жағдайлары 
келтіріліген фактілер арқылы көруге болады.
Қазақстанның құрғақ климаты жағдайында радионуклидтер 
топырақта баяу қозғалып, ұзақ сақталып, экожүйелерді бүлдіреді. 
Осылайша топырақ негізгі ластану көзі ретінде радионуклидтерді 
өсімдіктерге одан жануарларға, адамға жеткізіп отырады. Ал, адам 
баласы өз кезегінде генетикалық, соматикалық, онкологиялық 
ауруларға ұшырап, зардап шегеді. Қазірдің өзінде Қазақстанда 2,6 
млн. адам мутагенез ауруымен есепте тұр. Атырау облысында 32 
мың адам анемия, сүйек рагі, туберкулез, жүйке ауруларымекн 
ауырып зардап шегуде.
3. Техносфераның биосфераға жасайтын қысымының маңызды 
көрінісі 
– 
табиғи 
экожйелердің 
кедейленуі, 
яғни, 
биоалуантүрлілігінің кемуі болып табылады.
Биоалуантүрлілік тек маңызды шаруашылық ресурсы ғана емес, 
ол биосфераның тіршілік етуінің шарты болып табылады.
1992 ж. Рио де Жанейрода өткен БҰҰ конференциясында 
қабылданған үш арнайы Мәлімдемелер мен Конвенциялардың екеуі 
биологиялық ресурстар мен биологиялық алуантүрлілікті сақтаусыз 
тұрақты даму мүмкін емес екенін көрсетті. Қазір адамның азық-
түлігі ретінде қолдануға бірнеше мың түрлер белгңлң. Бірақ іс 
жүзінде өсімдіктер мен жануарлардың 200-250ден аспайтын түрлері
пайдаланады. Ауылшаруашылық өнімдерінің басым көпшілігі 12-15 
өсімдік береді. Биоалуантүрлілілік – адамзатты шексіз ұзақ уақыт 
бойы энергетикалық, техникалық және басқа ресурстармен 
қамтамассыз етудің жалғыз көзі. Қарапайым жүйелердің тіршілігін 
сақтау үшін көп энергия жұмсау қажет. Мысалы, қышқылдық 
жаңбырлардың әсерінен тіршілігі жойылған су қоймасы сырттан 
табиғи күйге келтіретін энергия жұмсалмаса қалдықтардың 
қоймасына айналады. Жердің геологиялық тарихында бір түрлер
жойылып, басқалар олардың орнын басып отырған. Биосфераның 
жасы ұлғайған сайын түрлердің саны да артып отырады. Адамның 
геологиялық күшке айналуынан бастап жеке түрлердің жойылу 
жылдамдығы 
эволюциялық 
табиғи 
құбылыспен 
салыстыруға 
келмейтін жылдамдықпен жүре бастады. 

99
Халық санының өсуіне байланысты барлық негізгі табиғи 
бірлестіктердің бөліктерін бастапқы түрінде сақтап қалудың 
маңызы артып отыр. Табиғатты қорғаудың маңызды
формаларының бірі – ерекше қорғауға алынған территориялар.
Осындай территориялардың түрлері көп: қорықтар, қорғалымдар,
табиғат 
ескерткіштері, 
ұлттық 
және 
табиғат 
саябақтары, 
ботаникалық бақтар, биосфералық резерваттар. Қорықтар – 
табиғатты қорғаудың бір түрі. Қазіргі кезде қорықтық
территориялар Жер шарының шамамен 1,6-2,0% -ын құрайды. Дүние 
жүзіндегі ең ірі ұлттық саябақ Гренландияда. Оның ауданы 7 млн. 
га. 
Қорықтар – толық қорғаудың жетілдірілген түрі, себебі, оған 
табиғи комплекс кіреді де, табиғат ресурстарын пайдалануға рұқсат 
берілмейді. Қазіргі заманда «қорық - өзгермеген табиғаттың 
эталоны» деген принцип бұзылып отыр. Атмосфераның өндірістік 
улы қосылыстармен, радиациялық ластану, олардың тасымалдануы – 
біздің планетамыздың кез келген бөлігіне міндетті түрде әсер етеді.
Белгілі бір шаруашылық жұмыстарын жүргізе отырып,
табиғаттың 
ерекше 
обьектілерін 
қорғауға 
алынған 
жүйені 
ұйымдастыру түрі – қорғалымдар болып табылады.
Табиғи тіршілік ортасын қорғайтын категориялардың біріне
табиғи (ұлттық) саябақтар жатады. Олардың негізгі міндеті - 
халықты рекреациялық қамтамассыз ету.

жүктеу/скачать 1,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: