Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Семей мемлекеттік педагогикалық институты

2.ХІІІ-ХҮ ғғ. қалалар, сауда және ақша айналымы.

3.ХІІІ-ХҮ ғғ. Қазақстан мәдениеті.

Әдебиеттер

1. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк). Алматы., + 1994.

2. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. І том. А., 1996.

3. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.

4. Н. Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы.

5. Байпаков. К.М, Нуржанов А.Ұлы Жібек жолы және Ортағасырлық Қазақстан. А., 1992.

6. Қ. Салғарин. Қазақтың қилы тарихы. А., 1982.

7. М. Қашқари. Түбі бір түркі тілі. А., 1993.

8. Қожа Ахмет Яссауи. Диуани Хикмет. А., 1993.
Тақырыбы. XIV ғ. екінші жартысындағы Қазақсатан экономикасы.

Ж о с п а р ы.

1 .Монғолдар шапқыншылығының Қазақсатан экономикасына әсері.

2. XIV ғ.екінші жартысындағы Қазақсатан аумағындағы шаруашылық

жағдайлары.

Мақсаты. XIV ғ.екінші жартысындағы Қазақсатан экономикасына Монғолдар шапқыншылығының тигізген зардаптарына тоқталу. XIV ғ.екінші жартысындағы Қазақсатан аумағындағы шаруашылық-экономика жағдайларының салаларын ашып көрсету.

Лекция.

Қазақ елінің өзіндік дамуына монгол шапқыншылығы зардабын тигізді. Монғолдар келгенге дейін дамудың жоғарғы сатысында түрған Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы - Баласагүн, Тараз, Алмалық, Сыганақ, Екіогыз секілді үлкенді-кішілі қалалар мен елді мекендер жер бетінен жогалып кетті. ¥лы империя қүруда Шыңғысхан жаулап алган жерлерін өзінің үлдарына бөліп берді. Қазақстан аумагы үш монгол үлысының қүрамына енді. 1227 жылы Шыңгысханның үлы Жошы өлгеннен кейін оның үлы Батый билік басына келеді. Батый Еділдің төменгі ағысында Алтын Орда атты жаңа монгол мемлекетін қүрды. Алтын Орда көпұлтты мемлекет болды. Оның қүрамына бір-бірінен қогамдық-экономикалық даму деңгейі жагынан айырмашылыгы бар, өзіндік мэдениеті мен салт-дэстүрі сақталган ұлттар мен халықтар кірді. Көшпелілер негізінен түркі халықтары-ең көбі қыпшақтар, қаңлылар, наймандар т.б., ал отырықшылардан-бұлгарлар, орыстар, черкестер, хорезмдіктер енді. Мұнда монголдар азшылық болды. XIII гасырдың аягы мен ХІҮ ғасырда монголдар толыгымен түркіленіп, Алтын Орда халқы «татар л ар» деген атау алды.

Монгол феодалдары үстемдік еткен бір жарым мың жыл ішінде бұрын қалалық мэдениеті гүлденген, отырықшы-егіншілік дамыган, халық тыгыз қоныстанган Қазақстанның осы бөлігі бұрынгы экономикалық саяси және мэдени маңызынан айрылды. Өзінің стратегиялық жагдайына байланысты Оңтүстік-Шығыс қазақстан монгол шапқыншылыгы жоспарында маңызды орын алды. Елді мекендерді қирату, егістік жерді мал түягына таптату, бау-бақшалар мен суару жүйелерін жою, қалаларда сауданың тыйылып, олардың көрші қалалармен және егінші аймақтармен қатынасының үзілуі - осының

бәрі Жетісудағы қалалар өміршщ экономикалық және әлеуметтік негізіне зиянын тигізді. Қол астындағы халықты ауыр салықтар мен төлемдер төлеуге мәжмүр етті.

Алтын Орда тарихта Еуразия халықтарына жағымды әсері де болды:

• 
  мемлекеттердің орнауы, соның ішінде Русь мемлекеті;
  
• 
  монғол-түрік-славян мэдениеттерінің байланыстарының күшеюі;
  
• 
  Алтын Орда кезеңінің аяқталуы және Еуразия континентінде жаңа тарихтың басталуы;
  
• 
  Қытайдың бірігуінің аяқталуы;
  
• 
  Монгол билігінің ынталандыруымен сауданың, халықаралық қатынастың, пошталық қызмет жүйесінің енгізілуі;
  

• 
  Ұлыс территориялары арасында сауда керуендері, елшілік адамдары жүріп жатты, саяхатшылар алыс елдерге, Еуропаға шығып, бұрын белгісіз болып келген Азиялық елдер мен халықтар жайлы мәліметтер таратты;
  
• 
  Монғолдардың билікті орталықтандыру идеясы барлық үйымдаспаған тайпалардың басын біріктірді;
  
• 
  Монғол кезеңінен кейінгі Қазақстан территориясында мемлекеттіктің хандық формада және әлеуметтік ұйымдасу нормаларының орындалуы.
  

ХІҮ ғасырдың екінші жартысында Алтын Орда алауыздықтан әлсірей бастады. ХҮ ғасырда бірнеше үлыстар өз алдына хан сайлап алып, Алтын Орда біржола қүлады. Бұл үлыстардың ең ірісі ХҮ ғасырдың 30 жылдары Еділ мен Днепрдің аралығында қүрылған Ақ Орда болды. 20-60 жылдары Ноғай Ордасы, Сібір, Қазан хандығы, Қырым, Астрахань хандықтары бөлініп шықты. Осы күрделі кезеңнің бастапқы сатысында Қазақстан тарихында Дешті - Қыпшақтағы және Орта Азиядағы Шыңғыс эулетінің иеліктерінде монгол дәуірінің ыдырау процесі жүрді. Соңғы сатысында жергілікті халық мемлекеті - Қазақ хандығы құрылуымен аяқталды. Монгол дэуірінен кейін де бұл аймақ - Ақ Орда, Моғолстан, Әбілхайыр хандығы, Ноғай Ордасы сияқты бірнеше мемлекеттің қүрылуынан қүлауына дейінгі кезеңдерді бастан кешірді.

Енді осы ХІҮ ғасырдың екінші жартысында Қазақстан территориясындағы хандықтар мен халықтардың негізгі шаруашылықтары мен экономикалық жағдайына тоқталайып, қорытынды жасайын.

ХІҮ -ХҮ ғасырлардағы Қазақстан халқының негізгі әрекеті, бү_ған дейінгі сияқты, көшпелі мал шаруашылығы болып кала берді. Көшпелілер қой мен жылқы, түйе, өзен жайылымдары мен тау бөктерлерін мекендеген ноғайлар мен қарақалпақтар ірі қара өсірді. Сондай-ақ, суармалы және табиғи егін шаруашылығымен, балық аулаумен және барлық жерде аң аулаумен айналысты. Жылқы көшкенде және соғыс жорықтарына мінетін көліктің негізгі түрі болды. Қой барлық жерде өсірілді. Негізгі тамақ түрі - еттен басқа ол тері, былғары, киім, төсек-орын, кілем, киіз бұйымдарын жасайтын жүнімен жоғары бағаланды.

Мал шикізатын үйде өңдеу арқылы көшпенділер өздерінің киім-кешек және үй түрмысы жабдықтарына қажетін қанағаттандырып отырды. Қолы шебер адамдар ең күрделі бүйымдарды - ат әбзелдерін, қару-жарақ түрлері (қанжар, найза, садақ, жебе), арба, киіз үй сүйектері т.б. жасауға маманданды.

Мал шаруашылығының үш түрі - көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшылық - әкологиялық, саяси жағдайлар мен халықтардың жаппай қоныс аударуына байланысты кейде орын алмастырып отырды. Табиғи жер жағдайына және тарихи дэстүрлерге байланысты қалыптасқан көші-қон жолдарының бағыты да осындай шарттар мен жағдайларда ғана өзгеріске ұшырады. Қалыптасқан дәстүр бойынша, Ақ Орда мен Әбілхайыр хандығының көшпелі тайпалары Шығыс Дешті Қыпшақтың жекелеген аудандарынан Сырдария аңғары мен оның салаларына, Қаратау бөктері мен Арал маңына барып қыстап жүрді. Деректер Іле алқабында ¥лы жұлдыз және Кіші Жүлдыз жайлаулары Шырын мен Шіліктің арасында Абыш жазығы жайылымдары болғандығын атап өтеді.

ХІҮ ғасырда оңтүстік шығыс Қазақстан халқының шаруашылығында түбірлі өзгерістер болды. Монгол хандары мен феодалдардың үстемдігі ХІҮ ғасырдың аяғына қарай Жетісудағы отырықшы - егіншілік пен қалалық мэдениеттің түбіне жетті. Көшпелі мал шаруашылығ жергілікті халыктың басты шаруашылық кәсібіне айналды. Егіншілік іздері тек Жетісудың батысында Шу мен Талас аңғарында, қирап біткен қалалар айналасында ғана сақталды. Жазба деректерге қарағанда, ХІҮ ғасырда жаңадан елді мекендер, керуен сарайлар, бекіністер салына бастаған. Отырықшы егінші аудандар мен қалаларға билік жүргізу үшін қиян -кескі үрыстар толастамады.

Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісудың далалы аймағын мекендеген малшылар мен оңтүстік Қазақстанның, Орта Азияның егінші және қала халқының арасындағы тауар айырбасы оңтүстікте қалалық және егіншілік шаруашылықтың, қырда мал шаруашылығының өркендеуіне қолайлы жағдай тудырды. Қалалар арқылы дала ақсүйектері арасына мүсылман діні, жазу, кітаптар таралды.

ХІҮ-ХҮ ғасырларда бұрыннан басталған сауат ашу, бірігу, түркі эдеби тілінің үш негізгі диалектілік: қарлүқ-ұйғыр, ұйғыр-оғыз және қыпшақ - оғыз топтарына ұйысуы дами түсті. Монғол жаулаушылығы монгол тілінің таралуына ықпал ете алмады. Түркі ортасы монғол тілінің әлементтерін оп-оңай жұтып қойды.

ХІҮ ғасырда қыпшақ тілінде көптеген эдеби ескерткіштер дүниеге келді, халық ауыз әдебиеті дамыды. Қыпшақтар мен басқа да түркі тайпаларының өз ауыз эдебиеті болды. Қыпшақ тілінің «Кодекс куманикус» атты ескерткішінде фольклор үлгілері (жұмбақтар, қанатты сөздер, жайдақ өлеңдер) сақталған.

Оңтүстік Қазақстанның отырықшы - егінші аймагында ислам діні кеңінен қанат жайды, сопылық үйымдар ықпалын жүргізді, көшпелі халық шаман діні мен ата-бабалар аруагына сыйынуын тоқтатпады.

ХІҮ ғасырларда көптеген түркі тілдес және монгол тілдес этникалық топтар бірлестігінен қазақ халқының қалыптасу процесі аяқталды. Монгол үлыстарына күшпен бөлінген халықтардың өз бетімен өмір сүру үшін күресі, езілген халықтардың өз ішіндегі өзгерістер Алтын Орда мен Шағатай эулеті қүрған мемлекеттердің ыдырау процесін тездетті. Монгол шапқыншылығы әкелген ауыр экономикалық зардаптар біртіндеп жолға қойылды: егіншілік, қала түрмысы жаңғырды, қолөнер кәсібі дамыды, мал басы саны өсті, орталық Қазақстан мен Жетісудың далалық аудандарының оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияның жазиралы алқаптарымен сауда байланысы қайтадан қолға алынды. Қоғамдық қатынастар өркендеді.

Бекіту сұрақтары:

1.Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісудың далалы аймағын мекендеген халық қандай кәсіппен айналысты?

2. Егіншілік іздері Қазақстанның қай жерлерінен табылды?
№13-14 лекция XV-XVII ғғ. қазақ хандығы: халқы және шаруашылығы

_{Негізгі ұғымдар: Жер өңдеу, Күйме, хисар, Вакф, мүлік, мардинар, рийат, Ясы, Сайрам, Сығанақ,}
Жоспар:

₁)<sub>. Ұйымның түсінігінің жүздік бөліспен ауысуы

2</sub>)<sub>. Мал және үй шаруашылығы. Жер өңдеу.

3</sub>)<sub>. Қазақстанның кейінгі ортағасырлық қалалары:

- қалалар және қала тұрғындары саны

- қалалар құрылымы, қаланың жер иеленуі

4</sub>)_{. Салық жүйесі.Күйме, хисар, Вакф, мүлік, мардинар, рийат, Ясы, Сайрам, Сығанақ,}
Мақсаты:XV-XVII ғғ. қазақ хандығының экономикалық даму тарихының ұлттықдәстүрлі ерекшеліг і туралы білімдерін дамыту.
Дәріс мақсаты. Моңғол шапқыншылығы салдарынан Қазақстан жерінде-гі ру-тайпалардың арасындағы тарихи қалыптасқан жағрафиялық ортақтастық пен мәдени-экономикалық байланыс-тар бұзылды. Моңғол басқыншылары көптеген қалалар мен елді мекендерді, егіншілік ошақтарын талқандап, өлкенің өндіргіш күштерін күйзелтті. Мұндағы экономикалық және мәдени байланыстардың жай-үйі сипатталады.

Ірі ру-тайпалардың саяси жағдайларға байланысты қоныс аударуға мәжбүр болды. Мәселен, қыпшақтардың бір бөлігі Солтүстік Қазақстан мен Батыс Сібірге көшті. Моңғол феодалдарының Шығыс Қа-зақстан мен Жетісуда таңдаулы жайылымдарды тартып алуы, әсіресе жергілікті халықтың жиі-жиі ығысуына әсерін тигізді. Моңғол әмірлері өз үстемдігін берік үстау үшін жаулап алған елдерді үлыстарға бөліп, этникалық жағынан туыстас жергілікті халықты бір-бірінен бөліп тастауға тырысты.Қазақстан жерінде қаншалықты жойқын шапқыншылық оолғанымен, халық болып қалыптасудың негізгі шарты тіл бірлігі жойылмады. Қайта, керісінше, уақыт өткен сайын моңғол шапқыншыларының өздері ез тілдерінен айырьілып, жергілікті ру-тайпалардың қалыптасқан түркі тіліне, ЭДет-ғүрпына, салт-санасына көшіп, XIV ғ. өзінде-ақ толық түркіленіп кетеді. Бірақ бүл кезде бүрынғы екі үлкен Расаның /нәсілдің/ байырғы еуропеидтік және кейін қосы^{Ған м}°Ңғолоидтық нәсілдердің күрделі араласу нәтижеДе қазіргі қазақ халқы қүрамының /антропологиялық этникалық және лингвистикалық негізде/ бірыңғай тұтас қосындысы /қорытпасы/ келіп шығады.

Алайда, бүкіл Қазақстанның жерінде өмір сүрген ру-тайпалар түркі тілінде сөйлегенімен территориялық бөлінуге үшырап, Ақ Орда, Моғол, Әбілхайыр, Ноғай, Көшім хандықтарының қол астында өмір сүріп жатты. Олар сая-си, мәдени және экономикалық жағынан бытыраңқы бол-ды. Атақты "92 баулы қыпшақ" атты шежіреде көрсетілген бүл ру-тайпалардың барлығы кейін қазақ халқының қүра-мына кірген.

ХІУ-ХУ ғасырларда феодалдық қатынастардың нығаюы негізінде Моғолстан, Ақ Орда, Әбілхайыр хандығы, Ноғай Ордасында толассыз тоқтамай жүріп жатқан феодалдық со-ғыстар мен тартыстарға қарамастан, халықтар арасында өзара бірігу, топтасуға үмтылу процестері барған сайын белең алды. Қазақстанның ежелгі тайпалары өз мекендері-нің тарихи-жағрафиялық, экономикалық және саяси оқша-улануының тарихи қалыптасқан жағдайларына /түрлі тай-палық одақтар мен ертедегі феодалдық мемлекеттерге кіруі/ байланысты этникалық жағынан біртүтастық пен бүтіндікке үмтыла отырып, үш негізгі этникалық - шаруашылық то-пқа бөлінді. Яғни, жағрафиялық жағдайына байланысты үш жүз қалыптасты. Олар: ¥лы, Орта және Кіші жүз. ¥лы жүздің орталығы - Жетісу, Оңтүстік Қазақстан, Орта жүздің орталығы - Орталық Қазақстанда және Кіші жүздің орта-лығы - Батыс Қазақстанда болды.

¥лы жүз Сырдариядан бастап Жетісу жерін түгел жай-лайды. Оның қүрамына үйсін, қаңлы, дулат, албан, суан, сіргелі, ысты, ошақты, шапырашты, жалайыр, шанышқы-лы, қатаған, т.б. ру-тайпалар кіреді. Орта жүз Орталык Қазақстан аудандары мен Солтүстік-Шығыс Қазақстаннын бір бөлігін қоныс етеді. Оның қүрамында қыпшақ, арғын, найман, қоңырат, керей, уақ, тарақты тайпа-рулары бар. Кіші жүздің мекені - Сырдарияның төменгі жағы, Арал теңізінің жағалауы, Каспий ойпатының теріскей бөлігі. Оның қүрамындағы тайпалар одағы - Әлімүлы /қарасақал, қаракесек, кете, төртқара, шемекей, шекті/; Байүлы /адай, алшын, жаппас, алаша, байбақты, беріш, есентемір, қызылқүрт, шеркеш, ысық, таз, масқар/; Жетіру /табын, тама, кердері, жағалбайлы, кереит, телеу, рамадан/.

Жүздердің үйымдасқан уақыты, қалай қүрылғаны әлі жете зерттелмеген.

Үш жүздің пайда болуына ертедегі ел билеудің әскери тәртіпке негізделуінің де әсер етуі ықтимал. Қазақтың үш жүзі ешқашанда бір-бірімен жауласып, өзара араздыққа ба-рьш көрмеген. Керісінше, олар қазаққа қауіп тенгенде, казақ халкының тағдыры шешілер сәтте хандары, батырлары, билері, тағы да басқа беделді адамдары арқылы бір жерден табылып, мәселені бірігіп шешіп отырған. Жоңғарларға кар-сы соғыста солай болды. Қазақтар үш жүздің бірлігін қадірлеп, қастерлеп келе жатқан халық. Төле бидің "Жүзге бөлінгеннің жүзі күйсін" - деуі де осыдан.

Мүндай үштіктің шығуына, бір жағынан, Ақ Орда, Но-ғай Ордасы және Әбілхайыр хандығының қүрылуы, Мо-ғолстанның оқшаулануы түрік және түріктенген моңғол тай-паларының қазақ халқы больтп бүрынғыдан да жедел әрі топтасу процесінің күш алуы комектесті. Екінші жағынан, қазақ тайпаларының феодалдык мемлекеттердің бұл жүйесінде үзақ болуы қазақ халқының үш этникалық тар-мақ, үш жүз болып қалыптасуын негіздеді.

Қазақ хандығының пайда болуы Қазақстан жерінде XIV-XV ғасырларда орын алған әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестерден туған заңды қоғамдық құбы-лыс. Өндіргіш күштердің дамуы, көшпелі ақсүйектердің эко-номикалық қуатының артуы, феодалдық топтардың тәуелсіздікке ұмтылуы, осы негізде Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан арасындағы тартыстың ершуі, әлеуметтік қай-шылықтардың үдеуі XV ғасырдың екінші жартысында бүл мемлекеттердің құлдырап ыдырауына апарып соқтырды.

Дешті Қыпшақ жеріндегі көшпелі еңбекшілер бүқарасы феодалдық қанаудың күшеюіне, соғыстар мен тартыстар-дың өршуіне, хандар мен феодалдардың қол астынан көшіп кетіп, қоныс аударумен жауап берді. Сөйтіп, XV ғасырдың 50-70 жылдары арасында Әбілхайыр хандығынан Жетісу-дың Шу мен Талас өзендерінің жазығына 200 мыңдай адам көшіп келді. Бүл кезде Жетісуды билеп отырған Моғол-стан ханы Есенбүғы (1434-1462) казақтардың мүнда қоныс аударуына қарсы болмады. Өйткені оның да өз есебі бар еді. Есенбүғы қазақ ру-тайпаларын өзінің ішкі және сыр-тқы саясатында, атап айтқанда, Әбілхайыр хандығына және Шығыстан күшейіп келе жатқан ойраттар шапқыншылы-ғына қарсы күресте, сондай-ақ хандықтың өз ішіндегі фео-далдық алауыздықпен талас-тартысты тоқтату үшін пайда-лануды көздеді. Ал қазақтардың Жетісу жеріне қоныс ауда-руының басты бір себебі, Әбілхайырдың қол астында қана-ушылықтың күшеюі болса, екінші бір себебі, оларды Шы-ңғыс әулетінен шыққан Керей мен Жәнібек сүлтандардың жаңа қалыптасып келе жатқан қазақ халқының дербес мемлекетін қүру, оның тәуелсіз саяси және экономикалық дамуын қамтамасыз ету жолындағы қадамы мен қызметі өзінің ықпалын тигізді. Олардың халық қолдаған дербес мемлекет қүру саясатының нәтижесінде Жетісудағы рулар мен тайпалар мемлекет бірлестігінің орталығына айналды. Бүл арада түңғыш казақ хандығын құруға Керей мен Жәнібек сүлтандардың сіңірген еңбегін көрсете отырып, олардың саясатты кәсіп деп түсінген, жасынан қоғамдық-әлеуметтік өмірдің бағыт-бағдарын ойластырып, халық, ел тағдырына байланысты шешім қабылдап үйренген хандар-Дың отбасында өскен адамдар екенін айта кеткен жөн. Жәнібек қазақ хандығының түңғыш шанырағын көтерген Барақ ханның үлы, ал Керей оның ағасы Болат ханның баласы. Барақтан басталатын қазақтың дербес мемлекеттігі жолындағы күресті оның туған ұлы мен немересінің жалғ-астыруы, әрине, табиғи құбылыс.

Бұл кезде жаңадан кұрылған Қазақ хандығының алдын-да тарихи үш үлкен міндеттурщл. Біріншіден, жаңа қоныс-танған аймақта бұрыннан Дешті-Қыпшақ даласында қалып-тасқан дағдылы мал жайылымдарын қалпына келтіру. Екі-ншіден, "¥лы Жібек жолы" бойында орналасқан ірі қолө-нер-сауда орталықтары - Сығнақ, Созақ, Сауран, Отырар, Ясы (Түркістан) және т.б. қалаларды қазақ хандығына қара-ту. Үшіншіден, бытырап жүрген қазақ ру-тайпаларын бір орталыққа біріктіріп, қазақтың этникалық территориясын қалыптастыру.

Қазақтың алғашқы ханы болып Керей жарияланды /1458-1473 жж./. Одан кейін қазақ ханы болып Жәнібек сайлан-ды /1473-1480 жж./. Бүлардың түсында Жетісудың қазақ рулары мен тайпалары 1462 жылы Моғолстан ханы Есен-бүғы өлгеннен кейін, ондағы феодалдық тартыстардың күшеюіне байланысты, езара ынтымақтықты нығайта түсуге күш қосты. Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан жерінен бірқатар рулардың ауа көшіп, Жәнібек пен Керейдің кол астына келуі Қазақ хандығын бүрынғыдан да күшейтті. Бүлар жаңадан қүрылған Қазақ хандығының үкімет билігін нығайтып, оның беделі мен әскери саяси күш-қуатын арт-тыра түсті. Едәуір әскери күш жинаған және Жетісуда берік қорғанысы бар Жәнібек пен Керей, Жошы әулетінен шық-қан сүлтандардың Шығыс Дешті Қыпшақты билеу жолын-у дағы күресіне қосылды. Бүл күрес 1468 жылы ӘбілхайырІ өлгеннен кейін қайтадан өршіді. Оның елінде қиян-кескі қырқыс басталып, халық ыдырай бастады. Мүны қазақ хані дары Керей мен Жәнібек тиімді пайдаланды. Олар бүдан 12 жыл бүрын өздері көшіп кеткен ата қонысы Дешті Қып-шаққа қайта оралды. Сөйтіп, Әбілхайыр ханның мүрагер-леріне қарсы күрес жүргізді. Бүл күрестің барысында Әбіл-қайыр ханның орнына отырған мүрагер баласы Шайх Хай-дар өлтірілді. Әбілхайыр ханның немерелері Мүхаммед Шайбани мен Махмүд сүлтан Астраханға барып паналады. Күресте жеңіске жеткен Қазақ хандары 40 жыл Әбілхайыр билеген Дешті Қыпшақ даласын және ондағы көшпелі тай-паларды езіне қосып алды. Қазақ хандығының жері едәуір кеңейді.

№15 лекция XVII-XVIII ғасырдың басындағы қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығының дағдарысқа ұшырауының себептерінің алғышарттары.

1) Қазақ - жоңғар соғыстырының негізгі себептері.

2) Ресейдің отаршылдық саясатының басталуы.

3)Қазақ жүздерінің Ресей протектаратын қабылдауы.

ХVI ғ. Ресей Қазақ жерінің есебінен территорияларын бірте-бірте кеңейте берді. Ал ХVIII ғ. басында әскери линиялық бекіністер. Қазақ жеріне бекініс салып шекара ішіне сыналай кіруі арқылы жерімізді иемдене бастады. Қазақтарда жаңа линия жүргізуіне байланысты 70000 шаршы шақырым жер алынды. Жаңа линия ескі линиядан оңтүстікке қарай 200 шақырым ішкері , яғни Қазақ жерінің шекарасы ішке қарай ығыстырылды. Тек қана Ертіс бойында ескі линиядан оңтүстікке қарай 50 шақырымға ығыстырылып жаңа линия жүргізілді.

Жер жоғалтуымен қатар өзгерістер енді көшпенді қазақтардың дәстүрлі көшу маршруттарының көп жылғы қалыптасқан жүйесі бұзылды. Мал жайылымы тарылды.

XVIII ғ. ортасында басталған жаңа линия құрылысы ресей империясының қазақ даласын отарлаудың ашық жүргізген отарлық саясатының іс-әрекетінің жүзеге асуы болды. Солтүстік Қазақстанда жаңа линия бекініс құрылысының салынып бекуіне байланысты. Солтүстік Қазақстандағы Орта жүз қазақтарының көп жерлері Ресей империясына кетті. Звериноголовская - Петропавловск – Омск. Горькая линия бекіністері қазақ жеріне енудегі алаңға айналды.

1762 ж. 6 тамызында Сенат бұйрығы бойынша линия бойын жераударылғандар мен қоныстандыру жарлығы бойынша 60 жылдары XVIII ғ. Сібірден жераударғандар мен Польшадан шығарылған помещик-крестьяндар және қашқындар мен Ресейден келген еріктілер мен қоныстандырылды.

Солтүстік Қазақстан аумағына бекініс салу “тарту ” арқылы Ресей империясы екі мәселені шешті. Бірінші Қазақ даласына әскери күшін еңгізді және орыс келімсектері мен қоныстандыру арқылы қазақтың ұлттық тұтастығын бұзып дәстүрлі – Орта және Кіші Орда деп аталатын географиялық территориялық атауды өзгертіп.

Орынборлық және батыс Сібірлік губернияға бөлініп атауында өзгертті. Осылайша Қазақ даласында Орынборлық және сібірлік қырғыздар (қазақтар Ө.И.) атауы пайда болды. Жайықтың жоғарғы (Верхне яицкая) линиясы. Ойыл өзені бекінісі.Красногорская (Қызыл жар) және Ор дистанцияларын қосатын Жоғарғы Жайық линиясы. 9 бекініспен 16 редут қашықтығы. 561,5 шақырым Орынбордан шығысқа және оңтүстік шығысқа.

