Ќазаќстан республикасыныњ денсаулыќ саќтау министрлігі
Тақырып: Өкпенің шаңды аурулары, олардың клиникалық түрлері. Патогенезі. Патоморфологиялык сипаты, диагностиканың мақсаты, ем, алдын-алу, МӘС
жүктеу/скачать 1,28 Mb.
|
ЖҰМАБЕКОВА Б.КӘСІБИ АУРУЛАР БОЙЫНША ДӘРІСТЕР КУРСЫ
| Тақырып: Өкпенің шаңды аурулары, олардың клиникалық түрлері. Патогенезі. Патоморфологиялык сипаты, диагностиканың мақсаты, ем, алдын-алу, МӘС.
Шаңнан пайда болатын аурулар ұғымы Шаңнан пайда болған ауруларға өндірістік шаңды ұзақ уақыт жұтудан пайда болған кәсіби аурулар жатады. Өкпенің шаңнан пайда болатын ауруларын тудыратын өндірістік шаң түрлері және осы патология туындайтын жұмыс жағдайлары. Өндірістік шаң ең жиі тараған кәсіби зияндылық болып табылады, оның әсеріне өндірістің көптеген салаларының жұмыскерлері ұшырайды: көмір шахталарында, руда шығаруда, қара және түсті металлургия өндірісінде, энергетикалық кешенерде және т.б. Өндірісте қатты заттар жарылғанда, соққы кезінде, уатқанда, ұсақтағанда, үйкегенде, орағанда, тегістегенде, жанғанда және т.б. диспергирленеді. Өндірістік шаңның пайда болуы, түзілу механизмі, шаң бөлшектерінің көлемі, ағзаға әсер ету сипаты бойынша жіктейді. Қатты заттарды ұнтақтағанда пайда болатын дезинтеграция аэрозолдері дисперсті фазаның түрлі формаларына, ультрмикроскопиялықтан зор көлемдерге дейін формаларға ие. Бу конденсациясынан, заттарды балқытқаннан пайда болатын аэрозолдер шар тәрізді немесе түзу кристталл сияқты болады. Тегінде қарай шаңды органикалық, бейорганикалық және аралас деп бөледі. Органикалық шаң жануардың (сүйектік, қылшықтық, терілік) немесе өсімдіктікі (ағаштық, мақталық, ұндық, қанттық т.б.) және жасанды - пластмасса, резина, шайыр, бояйтын және басқа да синтетикалық өнімдерден болуы мүмкін. Бейорганикалық шаң минералді (кварцтық, силикатты, асбестік, цементтік, фарфорлық, тальктік) және металдық (мырыштық, мыс, қорғасын, темір, марганецтік, хромдық, т.б.) болады. Шаңның аралас түрлеріне металл өндірісінде, көптеген химиялық және басқа да өндірістерде түзілетін шандар жатады. Олар құрамы бойынша аралас. Мысалы, топырақ шаңы минералдық және органикалық компоненттерден тұрады, металдар мен балқыту өндірісіндегі шаңдарда минералды және металды құрамдастар болады. Кремнидің бос қос тотығы бар шаң фиброгенді әсер етеді. Шаңда кремнидің бос қос тотығының ШРЕК-і 70% жоғары болса, 1 м/г кубты, 10-70% дейін 2 м/г кубты, 2-10% 4 мг/кубты құрады. Шаң көптеген бөлшектерден тұратын жүйе ретінде ең алдымен дисперстілік деңгейімен, яғни, дисперстік фазаның бөлшектерінің көлемімен және олардың аэрозолдың көлемінің бірлігіндегі салмағымен сипатталады. Дисперстілігі жағынан шаңды бөледі: 1) ұсақ дисперсті және ультрамикроскопиялық (0,25 мкм дейін); 2) орташа дисперсті және микроскопиялық (0,25-10 мкм); 3) ірі дисперсті (10 мкм жоғары). Шаң бөлшектерінің көлемі оны өкпеден лимфа түйіндері арқылы шығаруда маңызды роль ойнайды. Ультрамикроскопиялық шаң (0,1 мкм кіші) альвеолалардан лимфа жолдары арқылы шаң клеткаларымен оңай шығарылады. 