Тақырып: Өкпенің шаңды аурулары, олардың клиникалық түрлері. Патогенезі. Патоморфологиялык сипаты, диагностиканың мақсаты, ем, алдын-алу, МӘС

Шаңнан пайда болатын аурулар ұғымы

Шаңнан пайда болған ауруларға өндірістік шаңды ұзақ уақыт жұтудан пайда болған кәсіби аурулар жатады.

Өкпенің шаңнан пайда болатын ауруларын тудыратын өндірістік шаң түрлері және осы патология туындайтын жұмыс жағдайлары.

Өндірістік шаңның пайда болуы, түзілу механизмі, шаң бөлшектерінің көлемі, ағзаға әсер ету сипаты бойынша жіктейді.

Кремнидің бос қос тотығы бар шаң фиброгенді әсер етеді. Шаңда кремнидің бос қос тотығының ШРЕК-і 70% жоғары болса, 1 м/г кубты, 10-70% дейін 2 м/г кубты, 2-10% 4 мг/кубты құрады.

Шаң көптеген бөлшектерден тұратын жүйе ретінде ең алдымен дисперстілік деңгейімен, яғни, дисперстік фазаның бөлшектерінің көлемімен және олардың аэрозолдың көлемінің бірлігіндегі салмағымен сипатталады. Дисперстілігі жағынан шаңды бөледі: 1) ұсақ дисперсті және ультрамикроскопиялық (0,25 мкм дейін); 2) орташа дисперсті және микроскопиялық (0,25-10 мкм); 3) ірі дисперсті (10 мкм жоғары).

Шаң бөлшектерінің көлемі оны өкпеден лимфа түйіндері арқылы шығаруда маңызды роль ойнайды. Ультрамикроскопиялық шаң (0,1 мкм кіші) альвеолалардан лимфа жолдары арқылы шаң клеткаларымен оңай шығарылады. 1-2 мкм бөлшектер керісінше, лимфа аппаратында тұрып қалуға бейім. Ұсақ дисперсті шаң аса патогенді.

Өсімдік пен жануарлардың көптеген шаңдары (шөп, мақта, астық, ұн, сабан, ағаш, жібек, тері, қауырсын) оларда химиялық заттардың, саңырауқұлақтар мен микроағзалардың болуы себепті аллергиялық әсер береді.

Таралуы. “Шаң аурулары" қазіргі кезге дейін тек бізде ғана емес, шет елдерде де кәсіби аурулар ішінде басты орындардың бірін алады. Бұл қазіргі кезге дейін өнеркәсіптің көптеген салаларында өндірістік үрдістердің әлі көптігімен байланысты.

Пневмокониоздардың этиологиялық және клинико-рентгенологиялық жіктелуі. 1976 ж. бекітіліген пневмокониоздардың жіктелуі екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімге өндірістік шаң түрлері бойынша пневмокониоздарды этиологиялық топтастыру, екіншісіне - аурудың рентгенологиялық және клинико-функционалдық сипаты кіреді.

Этиологиялық принципі бойынша әсер етуші шаңның сипатына байланысты пневмокониоздардың 6 тобы белгілі:

1. 
   Силикоз - кремнидің бос қос тотығын жұтудан болған пневмокониоз
   
2. 
   Силикатоз - кремнидің бос емес, басқа элементтермен байланысты күйіндегі қос тотығы бар силикат шаңын жұтудан болатын пневмокониоз
   
3. 
   Металлокониоз - металл шаңдарынан болатын пневмокониоз - бериллиден, бариден, темірден, марганецтен т.б.
   
4. 
   Карбокониоз — көмірі бар шаңнан болатын пневмокониоздар: антракоз, графитоз т.б.
   
5. 
   Аралас шаңнан болатын пневмокониоздар:
   

6. 
   Органикалық шаңнан болатын пневмокониоздар: мақтадан, астықтан, т.б.
   

Рентгенологиялық пневмокониоздар өкпе ұлпасының интерстициалді немесе түйінді фиброзды түріндегі диффузды өзгерістерімен сипатталады.

Өкпеден рентгенологиялық шығарылған қарауытуларды 2 категорияға бөледі: шағын және үлкен. Шағын қарауытулар формасымен, көлемімен, профузиясымен, өкпенің оң және сол жағына таралуымен сипатталады. Шағын қарауытулардың 2 түрін бөледі: домалақ және қисық сызықты.

Қарауытулардың көлеміне қарай 3 градация бөледі. Дөңгелек қарауытулар көлемін р - 1,5 мм; q - 1,5тен 3 мм; r – З тен 10 мм дейін диаметрде символдармен белгіленеді.

Дөңгелек шағын қарауытулардың сызығы айқын, орташа қарқынды, жоғарғы және орта аймақтарында мономорфты диффузды сипат.

Қисық сызықты қарауытулар көлемі 8- жіңішке, ені 1,5 мм дейін, 1-орташа, 1,5-3 мм және и- қисық, дақты 3-10 мм.

Перибронхиалді, периваскулярлы және аралық фиброзды көрсететін шағын, қисық сызықты қарауытуларда ұсақ торшалы, ұяшықты сипаты бар.

Профузия - шағын қарауытулардың өкпе алаңының 1 см 2 қанығу тығыздығы немесе концентрациясы, үш категориямен сипатталады (1, 2, 3): 1 -бірлі-жарым шағын қарауытулар (өкпенің бронхотамырлы суреті диффернциаланады), 2 - аз емес шағын қарауытулар, 3 – көптеген шағын қарауытулар (өкпенің бронхотамырлы суреті дифференленбейді).

Шағын қарауытулардың ұзақтығы олардың өкпенің екі жағына бөлінуін қарастырады.

Үлкен қарауытуларды А; В; С символмен, зақымдалу көлеміне қарай белгілейді: А - жеке қарауытулар (1-5 см не 5 см аспайтын бірнеше қарауыту): В - 1 не бірнеше қарауыту, оң жақ жоғарғы бөліктен аспайды; С - 1 не бірнеше қарауыту, оң жақ жоғарғы бөліктен асады (10 см артық). Плевраның зақымдалуы асбестозда жиі және көп көрінеді.

Өкпе түбірі лимфа түйіндерінің құрылымының өзгеруінен және ұлғаюынан, тамырлардың, бронхтар мен қоршаған ұлпалардың тығыздалуынан өзгере алады.

Силикоз үшін патогномикалық симптом лимфа түйіндерін жұмыртқа қабығы тәрізді орау болып саналады.

Пневмокониозда жиі спайкалар байқалады. Олардың айқындылығы және локализациясы әр түрлі болады, бірақ әдетте, бұл плевродиафрагмалы және плеврокосталді спайкалар. Плевроперикардиалді спайкалар айқын пневмофиброзда кездеседі.

Өкпе эмфиземасы пневмокониозда жиі байқалады. Эмфизема сипаты, локализация, айқындылық дәрежесі негізгі үрдіске байланысты. Түйінді түзілістерде буллезді эмфизема қалыптасады.

Өзгеру сипаты бойынша кониотикалық үрдістің түйінді, интерстициалді және түйнекті түрлерін ажыратады.

Пневмокониоздардың түйнекті түрі кремнидің бос қос тотығы жоғары шаңды жұтқаннан пайда болады. Түйнекті үрдіс екі жақты және диффузды.

Түйнекті пневмокониоздың 1-сатысында өкпеде біршама түйнектер болады, шамалы диффузды интерстициалді өзгерістер фонында. Слилкоттық түйнідермен қатар орналасқан ұсақ перинодулярлы эмфизема байқалады. Түйін көлеңкелерінің үлкендігі силикозда және рентгеноконтрасты шаң әсердегі болған пневмокониозда байқалады. Плевралы спайкалар жиі көрінеді. Өкпе түбірінде құрылым бұзылып, олар тығыздалады, кеңейеді, түбірінде тығыз, ұлғайған лимфа түйіндері пайда болуы мүмкін.

Силикоз түйіндерінің қосылуы және фиброз түйіндерінің пайда болуы және олардың саны аурудың III сатысына көшуді білдіреді.

Интерстициалді немесе диффузды-склеротикалық пневмокониоз кремнидің бос қос тотығы аз шаңды жұтқаннан болады және жақсы ағымымымен сипатталады. Алайда кремнидің бос қос тотығы мол шаңды жұтқанда бұл үрдіс силикоздың өршуші түйінді түрлерінің бастапқы фазасы болуы мүмкін.

Пневмокониоздардың клинико-функционалді сипатына аурудың клиникалық және функционалді белгілері жатады: бронхит, бронхиолит, өкпе эмфиземасы, өкпе жетіспеушілігі, өкпелік жүрек, пенвмокониоздардың ағымы мен асқынуы.

Ауру ағымына қарай тез өршуші, жай өршуші, регрессивті пневмокониоздарды айырады.

Пневмокониоздар, силикоздың асқынуы көбіне өкпе туберкулезінен болады.

Пневмокониоздың өкпе туберкулезімен қатар келуін кониотуберкулез дейді. Пневмокониоз тудырған шаң түріне қарай силикотуберкулез бен сидеросиликотуберкулезді айырады.

Патогенез. Пневмокониоздардагы патоморфологиялық өзгерістер.

Пневмоканиоз патогенезі толық зерттелмеген. Көптеген теориялар бар. Инфекциялық теория кварц шаңы өкпеде фиброзды өз-өзінен тудырмайды, ол латентті инфекцияны белсендіреді, содан фиброз дамиды дейді.

Иммунобиологиялық теория шаң өкпе ұлпасына түскенде иммунологиялық реакция жүреді дейді. Кремний қышқылының ақуызбен қосылуынан антиген мен ағзаның антидене жасауы туады.