Орскіден Троицкі бекінісіне дейінгі жер аралығында қазақтар тығыз қоныстанған болатын Патша үкіметі арғын жағалбайлы, қыпшақтар рулары жазғы жайлаулары қоныстарының үстінен тікелей Ор дан Троицкіге тікелей жаңа бекініс тартты. Ескі бекініс пен жаңа бекініс аралығындағы жерлер қоныстанған қазақтардың иелігіне қалды. Қазақтар ол жерлерге енді бара алмады осылайша. Оның үстіне патша үкіметі.1832 ж. бұйрық бойынша әскери казактар бекіністен 15 шақырым жерлерге дейінгі аралыққа олардың пайдалану құқын берді. Мұндай жерден айырылу. Мал мен тіршілік етіп, жанбаып отырған қазақар наразы болып қарсылық жасаған жағдайда. Қарулы әскери дайындығы бар казак әскерлерін қарсы пайдалану үшін ұстаған болатын.

Жаңа линия салынуы нәтижесінде қазақ халқын жерден қысты. Шеген би, Тархан Шақшақ батыр ұрпағы арғын руының рубасының бірі былай деген. Арғындар Тобыл, Тоғызақ, Аят өзендері бойындағы малға жайлы құнарлы қоныстарынан айырылып қалды . Біздің байларымыз мал кәсіпшілігімен айналысуға дәрменсіз болып отыр деп Ресей әкімшілігіне шағым хат жолдаған. Осыдан кейін шекараға казактарды қоныстандыру арқылы қазақ жерлерін иемденіп қалды. Қазақ жеріне шекаралық бекіністерді салу жұмысын патша үкіметі 1836 жылға дейін қысы жазы жүргізді. Қатты боран болып жол болмай қалған күндердің бәрінде жұмыс істеді (59 бетте)

1843-1847 жылдары Аманқарағай бекінісінде (Құсмұрын), Орынборлық (Торғай) өте ірі форпостылары салынып болды.Бұл бекіністерді Жаңа (Новый) линия мен Горький линиялар арқылы жабдықтап отырды. (67) Солтүстік Қазақстан жеріне осылайша шетінен сыналай кіріп төріне шығып, жергілікті қазақтардың қарсылығын басып жаныштайтын арнайы әскери үлкен топтарын бекіністерге түпкілікті орналастырып үлгерген.Аманқарағай бекінісінің негізі 1843 ж. қаланды. Орынбор және Сібір Қазақтарының территориясына салынды.Бұл жердің қазақтары Торғай өзеніне қарай қоныс аударып көшіп кетуге мәжбүр болды. Осылайша жергілікті қазақтар малдың жазғы жайылымы жайлауларынан айырылды. 1849 ж. әскерилер мен қазақтар қоныстандырылды. 4,5 млн. десятина құнарлы жерлерден айырылған.

2.Қазақтар мен Ресей арасындағы сауда сабақтастығы.

Қазақ халқының Ресеймен арадағы байланысының алғашқы бағыттарының бірі- сауда қарым-қатынасы болды. Оның жолға қойылып, екі халық арасындағы байланыстың басталуы негізінен қазақ жерінің орыс мемлекеті құрамына қосыла бастау кезеңінен-ақ іске асырылды. Осы аталған уақыттан бастап қазақ даласының Шығыс, Алтай өлкесі де осындай екі жақты қарым қатынасқа тартылып, уақыт өткен сайын ол кең қарқынмен дами түсті.

ХVIIІ ғасырдың бірінші ширегінен басталатын аталған аймақтағы сауда қатынасы алғашында негізінен айырбас ретінде жүрді. Жергілікті қазақтардың осы саладағы саудаланатын басты тауары мал және оның өнімдері болды. Бұлар Ресейлік өнеркәсіптік тауарларына, астыққа, әртүрлі ыдыстарға, әшекей бұйымдарына, шай, қант, жеміс, т.б. тағамдарға, күнделікті қажетті мүліктерге кеңінен ауыстырылды. Осы мерзімнен басталған қазақ-орыс саудасының жергілікті халық тұрмысының дамуындағы маңызы да арта түсті.

Ресей жағынан өнеркәсіп және тұрмысқа қажетті тауарларының қазақ даласына енуі олардың жаңа тұрмысқа тартылуына, қоныс аударып келген орыс шаруаларымен тығыз байланыс орнатуына жағдай жасады. Қазақтар басы артық малдары мен оның өнімдерін өздеріне қажетті тауарларға ауыстыруға мүмкіндік алды. «Орыстар мен қазақтардың ең алғашқы байланыстары,- деп жазды Н.В. Алексеенко,- сауда байланыстары болды. Қазақ даласымен сауда қарым-қатнасы... Ямышево (1720), Семей(1754), Железинкс (1764) қамал кедендері арқылы жүрді. Аталған сауда қатынастары, әсіресе 1758 жылғы Жоңғар мемлекеті талқандалғаннан кейін жедел қарқынмен дами бастады. Алғашқы ақшасыз саудада жалпы айырбас құны бір жылдық тоқты болды.

Ақшасыз айырбас саудасы ХVIIІ ғасыр және ХІХ ғасырдың бірінші жартысында бүкіл дала өңірінің, сонымен қатар, Ертіс жүйесі тау-кен зауыттарының оң жағасын қамтыды. ХVIIІ ғасырда қазақтармен екі арадағы айырбас саудасына негізінен Сібір казактары қатысты.