1-2 мкм бөлшектер керісінше, лимфа аппаратында тұрып қалуға бейім. Ұсақ дисперсті шаң аса патогенді. Өсімдік пен жануарлардың көптеген шаңдары (шөп, мақта, астық, ұн, сабан, ағаш, жібек, тері, қауырсын) оларда химиялық заттардың, саңырауқұлақтар мен микроағзалардың болуы себепті аллергиялық әсер береді. Таралуы. “Шаң аурулары" қазіргі кезге дейін тек бізде ғана емес, шет елдерде де кәсіби аурулар ішінде басты орындардың бірін алады. Бұл қазіргі кезге дейін өнеркәсіптің көптеген салаларында өндірістік үрдістердің әлі көптігімен байланысты. Пневмокониоздар туралы ұғым. Пневмокониоз - бұл өндірістік шаңды ұзақ уақыт жұтқаннан туған және пневмофиброз дамитын өкпенің созылмалы диффузды асептикалық қабынуымен сипатталатын кәсіби ауру. 1866 ж. Ғ.А. Zеnkег шаң түрлерін жұтудан пайда болатын өкпе фиброзын пневмокониоз деп атауды ұсынды, ол грекше өкпе ауруы дегенді білдіреді. Ю.А.Лощиловтың айтуынша, пневмокониоз патогенетикалық мәні өкпенің алғашқы фиброзы емес, брон ағашы мен фиброзға апаратын өкпе ұлпасында қабыну және регенераторлық өзгерістер кешенді өршулі үрдісті білдіреді. Пневмокониоздардың этиологиялық және клинико-рентгенологиялық жіктелуі. 1976 ж. бекітіліген пневмокониоздардың жіктелуі екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімге өндірістік шаң түрлері бойынша пневмокониоздарды этиологиялық топтастыру, екіншісіне - аурудың рентгенологиялық және клинико-функционалдық сипаты кіреді. Этиологиялық принципі бойынша әсер етуші шаңның сипатына байланысты пневмокониоздардың 6 тобы белгілі:
Силикоз - кремнидің бос қос тотығын жұтудан болған пневмокониоз Силикатоз - кремнидің бос емес, басқа элементтермен байланысты күйіндегі қос тотығы бар силикат шаңын жұтудан болатын пневмокониоз Металлокониоз - металл шаңдарынан болатын пневмокониоз - бериллиден, бариден, темірден, марганецтен т.б. Карбокониоз — көмірі бар шаңнан болатын пневмокониоздар: антракоз, графитоз т.б. Аралас шаңнан болатын пневмокониоздар: -кремнидің бос қос тотығы бар (антракосиликоз, силикосиликатоз); - кремнидің бос қос тотығы жоқ немесе аз. Органикалық шаңнан болатын пневмокониоздар: мақтадан, астықтан, т.б. Пневмокониоздардың рентгенологиялық және клинико-функционалдық сипаты өзгерістердің рентгенологиялық бағасын, аурудың клинико-функционалдық көрінуін, оның ағымы мен асқынуларын қамтиды. Рентгенологиялық пневмокониоздар өкпе ұлпасының интерстициалді немесе түйінді фиброзды түріндегі диффузды өзгерістерімен сипатталады. Өкпеден рентгенологиялық шығарылған қарауытуларды 2 категорияға бөледі: шағын және үлкен. Шағын қарауытулар формасымен, көлемімен, профузиясымен, өкпенің оң және сол жағына таралуымен сипатталады. Шағын қарауытулардың 2 түрін бөледі: домалақ және қисық сызықты.
Дөңгелек шағын қарауытулардың сызығы айқын, орташа қарқынды, жоғарғы және орта аймақтарында мономорфты диффузды сипат. Қисық сызықты қарауытулар көлемі 8- жіңішке, ені 1,5 мм дейін, 1-орташа, 1,5-3 мм және и- қисық, дақты 3-10 мм. Перибронхиалді, периваскулярлы және аралық фиброзды көрсететін шағын, қисық сызықты қарауытуларда ұсақ торшалы, ұяшықты сипаты бар. Профузия - шағын қарауытулардың өкпе алаңының 1 см 2 қанығу тығыздығы немесе концентрациясы, үш категориямен сипатталады (1, 2, 3): 1 -бірлі-жарым шағын қарауытулар (өкпенің бронхотамырлы суреті диффернциаланады), 2 - аз емес шағын қарауытулар, 3 – көптеген шағын қарауытулар (өкпенің бронхотамырлы суреті дифференленбейді).
Үлкен қарауытуларды А; В; С символмен, зақымдалу көлеміне қарай белгілейді: А - жеке қарауытулар (1-5 см не 5 см аспайтын бірнеше қарауыту): В - 1 не бірнеше қарауыту, оң жақ жоғарғы бөліктен аспайды; С - 1 не бірнеше қарауыту, оң жақ жоғарғы бөліктен асады (10 см артық). Плевраның зақымдалуы асбестозда жиі және көп көрінеді. Асбестозда плевралық өзгерістердің 2 түрін бөледі — диффузды тығыздалу және жергілікті қабаттар. Көбіне кеуде жасушасының, диафрагмада, қабырға-диафрагмалы бұрыштар аймағында локализациясы бар париеталді плевра зақымдалады, басқа бөлімдері сирек, мысалы, жоғарғы жағы. Кеуде қуысының бүйірінен байқалатын диффузды плевралы тығыздалуды ені мен ұзақтығына байланысты бағалайды. Өкпе түбірі лимфа түйіндерінің құрылымының өзгеруінен және ұлғаюынан, тамырлардың, бронхтар мен қоршаған ұлпалардың тығыздалуынан өзгере алады. Силикоз үшін патогномикалық симптом лимфа түйіндерін жұмыртқа қабығы тәрізді орау болып саналады.
Өзгеру сипаты бойынша кониотикалық үрдістің түйінді, интерстициалді және түйнекті түрлерін ажыратады. Пневмокониоздардың түйнекті түрі кремнидің бос қос тотығы жоғары шаңды жұтқаннан пайда болады. Түйнекті үрдіс екі жақты және диффузды. Түйнекті пневмокониоздың 1-сатысында өкпеде біршама түйнектер болады, шамалы диффузды интерстициалді өзгерістер фонында. Слилкоттық түйнідермен қатар орналасқан ұсақ перинодулярлы эмфизема байқалады. Түйін көлеңкелерінің үлкендігі силикозда және рентгеноконтрасты шаң әсердегі болған пневмокониозда байқалады. Плевралы спайкалар жиі көрінеді. Өкпе түбірінде құрылым бұзылып, олар тығыздалады, кеңейеді, түбірінде тығыз, ұлғайған лимфа түйіндері пайда болуы мүмкін. Түйінді пневмокониоздың 2-сатысы ұсақ көптеген түйіндердің диффузды біркелкі орналасуымен сипатталады. Өкпе түбірінің фиброзды тығыздығы мен кеуде ішілік лимфа түйіндерінің жиі ұлғаюы. Айқын плевралы диафрагмалы және кардиалді қысқарулар байқалады. Силикоз түйіндерінің қосылуы және фиброз түйіндерінің пайда болуы және олардың саны аурудың III сатысына көшуді білдіреді. I-II және III сатыға көшуді ескеру керек. III саты 2г категориясына сай. II-III саты "А" кодына сай. Интерстициалді немесе диффузды-склеротикалық пневмокониоз кремнидің бос қос тотығы аз шаңды жұтқаннан болады және жақсы ағымымымен сипатталады. Алайда кремнидің бос қос тотығы мол шаңды жұтқанда бұл үрдіс силикоздың өршуші түйінді түрлерінің бастапқы фазасы болуы мүмкін. Өкпенің интерстициалді фиброзы әдетте екі жақты диффузды таралады, өкпенің орта және төмен бөліктерінде айқын. Көп жағдайда плевралық өзгерістер болады: бөлікаралық плевраның ұлғаюы, плевродиафрагмалы, перикардиалді және косталді спайкалар. Өкпе түбірлері симметриялық тығыз, ірі лимфа түйіндері бар. Аз кварцы бар шаңды жұтудан болған пневмокониоздың интерстициалді түрі аурудың I сатысынан аспайды. Пневмокониоздың II сатысы сирек кездеседі, әдетте асбестозда, аурудың ауыр клиникалық көрінісімен сипатталады. Кеуде ішілік лимфа түйіндерінің лимфаденопатиясы пневмокониоздың интерстициалді түрінде сирек кездеседі. Пневмокониоздың түйінді түрлері негізінен III сатыға жатады және пневмокониоздың түйінді де, интерстициалді де түрлерінде байқалады. Түйінді түзілістер 1-2 жақты болады. Асқынбаған силикозда зақымның симметриясы байқалады, ірі түйіндер артқы бөліктерде орналасады, айқын, бірақ түзу емес сызықты болады. Өкпе түбірі мен кеуде қабырғасынан олар эмфиземалы өзгерген өкпе ұлпасымен бөлінген. Дөңгелек түйінде оларды силикоз деп атайды. Олар 2 не 4-5 не 2-6 сегменттарда локализденеді. Түйін құрылымы гомогенді не гомогенсіз болады. Силикоздың бұл түрі буллезді эмфизема тудырады. Эмфиземалы буллездер конгломераттармен бірге локализденеді. Үрдіс өршуі түйін көлемдерінің өсуімен, өкпеде өзгерістердің болуымен жүреді. Фиброзға көлеңкелер, ірі бронхтар, трахея түбірлер орналасады. Плевралы диафрагмалы, перикардиалді қысқарулар болады. Брох ағашының өзгеруінен ателектаз дамитын бронхты өтпелілік бұзылады. Пневмокониоздың түйінді түрлері өкпенің туберкулезбен асқынуынан қалыптасады. Пневмокониоздардың клинико-функционалді сипатына аурудың клиникалық және функционалді белгілері жатады: бронхит, бронхиолит, өкпе эмфиземасы, өкпе жетіспеушілігі, өкпелік жүрек, пенвмокониоздардың ағымы мен асқынуы. Ауру ағымына қарай тез өршуші, жай өршуші, регрессивті пневмокониоздарды айырады.
Пневмокониоздың өкпе туберкулезімен қатар келуін кониотуберкулез дейді. Пневмокониоз тудырған шаң түріне қарай силикотуберкулез бен сидеросиликотуберкулезді айырады. Патогенез. Пневмокониоздардагы патоморфологиялық өзгерістер. Пневмоканиоз патогенезі толық зерттелмеген. Көптеген теориялар бар. Инфекциялық теория кварц шаңы өкпеде фиброзды өз-өзінен тудырмайды, ол латентті инфекцияны белсендіреді, содан фиброз дамиды дейді. Шаңның радиоактивті әсері теориясы силикоз фиброзының дамуы түрлі жыныстардың табиғи радиоактивтілігінен туады дейді. Токсико-химиялық теория тәжірбиелік материалға сүйенген. Ол кремнидің қос тотығының ұлпа сұйықтарында гидратирленуінен туады дейді. Физико-химиялық теория кремнидің қос тотығының әсер етуін болжайды. Бұл теория токсико-химиялықты толықтырады. Полимерзациялық теория да осындай. Қосушы ұлпаның түзілуі кремний қышқылының полимеризациямен байланысты. Иммунобиологиялық теория шаң өкпе ұлпасына түскенде иммунологиялық реакция жүреді дейді. Кремний қышқылының ақуызбен қосылуынан антиген мен ағзаның антидене жасауы туады. Силикозда ұлпақосушы өзгерістердің негізінде бірінші реактивті склероз жатыр. Кремний қышқылы тамыр тарылтады. Клинико-биохимиялық және морфолгиялық зерттеулер силикозда ферменттік жүйелердің өзгеретінін көрсетті. Ағзаның шаңмен күресетін қорғаныс механизмі бар. Жұтылған шаң мұрынның кілегейлі қабығында, тыныс жолдарында тұрып қалып, түшкіргенде, жөтелгенде бөлініп шығады. Ең ұсақ бөлшектері альвеолаға түседі. Лейкоциттер, альвеолярлы эпителидің жасушалары, ұлап жасушалары фагоцитозға бейім. Бронх ағашымен жылжитын фагоциттер қақырықпен түседі. Егер қорғаныс механизмі жақсы жұмыс істесе, тыныс жолдарына түскен шаңның 90% кері шығады. Үнемі шаң арасында жұмыс істегенде пневмоканиоз туатыны сондықтан. Бронқа жиналған шаң бөлшектері лимфа жолдары арқылы перибронхиалді және периваскулярлы ұлпаға түседі. Шаң жасушалары өледі. Силикоздың макроскопиялық көрінісі өкпенің ұлғаюымен, тығыздалуымен, плевраның жуандауымен, эмфиземамен сипатталады. Силикоздық үрдіс үнемі бронхтардың шырышты қаббаттарының диффузды өзгерулерімен жүреді. Морфологиялық өзгерістердің жалпы сипаты силикоздың түріне байланысты. Силикоздың түйінді түрінің морфологиялық элементі дөңгелек силикоз түйіндерінің болуымен сипатталады. Түйіндер саны әр түрлі, кей жерде қосылған. Әр түйіннің негізгі жасушалық элементі альвеолярлық макрофаг болып табылады. Силикоздың интерстициалді түрінде өкпеде ұлпа қосушы ауырлықтар мен бронхтар және тамырлар склерозы болады. Гранулемалар органикалдық немесе бейорганикалық табиғи патогенді тітіркендіргіштер мүшелер мен ұлпаларда персистерлеу реакциясынан туады. Қазіргі еңбек жағдайында шаңнан болатын аурулардың білініс ерекшеліктері мен клиникалық көріністері. Асқынулар болмағанда силикоз бен басқа да пневмокониоздар аз клиникалық симптомды болады. Науқастардың жалпы жағдайы қанағаттанарлық болып қалады. Шағымдары: жөтел, ентігу, кеуде ауырсынуы. Өкпенің төменгі бөліктерінің ауруы. Қатты күш түскенде ентікпе болады. Кеңсірік кебеді. Обьективті қарағанда жоғарғы тыныс жолдарының өзгерістері байқалады. Бронхоскопия әдісі арқылы бронх шырыштарының атрофиялық өзгерістерін анықтайды. Өкпені тексергенде перкуторлы дыбыс өзгермеген. Өкпе шекаралары қалыпты. Жекелеген науқастарда тыныс алуының өзгеруі байқалады, сырылдар жоқ. Асқынбаған пневмокониоздардың ағымы жағымды. Силикозбен ауыратындарда ғана үрдістің өршуі байқалады. Асқынбаған силикозда түйін түрлерінің қалыптасуы сирек. Өкпе жетіспеушілігі мүндайда пневофиброздың айқындылығына сәйкес келе бермейді. Мұндай науқастарда аз күш түскенде ентігу пайда болады, өкпесінде перкуторлы дыбыс қорап тәрізді.. Тыныс алу шуларының артуы, өкпе желдеткіштерінің көрсеткіштерінің төмендеуі болады. Асқынбаған силикозбен науқастардың көбінде өкпе жетіспеушілігі II сатыдан аспайды.
