- тақырып: Ән айту қалпы, тыныс алу түрлері

Жоспар:

1. 
   Ән айту қалпы.
   
2. 
   Әншілік тыныс алу.
   
3. 
   Тыныс алу түрлеріне сипаттама.
   
4. 
   Дыбыстық қалыптастырумен байланысты қабілеттері.
   

1- ші тоқталатын сұрақ, бұл, әнші ән айтқан кезде қалай орналасады: әнді тұрып айта ма, әлде отырып айта ма соған байланысты.

Ән айтудың ең кең таралған түрі «тұрып айту». Хордың қатысушылары да концертке дәл осындай қалыпта шығады. Бұл жағдай сонымен қатар дұрыс әншілік қабілеттің қалыптасуын қамтамасыз етеді. Ән айтушы кеудесін көтеріп түзу тұру керек. Тұратын қалып қалыпты болуы қажет. Басты артқа не қисайтып ұстамай түзу ұстап тұру керек. Бастың түзу болуы гортанның толық еркіндігін және мойынның бұлшық етін қатайтып, дұрыс дыбыс шығаруға әсерін тигізеді. Жалпы алғанда, мұндай жағдайға жету үшін барлық бұлшық еттер бос болу қажет.

Хормейстерлердің айтуы бойынша, хор сабағын «тұрып» жүргізу керек.

Бұл жұмыс күнінен кейін келген қатысушылар үшін өте қиын. Сондықтан да, тәжірибеде хормен ән айту оқытулары отырып жүргізіледі. Бұл жағдайда да мойын мен бастың орналасуы тұрған кездегідей болуы керек. Басшы әншілер аяқтарын алдында тұрған орындыққа салмауын, іштің бұлшық еттерін еркін қозғалтуын қадағалау керек. Әншілердің аяқтары еденде нық орналасуы керек.

II Әншілік тыныс алу.

Демалу ән айту кезінде маңызды мәнге ие болады. Ол дыбыстың қайнар көзі, және ән айту сапасын вокальды - техникалық және көркемдік жағынан жақсартуға көмектеседі.

Әншілік демалу қарапайым белгіден өзгешеленеді. Солайша демді ішке алу және дем шығару біздің еркімізден тәуелсіз болады. Ал әншілік демалуда ол реттеліп отырады. Ішкі демалу көлемі бойынша әншілік демалудың ауасы қалыпты түрде жай орындайды.

Әншілік демалу кеуделік клетка және ішпен шығып отырады. Әншілік демалудың негізгі түрлері кеуделік және кеудебрюшорлық кеуделік демалуда орта және төменгі аумағында кеуделік клеткалар кенейеді. Кеуде брюшорлық демалуда кеуделік клетка алдыға көтеріліп, іштін алдынғы бөлігі қозғалады.

Кеуде мүшелері ән айту мақсаты үшін үздік болып табылады. Ол жақсы сапалы дыбыс шығару үшін қолданылады. Жеке тұлғалық хорда кеуде клеткасының жоғарғы бөлігі және тікті иықты жоғары көтерілетінің айтады. Мұндай тыныс алу түрлері өз еркіменен болмайды, сондықтан жоғары кеуде клеткасына күш түсіреді. Әншінің дауысын тез жоғалтады және дыбыс сапасына әсер етеді.

Ән айту кезінде ауа қалай жұту керек, ауыз және танау арқылы гегеналық көзқарас бойынша танаумен тыныс алу дұрыс болып табылады. Мұндай тыныс алуда танаудың жұқа қабатынан өткен ауа оны жұмсартады, ауызбен тыныс алғанда ауыздың сілекей қабатшасы және гортаны тамақта прешение тудырады және жөтел пайда болады. Ән айтуда танаумен демалу барлық кезде мүмкін бола бермейді, ол біршама уақытты талап етеді, оны қолдану тек ән айтудың алдында ғана және баяу темпті шығармаларды айтқан кездегі үзілісте ғана мүмкін болады. тәрбиешінің көрсетуі бойынша әншілік мақсаты үшін ауызбен танаудан бір мезгілде қолайлы болмақ. Демді ішке тартуға кеткен уақыт шығарманың темпіне байланысты. Баяу темпті шығарманы орындағанда жылдам темпіден қарағанда көп уақыт кетеді. Демді ішке тартудың бұл принципті барлық хордың тату және бірмезгілдік қойылымын қамтамасыз етеді. Бейнелеген қабылдау хор толық тактімен айта бастағанда болады демді ішке тартуға бірінші дыбыс қанша созылса, сонша уақыт кетеді. Демді ішке тарту қалыпты және баяу типті шығарманы орындау кезінде толық болса, жылдам темпті шығарманы орындағанда қысқа және толқыныс болады. жеке тұлғалық хорда демді ішке тарту шумен жиі бақыланады. Демді ішке алу қысқа болса шу қаттырақ болады. бұл әншінің нағыз қабілетінің жоқтығын білдіреді. өзінің қор ұжымын шусыз талғамға сәйкес тендіру қажет. Әншілік тыныс алу кәдімгі тынас алудан көп өзгешілікке ие әнші көп ауа жұтса өзіне көп күш түсіреді және бұл дыбыстың сапасына әсер етеді және қате интонацияға әкеліп соғады. Жұтылған ауаның көлемі әр жеке оқиғада өзгеше болуы керек. Жиналған ауа музыкалық фразаның ұзақтығына әсер етеді, музыкалық фраза ұзақ болған сайын көп ауа жұту керек. Хорда музыкалық фразада бір рет демалу жетпей қалатын кездер болады. Музыкалық фразаның ұзақтығына әсер етеді. Музыкалық фраза ұзақ болған сайын көп ауа жұту керек. Музыкалық фразадан бір рет демалу жетпей қалатын кезде болады. музыкалық фразаны жоғары регистерде орындай демалуға байланысты. Егер хор партиясының барлық әншісі бір уақытта дем алса, олар кезек – кезек тыныс алу керек. Тәжірибеде мұндай дем алу кезектік немесе септік деп аталады. Әнші өзінің партиясына абай болу керек және ол жалпы дыбысталуды бұзбау керек әншінің демалысы барлық кезде белсенді болуы қажет. Солғын дыбыс алу болдырмау керек, ол дыбыс сапасын нашарлатады, ән айту үшін тыныс алудың және демді ішке тартудың құрылымы маңызды.

Сапалы әншілік дыбысты қалыптастыру үшін тыныс алудың біркелкілігі және оны үнемді түрде шығару болып табылады. Ауаны өкпеден шығарып және ол үздіксіз болуы қажет, бұл міндетті шешудің жақсы жолы ол демді ішкі тартқан кездегі, мұны тыныс алу кезіндегідей сақтап қалу керек.

III Дыбысты қалаптастыру мен байланысты қабілеттер.

Хордың басшысының ұжым мүшелерімен вокальдық жұмысында бірінші кезектегі міндеті әншілердің әнді ешқандай айғай-шусыз айтуын қадағалау. Айғай-шуды ән деп есептейтіндер өте қатты қателеседі. Айғай мен ән айту дауыстың табиғи тембрін бұзып, хордың екпіндік дыбысталуына және орындаудың мәнерлілігіне кері әсерін тигізеді. Одан өзге, ол әншілердің даусына зиянын тигізеді. Хор басшысы әншілердің форсировкасыз ән айтуын қадағалау керек. Дауыстарды дұрыс құрастыру вокальдық мәдениетті қалыптастырады және дауыстылардың дұрыс құрылмауының себебі хордың дыбысталуының кейіпсіздігі. Дауыстылардың сапасы ауыздың ашылуы және тілдің ауызда орналасуына байланысты. Хор басшысы өз әншілеріне ауыздың қозғалысын жақсарту қабілетін үйрету қажет. Ән айтушының тілі аузында төменгі тістің алдыңғы түбірлеріне жабысып, ауызда тегіс түрде орналасу керек. Ол жұмсақ болу керек және оған ешқандай күш түспеуі қажет. Тілдің мұндай жағдайы әншінің гортаннына қолайлы жағдай тудырады.

Ән айтудағы дауыстылар тіпті сөзде де қалыптасу керек. Ән айтуда оларды жасырын негізде қалыптастыру қажет. Дыбыстың жасырынуы, оның кейбір айналымына байланысты. Ол бастық резонаторда пайдалануды бағыттайды. Дыбыстың аймағы және дауыстылардың бірдей талғамы әр хор партиясының бір тембрлік дыбыстауында дауыстарды қамтамасыз етеді. Хордың әншісі жүзулік ән айту қабілетіне ие болу керек. Дауыстың дірілі- бұл үлкен вокальдық кемшілік, тремоляция өзіндік бөлек дауыс. Жаңа бастап жүрген жас әншілер көп жағдайдағы тремолияция нашар орындауында.

Хордың мүшелерінің дыбысты дұрыс ести білуіне үлкен мән берілді. Олардың дыбыс сапасының қабілеттігін дамыту керек. Мұндай қабілеттілік «вокальды есту» деп аталады. Вокальдық музыкалық қабілет әнші үшін үлкен мәнге ие. Дамытушылық вокальдық музыкалық қабілет хор әншісінің нашар дыбыстан жақсы дыбысты айыруға мүмкіндік береді, бұл вокальді мәдениетке ие болудың шарты. Сондықтан да хор басшысы ұжым мүшелерінің музыкалық қабілетін жақсарту керек. Егер хор басшысы жақсы қабілетке ие болса, ол өз дауысы мен сол фразаны не дыбысты көрсету керек.

Әншілік қабілет дыбыс қалыптасуға, дикцияға байланысты. Дикция бұл вокалды техникалық қабілет ол хор әншілеріне сөзді түсінікті айтып, тыңдармандарға орындалатын шығарманың әдеби текстін жеткізу үшін қажет.

Ән айту дауысты дыбыста негізгі болып табылады.

Сұрақтары:

1. 
   Ән айту қалпы дегеніміз не?
   
2. 
   Әншілік тыныс алуға сипаттама беріңіз?
   
3. 
   Дыбысты қалыптастырумен байланысты қабілеттер жайлы мағлұмат беріңіз?
   

1. 
   Музыка әлемі 2008 №1
   
2. 
   Әсембекова Хорға арналған шығармалардың кейбір ерекшеліктері.
   
3. 
   Дмитриевский Г.А. Хор және оны басқару. А.1998.
   
4. 
   Әбеуова Хор және оны басқару. А. 1997
   

Жоспар:

1. 
   Дауыс аппараттарын қыздыру жаттығулары.
   
2. 
   Legato, non legatoлық жаттығулар.
   
3. 
   Стаккаттолық, моркатталық жаттығулар.
   
4. 
   Гармониялық жаттығулар аккордтары.
   

- дауыс шымылдығын қыздыру;

- түрлі вокалдық дағдыларды игеру және шеберлкті шыңдау;

- жатталатын шығармадағы қиындақтардың алдын алу және қателіктерді түзеу;

Солардың ішіндегі дауыс шымылдығын қыздыру түрі қарапайымнан күрделендіре түсу принципіне негізделеді, яғни жаттығудың оңай түрінен бастап, біртіндеп күрделендіріп, көлемін ұлғайтып, дыбыс күшін өсіріп, түрлі нюанстерді еңгіземіз. Сонымен қатар жаттығулардың көмегімен дауыстың жылдамдығын, жүрдектілігін арттыру арқылы дыбыс қатарларын тегістеп, жоғарғы резанаторларды пайдалану әдісін меңгеруге жағдай жасалынады.

Ал орындалатын шығармаға байланысты жаттығулар әуендік, гармониялық ырғақтық деп ажыратылады. Осы тұрғыда хор жетекшесінің дұрыс бағыт бере отырып, жүйелі жүргізген жаттығулар оқушыларға музыкалық теория мен хор үнділігінің элемент терін меңгеруге, кәсіби дәрежесін өсіруге бірден‑бір ықпалын тигізеді.

К.Никольская‑Береговская “Начальный этап обучения пению в хоре старшеклассников” атты мақаласында тікелей хор сабағында қолданылатын вокалдық жаттығуларға қатысты қойылатын талаптарды жан‑жақты қарастырады:

1) жаттығуларды қарастыратын шығармаға сәйкес таңдау қажет, яғни жаттығулар вокалдық‑ хор міндеттерін көздеуі шарт.Сонымен қатар арнайы хор дағдыларын дамытуға, таза интонациялауға негізделген ( унисонды, терцияны әндету) жаттығуларды міндетті түрде қолдану қажет.

2) жаттығулар оқушылардың вокалдық хор дағдыларын одан әрі жетілдіре алатындай, талап‑ міндеттерді күрделендіре түсетіндей дәрежеде болуы қажет, яғни бірізділік принципіне сәйкес құрылады.

3) жаттығулар оқушылардың мүмкіндігіне, дайындық дәрежесіне сәйкес келуі қажет.

4) жаттығуларды оқушыларға ыңғайлы примарлық (еркін сөйлеудің аумағы) зонада айтқызу қажет. Бірақ оқушылардың диапазонын ұлғайту үшін жаттығу диапазонын біртіндеп кеңейтеміз.

5) жаттығуларды сүйемелдеусіз орындатуға тырысу қажет.

6) жаттығуларды таңдау кезінде “қарама‑ қайшылық” принципін ескеру қажет. Мысалы, қарама‑ қарсы нюанстерді салыстыруға негізделген жаттығулар ( легато мен стаккато) немесе гамманы төменнен жоғары, жоғарыдан төмен әндету.

Вокалдық жаттығуларды таңдаудың өзі екі принципке негізделеді:

1) дауыс аппаратын психологиялық және физиологиялық тұрғыдан жұмыс үрдісіне даярлау, біртіндеп қыздыру;

2) вокалдық хор дағдыларын дамыту, мәдениетті және көркем дыбыстау мәнерін қалыптастыру.

Дауысты жатықтыру кезінде үн диапазондарының орталық тұстарынан бастаған жөн. Жоғары немесе төмен ноталардан аулақ болған абзал. Өйткені төменгі және жоғарғы регистрлер дауысты қажытады, қысым түсіреді. Алғашқы кезеңде өтпелі ноталарды талап етпейтін жаттығулардан, яғни орта регистрден бастау қажет. Мысалы, жоғары және төмен бағытта хроматизмді , яғни жарты тон бойынша жылжуды ұсынуға болады.

Ән айтудың негізін дауысты дыбыстар құрайды. Оларды хорда орындау оқушылар үшін қиындық келтіреді, өйткені хор өнері дауысты дыбыстарды “академиялық” мәнерінде, яғни көмкеру арқылы әдемі, мәдениетті етіп орындауды талап етеді. Сондықтан да хор жетекшісі дауыс қыздыру кезінде дауысты дыбыстарға байланысты арнайы жаттығуларды жасатуы қажет. Жаттығу кезінде дауыстыларды дауыссыздармен біріктіріп, буын түрінде немесе өздерін жалаң айтып дағдыландыруға болады. Әрбір жаттығуға нақтылы мақсат қойылып, ол қандай да болмасын белгілі бір кемшілікті жоюға негізделуі керек, тек сонда ғана олардың пайдасы тиеді.

Вокалды хор дикциясында кейбір езулік дыбыстар “ашық” деп аталады. Оларға “а”, “ә”, “е”, “и”, “і”, “я” жатады. Бұл дыбыстарды әнде жабыңқырап, яғни ерінді шеңберлей жинақылап айтуы тиіс. Ол үшін ашық дыбыстарды еріндік дауысты дыбыстарына жуықтап айту қажет. Осылайша хор шығармасында барлық дауысты дыбыстарды бірыңғай желіні сақтап орындау‑ ерінді көбіне жинақы ұстап, олардың формасын бей‑берекет өзгерте бермеуін қадағалауға байланысты. Бұл әрине, көп жаттығудың нәтижесінде пайда болатын дағды.

Әртүрлі дауысты дыбыстарды бірыңғай вокалдық желіні сақтап айту үшін қолданылатын жаттығудың бірі: ма‑ме‑ми‑мо‑му немесе да‑де‑ди‑до‑ду буындарын бір нота биіктігінде әндету. Мақсаты: вокалдық позицияны қалыптастыра отырып, унисондық дыбысталуды дамыту.

Мұндай жаттығуларды әннен де келтіруге болады, яғни шығарманың бір үзіндісін жаттығу ретінде қолдану. Хор жетекшісі ұзақ ноталарды әндеткенде, сол ноталарға тура келіп тұрған дауысты дыбыстарды аяғына дейін, өзінің негізгі үн сапасын жоймай, басқа дыбысқа өңін айналдырып жібермеуін қадағалаған жөн. Ол үшін сол дауыстыларға тән ерін формасын аяғына дейін сақтау қажет.

Кенеттен жасалынатын нюанстер (subito forte, subito piano) бір үлеске ертерек көрсетіледі. Ал legato‑ны (дыбыстарды өзара байланыстырушы белгі) көрсетуде білезік буындары маңызды рөл атқарады.

Жалпы легато мен стаккато қимылдары технологиясының едәуір айырмашылықтары бар, яғни легатода негізгі ролді ішкі үлестік қозғалыс алады және нүктелері жұмсартылған, ал стакккатода керісінше, ішкі үлестік қимыл қысқартылған, нүктелері өте белсенді, серпінді болып келеді.

Осылайша стаккатоны жүргізу барысында легатоға қарағанда басқаша қол қимылдар қолданылады: бұл штрих өте қысқа дем алғанды, белсендірек, өте өткір нүктені және азғантай қол қозғалысының көлемін талап етеді. Осыдан барып қолдардың позициясы да дирижерлаудың әдеттегі қол қимылының орнынан сәл жоғарырақ болуы мүмкін, ал қол қоспасына аздап түсірілген шынашақ тірек болады. Қол қоспасы білекпен бірге қысқа екпіндер тастауға мүмкіндік бере сәл көтеріледі. Стаккато мен легато штрихтарын орындау барысында “дирижерлық нүктелер” екі жағдай да саусақтың ұшымен немесе бүкіл қол қоспасымен орындалса да, олар сапасы жағынан әр түрлі сипатта беріледі (ал легатода сонымен қатар барлық қолмен беріледі). Бірақ легатоның нүктелері жұмсақ, жабысқақ болады.

Сұрақтар:

1. 
   Жаттығулар неше топқа бөлінеді?
   
2. 
   Штрихқа байланысты жасалатын жаттығуларды ата?
   
3. 
   Гармониялық жаттығулардың хорда алатын орны жайлы айтып бер?
   

1. 
   Димитривский Г.А. Хор және оны басқару. А.1988
   
2. 
   Әбеуова К. Хор жүргізу. А. 1993
   
3. 
   Хроведение В.И.Красношеков. М. 1969
   

Жоспар

1. 
   Көп дауысты хорларға түсініктеме.
   
2. 
   Шығармамен танысу.
   

Жаңадан ұйымдасқан хор алғашқы баспалдақ кезіңде унисондық дыбыстар шығармаларды меңгеруі қажет. Унисондық немесе бір дауысты алынған шығарманың әуенінің тазалығын әр арақашықтың еркін орындалуын, интонациялық тазалыққа және ырғақтық дикциялық акапелалық тағы сол сияқты ансамбльге баса назар аудару қажет. Өсу деңгейіне қарай келесі баспалдағы екі дауыстты немесе конондық ән айтуды енгізуге болады. Ал, екі дауысты шығармалар терция, секста аралығында жеңіл қабылдайды. Бұл ретте теция арақашықтығын сексталық арақашықтықтан таза орындалуын қадағалауымыз керек.

Студенттер тобы өзінің сипатына қарай дауыстарды жеңіл қабылдағандықтан музыкалық естуі жоғары хор болғандықтан оларға 2- 3 дауыста хор шығармаларын алуға болады. көп дауысты шығармалардың лерикалық әндерден бастағаны жөн. Лерикалық әндердің ырғақтары баяу болғандықтан оларды жақсы айтады. Лерикалық әндердің ыңғайлылығы әрбір дауысты анық естуге дауыстарды үлгеріп айтуға және тыныс алуды қадағалайға жақсы жағдай қосады. Көп дауысты шығармалар музыкалық жағынан өсуіне ішкі есту қабілетінің дамуына жағдай септігін тигізеді. Ішкі есту даму қабілеті бір дауысты екінші дауысты айту деген сөз. Студенттер хоры көп дауысты шығармаларды еркін меңгерген есту қабілеті дамыған ішкі есту сезімінде көп дикциялық үні бар ұжым болғандықтан хорда екі дауыстан көп дауысқа дейін шығармаларда соның ішінде жылдам, баяу орындағандықтан гормониясы бойынша қиынырақ шығармаларда репертуарға алуға болады. Көп дауысты хор шығармалары хордың өсуіне сауаттылыққа жауапкершілікке дағдыланған, сондықтан хор шығармалары қарапайым екі дауыстан емес, сауатты жазылған көп дауысты болған жөн.

Сұрақтар:

1. 
   Көп дауысты хорға түсініктеме беріңіз?
   
2. 
   Шығармаларды таңдау шарттарын ата?
   
3. 
   Репертуар таңдауда нені есте ұстаған жөн?
   

1. 
   Музыка әлемі 2008 №1
   
2. 
   Әсембекова Хорға арналған шығармалардың кейбір ерекшеліктері.
   
3. 
   Дмитриевский Г.А. Хор және оны басқару. А.1998.
   
4. 
   Әбеуова Хор және оны басқару. А. 1997
   

Жоспар:

1. 
   Унисон ұғымына түсініктеме.
   
2. 
   Унисондық дыбыс шығаруға жаттығу.
   

П.П.Пигровтың айтуынша ансамбльдің ең басты ерекшелігі: интонациялаудың дәлдігі, дыбыс бояуы мен дыбыс күші жағынан үйлесімділігі. Нәтижесінде партиялар арасында “унисондық дыбысталу” қалыптасады. Сол арқылы хордың гармониялық дыбысталуының іргетасы қалыптастырылады. Осы тұрғыда Пигров ансамбльдің басты элементі деп “ансамбльдік дыбысты” жеке қарастырып, оның екі түрін ажыратқан: унисондық және гармониялық.

Унисондық ансамбльге қажетті элементтер: әншілер арасында дыбыс бояуы мен күшінің бірдей болуы, ыңғайлы тесситура, дауысты дыбыстардың дұрыс айтылуы, нюансировка мен вокалдық мәдениетінің бірдей дәрежеде сақталынуы.

Ал гармониялық ансамбль дегеніміз бірнеше әншілердің немесе партиялардың аккорд дыбыстарын бір‑біріне үйлестіре әндетуі. Ол үшін дауыстар арасында салмақтылық күйі қажет және аккорд тондарының біртұтас, үйлесімді жүйеге біріккені шарт. Ол үшін мынадай талаптар қойылады: хор мүшелерінің сан жағынан бірдей болуы, аккордтардың ыңғайлы регистрде орналасуы, тесситура, нюансировка, жылдамдық, хор әншілерінің табиғи дарындылығы, қабілеті секілді маңызды элементтер ескерілуі тиіс.

Г.А.Дмитриевский ансамбльді технологиялық және көркемдік тұрғысынан қарастырады. Ансамбльдің технологиялық сапасын музыкалық орындаушылықтың тәжірибесіне байланысты қолданады. Ол дегеніміз музыкалық шығарманың дыбысталу формасы, сапасы және техникасы. Ансамбль технологиялық мағынасына сәйкес төмендегі элементтерді білдіреді:

‑ интонация‑горизонтальды (көлденең);

‑ строй‑вертикальды (тігінен);

‑ тембр, яғни дыбыс бояуы;

‑ динамика‑ дыбыс күшін білдіреді;

‑ ырғақ‑дыбыс ұзақтықтарының алмасуы;

‑ агогика‑ қимыл­‑ қозғалыстың бірдей болуы;

‑ дикция‑ орфоэпия заңдылықтарын сақтау;

Жоғарыда айтылған мәліметтерді негізге ала отырып, Г.А.Дмитриевскийй ансамбльге қатысты мынадай қорытынды жасайды: “Ансамбль бұл‑ интонациялық, үн құрылымдық, тембрлік, динамикалық, метроритмикалық, агогикалық, дикция‑орфоэпиялық, тесситуралық, фактуралық деп ажыратылатын жеке ансамбль түрлерінің жиынтығынан құралады.