Орыс – қазақ айыбас саудасы жыл бойы тұрақты түрде барлық орыс қоныстарында жүргізілді. Әрбір казак қонысы олар үшін сауда орталығына айналды,- деп көрсетті Сібір казак әскерлерінің тарихшысы Ф. Усов. Қазақтар айырбас үшін малдарын, тері, жүндерін, т.б. мал өнімдерін әкелді. Осы жерде олар нан, шай, қант, мақта өнімдеріне, әшекей заттарына ауыстырылады. Айырбас сауда, әсіресе, қазақтар мен Алтай таулы өлкесіндегі Кабинеттік шаруалары, сонымен қатар Бұқтырма өңірі казактары арасындағы қызу жүрді. Айырбасталатын тауарлардың ішінде астық өнімдері басым болды». (Алексеенко Н.В. Русские и казахи Верхнего Прииртышья в ХVIIІ-начале ХХ вв. Ленинград., 1967, 25-26 бб.).

Осы аймақтағы орыс-қазақ саудасының алғашқы басталу тарихы туралы өлке зерттеушісі С.Н. Герасимов мынандай мәліметттер береді: «Жоңғарлармен болған соғыстан кейін орыстар бос қалған жоңғарлардың жерлерін өздеріне қаратып, шығыстағы иеліктерін ертіс өзені жағалауына дейін жылжытты. Осы жерде орыс шекаралық жүйесіне жақын келіп, қырғыз-қайсақтар орыстармен сауда қарым-қатынастарын жасай бастады.
Ал бұған жоғары мемлекеттік рұқсат керек болғандықтан 1760 жылы сұлтан Абдул Файз Санк-Петербеург қаласына өзінің елшілері Бек Мырзамен Құдайбергенді жібереді. ...көршілерімен Ертіс жүйесінде сауда қатыныасын жасауға мүдделі орыс мемлекеті 1764жылы Семей қаласынан 15 шақырым жерде... Ертіс өзенінің солтүстік жағалауында кейін Семейдің «Зараечный» слободасының негізі болған ерекше айырбас алаңын негіздеді. 1765 жылы осындай айырбас алаңы Өскемен қамалында, 1765 жылы Железинскіде, ал 1803 жылы Бұқтырмада негізделді».

Аталған кезеңінен басталған қазақтармен ардағы сауданы одан ары дамытып, өркендетуге патша үкіметі алғашқы кезеңінен-ақ мүдделілік көрсетті. Себебі, жергілікті халықпен айырбас саудасы Ресей үкіметіне тиімді болды. Көрсетілген уақытта негізіне қазақтарға сапасыз, Ресейдің ішкі аудандарында сұраныс жоқ өнеркәсіп тауарларын малға, оның өнімдеріне ауыстырды. Осы арқылы Ресей кәсіпорындарын арзан шикізатпен тұрақты қамтамасыз етуге мүмкіндік туды.

«Даламен сауда жасау,-деп тұжырым жасайды Е. Бекмаханов өзінің зерттеулерінде,- орыс саудагерлеріне аса көп пайда әкелді. Олар мұнда өтпейтін тауарларды әкелумен қатар осы арқылы үлкен табыс тапты. Дала мен екі ортадағы сипаттама жасай отыра А.К. Гейнс былай деп жазды: «Ресейден қырғыздар барлық жәрмеңкелерде өтпеген сапасыз тауарларды алады. Керсінше, бұл қажетсіз бұйымдар қырғыз даласында малға айырбасталып, тиімді өтеді». (Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40 годы ХІХ века. А., 1992, 350 б.).

Қазақ даласын зерттеуші А.И. Левшиннің көрсетуінше: «Қырғыздар өздерінің өткізген мал, т.б. шекізат түрлерінің орнына Ресейден әртүрлі темір, шойын және мыс бұйымдарын, мысалы қазан, таған, ертоқым,...қайшы, тері, балта , шалғы, құлып, т.б. сонымен бірге, барқыт, кенеп,...жібек маталары, сандық ... кішкентай айналар, иіскейтін темекі,-ұн, т.б. алады». (Левшин А. И. Описание киргиз-кайсацких или киргиз казацких Орди степей. Спб., 1832, Алматы., 1996, 394 б.). Осы кезеңдегі қазақтардың малының молдығы мен олардың оны көп мөлшерде орыс тауарларына ауыстратындығы жөнінен Батыс Сібір мен қазақ даласын зерттеуші И.Завалишин де көрсеткен, оның айтуынша- «Олар (шекаралық қазақтар – Ғ.Қ.) негізінен мал шаруашылығымен айналысады. Тері, мал, майы, жүн, т.б. тауарға-темір, тері, көбінесе астыққа ауыстырылады. Мал, қой, жылқыны да олар өте көп мөлшерде сатады.

Қазақтармен екі ортадағы осындай айырбас саудасын жүргізе отыра патша үкіметінің жергілікті әкімшілігі, саудагерлер әрқашан алдауға, малдарын арзан алуға тырысып келді. Мысалы, Ресей көпестерінің ...қарапайым қазақтарды арақ беру арқылы арқылы қалай алдағанын граф Ян Потоцкий төменднгідей мысалмен дөп келтіреді: «қазақтарда айырбастауға ұсынылатын тауарлардың нақты бағасы туралы ешқандай мағұлмат, түсінік жоқ, осы арқылы көпестерге қаншама пайда келіп жатқандығын айтпай-ақ түсінуге болады.

Сонымен бірге Қазақстан аталған кезеңде Ресей өнеркәсіп тауарларының өткізу аймағы ғана болып қалмады. 1829 жылғы Сыртқы істер министірлігінің Николай-1-ге хабарламасында Қазақстанның арзан шикізат байлығын өркендей бастаған өнеркәсіп орындарына пайдалану мәселесі қойылды (Бекмаханов Е. Очерки истории Казахстана ХІХ века. Алматы, 1966, 27-б.).