Туберкулез пневмокониоздың ең ауыр асқынуы болып табылады. Кониотуберкулез түйінді силикозда жиі дамиды. Үйлесімді үрдіс пневмокониоздардың бар түрінде өршімелі ағыммен сипатталады. Ерекше үрдістің белсенділігінің клиникалық белгілері (әлсіздік, тершендік, арықтау, өкпедегі катаралді өзгерістер) көбіне болмайды. Кремнидің бос қос тотығы бар шаң фиброгенді әсер етеді. Пневмокониоздың дамуында шаңның өкпеге түсуіне ғана емес, онда тұрып қалуына да көп мән беріледі. Өкпе өзін-өзі шаңнан неғүрлым жақсы тазаласа, ол соншалқы азайып, пневмокониозбен ауыру мүмкіндігі төмендейді. Шаңның әсер етуінен аурудың дамуына дейін уақыт ұзақтығы орташа 10-15 жылды құрайды. Соңғы жылдары (20-25 жылда) санитарлық-гигиеналық талаптарды енгізіп, алдын-ала және кезенді медтексерулер жүргізудің арқасында жұмысшылардың пневмокониозбен ауыру ықтималдығы кеміді, даму мерзімі ұзарып, олардың ағымы жағымды болды. Пневмокониоздардың зертханалық-құралдық диагностикасы. Диагноз қойғанда, деталді клинико-рентгенофупкционалдық тексеруден өзге, науқастың кәсіби маршрутын да білу керек. Онда өндірістік шаңмен қатынасты, оның үзақтығын, шанңың құрамын, онда кремнидің бос қос тотығының бар-жоқтығын ескеру керек. Науқастың санитарлық-гигиеналық еңбек жағдайы туралы мәліметтер обьективті бағаланып, қүжатталуы керек, онсыз аурудың кәсіби этиологиясы туралы мәселені шешу мүмкін емес. Пневмокониоз диагностикасының жақсы әдісі рентгенологиялық зерттеу болып табылады. Қосымша томография, ұлғайтылған көріністер, рентгенофункционалдық зерттеулерге сүйенеді. Рентгенологиялық өзгерістерді бағалағанда қарауытулардың сипатына, көлеміне, түріне, таралуына, тығыздығына көңіл бөлу керек. Зерттеу кешеніне тыныс жолдарын өкпе желдеткішінің, бронхиалді өткізгіштің және газ алмасудың бұзылу деңгейін анықтайтын әдістермен зерттеу де кіреді. Тыныс жолындағы ерте өзгерістерді анықтап, сипатын, таралуын білу үшін радиопульманографияны қолданады. Аса күрделі жағдайларда бронхоскопияны пайдаланады. Силикотуберкулез бен басқа кониотуберкулездің диагнозын анықтау үшін Манту сынамасын қолданады. Кониотуберкулездің белсенділігін анықтауға Кох сынамасын пайдаланады. Клиникалық мәліметтер мен тыныс алу қызметін кешенді бағалауда өкпе жетіспеушілігінің үш сатысын анықтайды. Бірінші саты: қатты физикалық күш түскенде ентікпе көресткіштері жеке сынамалардан ауытқиды. Екінші саты: аз күш түскенде ентігу, ӨӨС төмендеуі. Үшінші саты: тыныштықта ентігу, желдеткіштің барлық көрсеткіштерінің төмендеуі. Емдеу және профилактика. Әсерлі патогенетикалық қүралдардың жоқтығынан пневмокониоздарды емдеуде басты назар патогенетикалық түйіндерге аударылады. Шаңмен контактіде жұмыс істейтіндер үшін емдеу шараларының қатарына еңбек пен демалыс режимі кіреді, сондай-ақ дұрыс тамақтану, спортпен шұғылдану, шынығу, шылым шегуден бас тарту кіреді. Медициналық профилактика шараларында басты ролді алдын-ала және кезенді медициналық тексерулер алады. Алдын-ала медициналық тексерулерде денсаулығында кемістіктері бар адамдар шаңмен контактіде болатын жұмысқа жіберілмейді. Кезенді медтексерулер өткізу кәсіби аурулардың белгілерін ерте тауып, олардың алдын-алуға көмектеседі. Түрлі пневмокониоздар кезіндегі медико-әлеуметтік сараптама, еңбек реабилитациясы және диспансеризациясы принциптері. Пневмокониозда медициналық болжам және науқастардың еңбек қабілеті жүтылған шаңның фиброгендігімен, үрдіс түрімен, асқынумен және қосарлы аурулармен анықталады. Ауру ағымы науқастың еңбегіне де байланысты. Аз фиброгенді шаңнан болған пневмокониоз оң ағымды. Силикозда ауру болжамы алғашқы диагностика үрдісіне ғана емес, асқынуларға да байланысты. № 3 Дәріс жүктеу/скачать 1,28 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|