Ағзаның шаңмен күресетін қорғаныс механизмі бар. Жұтылған шаң мұрынның кілегейлі қабығында, тыныс жолдарында тұрып қалып, түшкіргенде, жөтелгенде бөлініп шығады. Ең ұсақ бөлшектері альвеолаға түседі. Лейкоциттер, альвеолярлы эпителидің жасушалары, ұлап жасушалары фагоцитозға бейім. Бронх ағашымен жылжитын фагоциттер қақырықпен түседі. Егер қорғаныс механизмі жақсы жұмыс істесе, тыныс жолдарына түскен шаңның 90% кері шығады. Үнемі шаң арасында жұмыс істегенде пневмоканиоз туатыны сондықтан.

Силикоздың макроскопиялық көрінісі өкпенің ұлғаюымен, тығыздалуымен, плевраның жуандауымен, эмфиземамен сипатталады. Силикоздық үрдіс үнемі бронхтардың шырышты қаббаттарының диффузды өзгерулерімен жүреді. Морфологиялық өзгерістердің жалпы сипаты силикоздың түріне байланысты.

Гранулемалар органикалдық немесе бейорганикалық табиғи патогенді тітіркендіргіштер мүшелер мен ұлпаларда персистерлеу реакциясынан туады.

Өкпені тексергенде перкуторлы дыбыс өзгермеген. Өкпе шекаралары қалыпты. Жекелеген науқастарда тыныс алуының өзгеруі байқалады, сырылдар жоқ.

Асқынбаған пневмокониоздардың ағымы жағымды. Силикозбен ауыратындарда ғана үрдістің өршуі байқалады. Асқынбаған силикозда түйін түрлерінің қалыптасуы сирек. Өкпе жетіспеушілігі мүндайда пневофиброздың айқындылығына сәйкес келе бермейді. Мұндай науқастарда аз күш түскенде ентігу пайда болады, өкпесінде перкуторлы дыбыс қорап тәрізді.. Тыныс алу шуларының артуы, өкпе желдеткіштерінің көрсеткіштерінің төмендеуі болады. Асқынбаған силикозбен науқастардың көбінде өкпе жетіспеушілігі II сатыдан аспайды.

Асқынбаған пневмокониоздағы өкпенің желдеткіш қызметінің бұзылуы рестрикривті сипатқа ие, ірі және үсақ бронхтарда бронхиалді қарсыласу болады. Аз фиброгенді шаңнан болған асқынбаған пневмокониоздар науқастарды қолайлы жұмысқа түрғызғанда өршімейді. Басқа пневмокониоздарда қолайлы емес жұмысқа тұрғызу созылмалы бронхиттің және өкпе туберкулезінің өршуіне әкеледі.

Туберкулез пневмокониоздың ең ауыр асқынуы болып табылады. Кониотуберкулез түйінді силикозда жиі дамиды. Үйлесімді үрдіс пневмокониоздардың бар түрінде өршімелі ағыммен сипатталады.

Кремнидің бос қос тотығы бар шаң фиброгенді әсер етеді. Пневмокониоздың дамуында шаңның өкпеге түсуіне ғана емес, онда тұрып қалуына да көп мән беріледі. Өкпе өзін-өзі шаңнан неғүрлым жақсы тазаласа, ол соншалқы азайып, пневмокониозбен ауыру мүмкіндігі төмендейді. Шаңның әсер етуінен аурудың дамуына дейін уақыт ұзақтығы орташа 10-15 жылды құрайды. Соңғы жылдары (20-25 жылда) санитарлық-гигиеналық талаптарды енгізіп, алдын-ала және кезенді медтексерулер жүргізудің арқасында жұмысшылардың пневмокониозбен ауыру ықтималдығы кеміді, даму мерзімі ұзарып, олардың ағымы жағымды болды.

Зерттеу кешеніне тыныс жолдарын өкпе желдеткішінің, бронхиалді өткізгіштің және газ алмасудың бұзылу деңгейін анықтайтын әдістермен зерттеу де кіреді. Тыныс жолындағы ерте өзгерістерді анықтап, сипатын, таралуын білу үшін радиопульманографияны қолданады. Аса күрделі жағдайларда бронхоскопияны пайдаланады.

Емдеу және профилактика. Әсерлі патогенетикалық қүралдардың жоқтығынан пневмокониоздарды емдеуде басты назар патогенетикалық түйіндерге аударылады.

Медициналық профилактика шараларында басты ролді алдын-ала және кезенді медициналық тексерулер алады. Алдын-ала медициналық тексерулерде денсаулығында кемістіктері бар адамдар шаңмен контактіде болатын жұмысқа жіберілмейді. Кезенді медтексерулер өткізу кәсіби аурулардың белгілерін ерте тауып, олардың алдын-алуға көмектеседі.