Қазақ даласындағы айырбас сауданының өркендеуіне орай өсімқорлық кең етек алды. ХІХ ғасырдың ортасында орыс саудагерлерінің едәуір бөлегі жергілікті тұрғындарға тауарларын белгілі мерзімге дейін өспелі қарызға берді. Бұл туралы Сібір өлкесін зерттеуші М. Красовский былай деп жазды: «Саудагерлер, егін шаруашылығымен айналыспайтын казактар қырғыздарды алдау арқылы күн көреді. Олар саудагерлерден келісіммен тауарларды алып, оны қырғыз ауылдарына белгілі мерзімге дейін таратып береді, осы арқылы олар еселеп байиды... Мұндай өсімқорлықтан... татар саудагерлері де қалыспай орыс көпестерінен де артық байыды...» (Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40 годы. Алматы., 1992, 69-б.).

Даладағы жергілікті халықпен сауда қарым-қатынастары арқылы патша үкіметі қазақ жеріне кеңінен еніп, оның шаруашылық, әлеуметтік даму жағдайымен молырақ танысуға мүмкіндік алды. Осы мақсатпен 1840 жылдың басында Шығыс Қазақстан, Алтай өлкесі округтері қазақтарының мал саны бірнеше рет саналып, анықталды. Сынақ қортындысы бойынша князь Петр Дмитриевич Горчаковқа берілген мәліметте «Көкшетау,

Қарқаралы, Баянауыл, Ақмола, Аягөз, Көкпекті және Құсмұрын округтерінде 800000-ға дейін жылқы, 200000-ға дейін ірі қара, 3000000-ға дейін қой» бар екендігі көрсетілген.

Империялық қаржы министіріне берген Шекара жүйесі басқармасының соңғы есебі бойынша округтердегі қырғыз малдарының есебі бойынша округтердегі қырғыз малдарының есебі төмендегідей болды: Осы мерзімде жалпы Ресейдің сауда мәселесімен мемлекеттік коммерц коллегиясы айналысып келді, ал Орта жүз қазақтары Ресеймен сауда байланысын Семей қаласы арқылы жүргізді.

...Ресейдің 1758 жылдан бастап сауда жұмысын басқарған обер-директоры Никита Шемякин түсында сауда өркендей түсті. Саудадан түскен салық орыс мемлекетіне мол қазына болып құйылды. Мысалы, мемлекеттік саудадан 1789 жылы 3922 рубль, 90 тиын алынса, 1791 жылы 8380 рубль, 74 тиынға өсті. Семейде 1792 жылы орыс, Сібір және неміс тауарлары 51338 рубльге, ал қазақ, Ташакент және Қытай тауарлары 63800 рубль 94 тиынға жетті. (Мамырұлы Камен. Қазақ халқының жоңғар басқыншыларына қарсы күресі. Өскемен., 1994, 178-б.).

Айырбас сауданы одан ары дамыту мақсатында патша әкімшілігі қазақ даласындағы осы мақсаттағы сауда аландарын көбейтуді мақсат етіп қойды. «Оның...халықаралық саудадағы қолайлылығын ескере отыра Елизавета патшаның жарлығымен 1765 жылы Өскемен маңайында айырбас алаңы негізделді. Мұнда ташкенттіктер мен бұхарлықтар үнемі өз тауарларын әкелетін болды, ал қырғыз-қайсақтар,- деп жазады сол кездегі құжаттар, - көп мөлшерде қой, жылқы, жүн, тері сататын».

Ресей өндіріс тауарларын өткізу, оларды шикізатпен қамтамасыз етуге мүдделі патша үкіметі шет аймақтағы сауда өкілдерінің мүддесін қорғауды да үнемі басты назарда ұстап келді. Осы мақсатпен қазақ даласына келген орыс саудагерлері мен өнеркәсіп орындарының өкілдеріне арнайы сауда агенттері, тілмаштар мен жол бастаушылар бөлінді. Олардың алдында қойған мақсаты да капиталистік даму жолына түскен Ресей кәсіпорындарын көп мөлшердегі шикізат көздерімен қамтамасыз ету, арзан қолды өндіріс тауарларын шет аймақтарға мол мөлшерде өтізу болды. Аталған мақсатта үкімет тарапынан саудагерлердің қызметін жеңілдетуде оларды ынталандыру, ірі сауда капиталын қалыптастыру мақсатында т.б. көптеген шаралар қабылданды. Атап айтқанда, патша үкіметі ірі саудагерлерге ресми атақ беріп, ол атақ мұрагерлікке қалатын болды.

Ертіс өзені маңайындағы саудагерлікті дамыту мақсатында Семей облысы аумағында сауда жасайтын саудагерлерге, мешандарға, т.б. бірінші топтағы саудагерлерге екі мың күміс, екінші топтағы саудагерлерге бір мың күміс, үшінші топтағы саудагерлерге 400 күміс рубль капиталы болған жағдайда он жыл сауда салығынан босатылатын болды. Саудагерлер өз есебінен Аягөз, Қапал немесе Көкпекті қоныстарында сауда алаңдарын салуға міндеттелді. Сонымен қатар олардың өндіріс базаларының болуы талап етілді. (Аполлова Н.Г. Хозяйственное освоение Прииртышья в конце ХVІ-первой половине ХІХ в. Москва., 1976, 344-б.).

Қорыта айтқанда, ХІХ ғасырдың бірінші жартысына дейін негізгі ХVІІІ ғасырдың басынан басталған қазақ-орыс саудасы алғашында айырбас ретінде басталып, кейін біртіндеп тауар-ақша қатынастарына ауысты...
Бекіту сұрақтары:

₁)<sub>.17ғ.соңындағы экономикалық дағдарысқа не сбеп болшды?

2</sub>)_{. Дәстүрлі қазақ қоғамының бүтін жүйесінің талқандалуына не әсер етті?}

63). _{Сыртқы саудны кімдермен жүргізді?}