Ќазаќстан Республикасыныѕ Білім жјне єылым министірлігі
жүктеу/скачать 1,38 Mb.
|
Isaeva.Etnoped-2012
| Лекция мәтіні(қысқаша):
Белгілі ғалым Орынбор қаласында башқұрт шаруасының отбасында дүниеге келген. Ол 16 жасында Орынбордағы Неплюев кадет корпусының Азия бөліміне оқуға түсіп, оны 1876 жылы бітіріп шығады да, Түркістан өлкесінің Ташкент қаласына әскери қызметке жіберіледі. Кейін Сырдария губерниясының генерал-губернаторы Скоблевтің тілмәші қызметіне ауысады. 1883 жылдан бастап, үздіксіз елу жыл бойы Ә. Диваев Орта Азия, Сырдария, Түркістан далаларында қазақ, қырғыз, өзбек халықтарының этнографиялық бай мұрасы – ауыз әдебиетін жинап бастыру, зерттеу ісімен шұғылданады. Ә. Диваев халықтық мәдени мұраларды жинауда екі түрлі мақсат көздеді. Біріншіден, қазақ халқының асыл мұрасы- ауыз әдебиеті үлгілерін келешек ұрпақ үшін, тарих үшін қажетті дүние деп қарастырса, екіншіден, жинаған материлдарын орыс тіліне аударып бастыру арқылы қазақтың мәдени мұраларын басқа халықтарға таныстыруды мұрат тұтты. Ә.Диваевтың халықтың мәдени- әдеби мұраларын қажымай- талмай жинап, зерттеген еңбекқорлығы Ресейдің ориенталист-ғалымдарының назарын өзіне аударды. Түрлі ғылыми қоғамдар оны өзіне мүшелікке тартуға келісімін сұрап, хаттар жаза бастайды. Мысалы, 1896 жылы 22 қаңтарда Ә.Диваев ТКЛА-ға ( Туркестанский кружок любителей археологий ) толық мүшелікке сайланады. Бұл ұйірме 1995 жылы 11 желтоқсанда Ташкентте ашылып, 1917 жылға дейін өмір сүрген. Үйірме “Орта Азияның өткен дәуірлері жайлы көптеген деректер мен жекелеген фактлерді жинауға аса зор қызмет көрсеткен ”. Үйірменің 1896 жылы 26 тамыздағы мәжілісінде Диваев Ташкент уезі Ақжар болысындағы бір сайдан табылған мүліктер, Ташкенттен 50 шақырым жердегі Шорбұлақ маңынан табылған “Хазрет Ысмаил ата” мөрдесі, молда Көбей Тоқболатұлының бейіті, төртқұлақ тамдарға байланысты халық арасындағы аңыз- әңгімелер жайлы хабарлама жасайды. Осы мәжілісте ол Ташкент уезінің Жетісу болысындағы Қаратас қыпатының етегіндегі бейіт туралы да деректер айтып береді. Ә.Диваев мұсылман халықтарының озық Еуропа мәдениетіне, көркемөнеріне баулушы, өз заманының прогресшіл идеяларын насихаттаушы болды. 1904 жылы тікелей Диваевтің қатысуымен Ташкентте мұсылман зиялыларының әуесқой театры ұйымдастырлады. 4 сәуірде “ Махаббат машақаты ” атты тұңғыш спектклын көрсетті. 1906 жылы Ә. Диваев әскери қызметтен біріңғай халық ағарту, ғылыми жұмыстарға ауысады. 1916 жылға дейін татар мектебін басқарады. Ә.Диваевтің ұзақ жылдық ғылыми еңбектерінің құрметіне Орта Азия басмұражайы сол жылы (1923) қазақ этнография бөліін ашып, оны Диваевтің атымен атауды ұйғарды. Мұнда Ә.Диваевтің достары, тәжік тілімен этнографиясының маманы М.С.Андреев, атақты шығыстанушы, өнертанушы М.Е.Массон, т.б. қызмет істеді. Олар Әбубәкірдің 40 жылдық мерей тойына арнап, суретімен почта маркасын шығарған. Науқас әлсіреткен Диваев 1925 жылдың 5 қазанында өз өтініші бойынша “Денсаулығының нашарлап, жасының ұлғаюы себептен” қызметтен босанады. Атақты этнограф, фольклорист, шығыстану ғылымының қарт өкілдерінің бірі- профессор Ә.А.Диваевтің жүрегі 1933 жылы 5 ақпанда тоқтады. Ә.Диваевтің досы М.Е. Массонның сөзіне қарағанда, Әбубәкір көзінің тірісінде көлемі 75 баспа табақ еңбек берген екен.Ал Диваев материалдарының мұрагері Х.Т. Зарифовтың жазуынша, ол 100-ден астам ғылыми еңбек қалдырған. Қазақ кітаптарының шежірешісі Ә.Жиреншиннің дерегінше, Ә.