Ансамбль мәселесін жете зерттеген П.Г.Чесноков ансамбльдің екі түрін ажыратқан: 1) механикалық ансамбль дегеніміз‑ әншілерді дұрыс таңдау, хор партиялары мен тұтас хорды ұйымдастыру шараларына байланысты мақсат‑міндеттерді көздейді; 2) көркемдік‑органикалық ансамбль түрі тікелей дирижердың өзіне, оның дарындылығына және хор мүшелерінің көркемдік­­‑рухани жағынан жетілу деңгейіне байланысты.

Ал көпке танымал хормейстр, дирижер А.А.Егоров хор ансамблін құруда екі негізгі қажетті элементтерді көрсетеді: сыртқы­­‑ яғни орындалатын шығарманы есту, көру, сезіну арқылы санамызда қалыптасатын түрлі әсерлердің жиынтығы, бірлігі және ішкі фактор дегеніміз­­‑ өзара сан алуан дыбысталатын жеке элементтердің біртұтас жүйесіне енуі. Дирижер бұл екі элементтердің синтезін қамтамасыз етіп, жүзеге асырады. Осылайша Егоровтың бұндай тұжырымдамасы хор орындаушылығын эстетикалық тұрғысынан ашып бере алды./26/

Сонымен қатар П.Г.Чесноков “Хор и управление им” атты еңбегінде ансамбль құру үшін төмендегі талаптар тізімін ұсынады:

‑ хордағы әрбір әнші басқаларымен дыбыс күші мен тембр жағынан үйлесуі үшін берілген әуенге құлақ салып, терең сезіне білуі тиіс. Бұл дағдыны “ жеке ансамбль” қалыптастырады.

‑ әрбір партия өз ішінде теңесіп, бір күйге түсіп, үйлескеннен соң, ол хордың толық дыбысталу тепе‑теңдігін бұзып алмау мақсатында өзге де партияларға құлақ салуы қажет.Бұл дағды “жалпы ансамбль” арқылы іске асады.

­­‑ хордағы әрбір орындаушы партия ішінде ансамбль құруда дыбыс биіктігі жағынан таза унисонды құрай алуы қажет. “Жеке строй” ұғымы бұл мақсатты көздейді.

‑ жеке және жалпы ансамбль түрлерін өзара құрай алған, интонациялау жағынан үндескен әрбір партия өзге де партияларға құлақ салу арқылы бір‑бірімен үйлесе алуы қажет. Бұл мақсатты “жалпы строй” ұғымы көздейді.

‑ хордағы әрбір орындаушының дирижермен арасындағы қарым‑қатынасы тыйылмауы қажет, яғни оның әрбір қол‑қимылын, мимикасын байқай отырып, мән‑мағынасын түсіне білуі тиіс.

­­‑ дыбыс бояуы жағынан берілген партиядан ерекшеленетін, жалпы ансамбльге үйлеспейтін әншілерді хорға қабылдамау қажет, өйткені олар ансамбльді, яғни үйлесімді дыбысталуды бұзады. Сонымен қатар вибрациясы аса күшті, яғни дірілі көп дауыстардан сақ болу қажет, себебі вибрация жеке ансамбльге нұқсан келтіреді.

Осылайша хорда ансамбльді құру мәселесі аса өзектілердің бірі. Өйткені хордағы ансамбль вокалдық ән айту мәдениетін аңықтайтын басты көрсеткіш.

Сұрақтар:

1. 
   Унисон ұғымына түсініктеме бер?
   
2. 
   Унисондық дыбыс шығаруға жаттығу неден басталады?
   
3. 
   Унисондық дыбысталуда ансамбльдің алатын орны?
   

1. 
   Музыка әлемі 2008 №1
   
2. 
   Әсембекова Хорға арналған шығармалардың кейбір ерекшеліктері.
   
3. 
   Дмитриевский Г.А. Хор және оны басқару. А.1998.
   
4. 
   Әбеуова Хор және оны басқару. А. 1997
   

Жоспар:

1. 
   A cappellaлық шығарма ұғымына түсініктеме.
   
2. 
   Шығарманы талдау әдісі.
   
3. 
   Хордағы партиялармен жұмыс.
   

A cappellaлық шығарманы, яғни сүйемелдеусіз әнді орындауды еңгізуді ерекше хор сыныбында басты орын алады. “Қазіргі уақытқа дейін акапеллалақ шығармаларды орындау тек кәсіби дәрежедегі ұжымдарға ғана тән деген көзқарас көпшілігінде қалыптасып кеткен. Бірақ бұндай көзқарастың терістілігін, бұрыстылығын іс­‑тәжірибе дәлелдеп отыр, яғни акапелланы оқушы хорына орындатудың көп пайдасы бар. Ең біріншіден, кез‑келген аспаптық сүйемелдеу өзіне тән таза, ашық, жұмсақ, табиғи дыбысталу нақышын бұзып бұрмаламайды. Екіншіден, сүйемелдеусіз шығармаларды орындау кезінде хордың дайындық дәрежесі, шеберлігі, ансамбль, строй, нюансировка секілді басты хор элементтері бірден айқындала түседі. Үшіншіден, акапелла таза унисонды қалыптастыруға негіз болады.”

Акапеллалық шығармаларды репертуарға хордың алғаш сабағынан еңгізуге болады. Шығарма жатталып, ансамбль жағынан үйлескен кезде акакпелланы сүйемелдеумен орындауға болады. Оқыту үрдісінде сүйемелдеу мен акапелланың кезектесіп қолдану пайдасы зор. Бұндай кезекті тізбек музыкалық есту қабілетінің қарқынды түрде дамуына жәрдемдеседі және де айта кететін маңызды жайттардың бірі ерте кезеңнен орындалатын сүйемелдесіз шығармалар кейінгі уақытта репертуардың күрделене түсуінің кепілі. Және де, керісінше, акапелла шығармалардың орындауға дағдыланбаған хор ұжымы кәсіби деңгейде өсе алмай, мүмкіндігі шектеліп қалады. Өйткені аспаптық сүйемелдеуге машықтанған олар таза интонациялауға мән бермей, фальшпен орындайды.

Акапелланы әндетудің өзіне тән артықшылығы – шығарманың тональдігін өзгертуге қолайлы болуы, яғни шығарманың тональдігін диапазонына қарай жарты тонға немесе бір тонға дейін көтеріп төмендетуге болады. Тональдік қандай мақсатпен өзгертіледі?‑ деген сұрақ туындауы мүмкін. Көптеген шығармалар ыңғайсыз тональдікте жазылғандықтан орындауға қолайсыз болып келеді. Және де екі түрлі тональдікте жазылған хор шығармасы екі түрлі дыбысталады. Мысалы, оқушылар хоры до мажор тональдігінде шығарманы сәтсіз орындаса, до диез тональдігінде керемет болып шығады. Бұл берілген шығармадағы интервалдардың акустикалық ерекшелігімен түсіндіріледі. Сондықтан да хор жетекшісі осы жағдайды ескеруі қажет. Репетиция кезінде хор ұжымын ыңғайсыз тональдікте айтқызу бір жағынан пайдалы дейді дирижердың көпшілігі. Көп жағдайда төмен тональдікте айтқызу өте пайдалы. Өйткені төмен тесситураға байланысты туындаған қолайсыз жағдайды жене отырып, еріксіз түрде стройды белгілі дәрежеде теңестіреді. Осындай тепе‑теңдік күйі алғашқы тональдікке көшкенде де сақталынады. Осылайша акапеллалық шығармаларды орындау хор мүшелерінің шығармашылық, кәсіби дәрежеде өсуіне зор ықпалын тигізеді.

Сұрақтар:

1. 
   A cappella ұғымына түсініктеме бер?
   
2. 
   A cappellaлық шығарманың тиімділігін жіктеп айт?
   
3. 
   Репертуарға енгізу неше дауыстан басталғаны жөн?
   

1. 
   Музыка әлемі 2008 №1
   
2. 
   Әсембекова Хорға арналған шығармалардың кейбір ерекшеліктері.
   
3. 
   Дмитриевский Г.А. Хор және оны басқару. А.1998.
   
4. 
   Әбеуова Хор және оны басқару. А. 1997