Диваевтің “... жалпы еңбегі жарияланған кітаптардың саны 115 ” деп жазды. Ол жинаған батырлар жыры 1922 –1923 жылдары Ташкентте тұңғыш рет 9 том болып басылды. 1924 жылы Ташкентте қазақтың тұрмыс-салт өлеңдерінен құрастырылған “Тарту” атты жинағы, 1926ж Қызылордада “Балаларға тарту ” жинағы шықты. Диваев Әулиеата, Шымкент, Қазалы, Сыр бойынан жинаған мұралардың тіл жағынан өзбек,шағатай тіліне жақындығын, діни сөздердің молдығын айта келеді де, мазмұны жағынан ақыл айту, өсиет- өнегелік сарынның басым болуы бұл өңірде діннің ұзақ уақыт үстемдік етуіне байланысты болса керек деп ой қортады. Ә.Диваевтің фольклористтік еңбектерінің біразы Қазақ төңкерісінен кейін кеңесиік дәуірде жазылды. Онда ауыз- әдебиеті материалдарын жүйелеу, түсініктер жазу, батырлар жырына алғысөз жазу, т.б. еңбектері кеңестік дәуірдегі фольклор тануға сіңірген еңбегі болып саналады. Ә.Диваевтің қоғамдық көзқарасы мақал-мәтелдерге берген түсініктемелерінен, алғысөзінен айқын сезіледі. Ол мақалдарға халықтың тәлімдік ақыл-ойының жемісі деп қарайды. “Мақалдарға еңбекші халықтың тұүрлі заттарға, өзін қоршаған әлемге көзқарасы тұжырымдалған . Мақалдардың көбі өзінің дәлдігі, өткірлігі жөнінен суретшінің қылқаламына ілінуге сұранып тұрғандай. Өйткені онда қазақтың көшпенді де еркін өмірін қамтитын тірі келбет тұр.”- дейді. Ә.Диваевтің ауыз әдебиетін жинауда ерекше көңіл бөлген саласы- ертегілер. Ол қазақ ертегілерді жинауды 1883 жылдан бастаған. Оның алғаш ертегілерді жинаған елі Әулиеата уезі болды.Кейін қызметіне байланысты ел аралап, Шымкент, Сыр бойында болып, көне құлақ қарттардан қыруар ертегі жинайды. Ә.Диваевтың фольклорды жинап бастырудағы тағы бір ерекшелігі – ол әр сөздің мағынасына мұқият қарап, дұрыс беруге тырысқан, кейбір түсініксіз сөздерге түсініктемелер жазып отырған. Ертегі -аңыздар мен батырлар жырыларының қанша нұсқасы бар екеніне де көңіл бөліп қараған. Диваев алғаш рет Алпамыстың атымен 1896 жылы баспа бетінде айтады. Ғалым өзінің 1922 ж бастырып шығырған “Батрылар жыры” еңбегінің кіріспесінде: “Алпамыс батыр” шын қазақ халқының төл туындысы болса да, Бұхараға қонсы отрыған қарақалпақ ақыны тарапынан жазылғандықтан, ішінде араб, парсы сөздерін көп сұрайды. Ә.Диваев ең алғаш жариялап, пікір айтқан батырлар жыры жалғыз “Алпамыс батыр” ғана емес. Ол 1897 ж. “Қамбар батыр”, “Қобыланды батыр” жырларының негізгі нұсқаларын жариялатқан. Диваев мұраларының ішінен көлемі 8 том “Манас” дастаны да кездеседі. Диваев “Манас” жырына түсініктеме бере келіп, “Жыршылар “ Манасты” төрт ай бойы, ал басқа мәлімет бойынша, жеті ай жырлайды екен ”,- дейді. Ғалым қазақтың балаларды жас ерекшеліктеріне қарай жіктеп, бір жастан жеті жасқа дейінгілерді “нәресте”, жетіден он беске дейінгілерді “бозбала”, он бестен отызға дейінгілерді “жігіт” деп айтатынын келтіріп, адамның жас ерекшеліктеріне қарай ұлттық ойын түрлеріне түсініктер беріп, талдау жасаған. Ә.Диваев Г.П.Потаннин еңбектеріне сүйене отырып, қазақ ойындарының мазмұны Орал-Алтай халықтарының ойындарымен үндес келетіндігін де сөз етеді. Әр ұлттың мәдени – тұрмыстық және тілдік ерекшеліктерімен ұқсастықтарын, тұрмыс- тіршілігімен, шаруашылық- кәсібімен байланыстыра (мал бағу, аң аулау, келін түсіру, өлікті жөнелту, көшіп- қону, т,б,) салыстыра зерттеуде Ә.Диваевтың өзінен бұрынғы Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин сияқты қазақтың ағартушы-ғалымдарын үлгі еткенін байқаймыз. жүктеу/скачать 1,38 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|