Қожа Ахмет Ясауи сәулет кешенінің тарихынан

Түркiстан сәулет кешенiнiң алғашқы зерттеушiлерiнiң бiрi - М.Е.Массонның баяндауындағы мавзолейдiң пайда болу тарихына қысқаша тоқталайық, өйткенi мавзолейдiң тарихы қаланың өзiнiң тарихымен тiкелей ұштасқан. Ол үлкен ханака ғимаратын салу кезінде әмірТимур жіңішке саяси есептеулерді басшылыққа алғанын атап өтті. Жартылай қамқоршы сырарийлік көшпелі тайпалар Тимур армиясының тылына, тіпті оның мемлекетінің жүрегі - елордасы Самарқандқа бірнеше рет қауіп төндіріп, ұлы әмірді басталған стратегиялық ойларын шешуді тоқтатуға мәжбүрледі. Көшпенділердің ұлттық ғибадатханасына көңіл бөліп, ислам дінін ұстанған халықтардың рухани бірлігін атап өту, ойының орасан зор болуымен әсерлі номадқа әсер ету, ал оны орындау арқылы империяның қуаты туралы түсінік беру - XIV ғасырдың соңында мемлекет шетінде тұрғызылған кезде Тимур қойған іс жүзіндегі мақсаттар Орта Азия сәулетінің бірінші сыныпты ескерткіші. Сондай-ақ, әмірдің өзі де өзінің менталитеті бойынша суфийлік шейхтардың рухани өкілдері болып табылатын көшпелі мәдени дәстүрлері бар түркі-моңғол әскери элитасының өкілі болып қала бергенін ескерсек. Тимур суфийлік дін өкілдеріне деген ерекше құрметпен ерекшеленіп, тіпті Шереф ад-Диннің айтуынша, өзінің алғашқы рухани тәлімгері Сейид Берекенің аяғына жерлеу туралы өсиет қалдырған.

Тимурдің «Жеңістер кітабы» атты ресми тарихы Ахмет қожаның ханакасы ғимаратының салынуын 799 жылдың соңындағы оқиғалармен, яғни 1397 жылдың күзімен байланыстырады. Сол кезде Самарқанд маңында әмір Таукел ханымның жаңа келіні, моголистан билеушісі Хызр Ходжа ханның қызын қабылдауға дайындалған «Дилкуша» («жүректі қуантатын») бақшасын салу жұмыстары енді ғана аяқталды. Тимур өзі оны қарсы алды. Эскорт Ахангеранда, Шинас ауылына жақын жерде қыстауға тұрды. Болашақ жұбайының келуін күтіп, әмір қыркүйек айында Ясы қаласына барып, Ахмет қожаның қабіріне салтанатты түрде ғибадат етті. Әмір оны орындап, мазарда өмір сүргендерді сыйлықтармен және сыйлықтармен марапаттады да, содан кейін Шинас маңындағы лагеріне қайта оралды, онда оған күтіліп отырған Таукел жақындап келе жатқаны туралы хабар әкелінді. Көп ұзамай осы жерден Тимурды алып кетті, ол енді Ясы қаласына баруға тура келмеді. 1405 жылы ол Қытайға баруға дайындық кезінде Сырдария жағалауына қайтадан жеткенде, ақпан айында Түркістаннан 50 шақырым оңтүстікте жатқан Отырар қаласында күтпеген жерден қаза тапты
«Жеңістер кітабынан» Тимур Ясы қаласында болған кезде шейх Ахмед бейітінің үстіне жаңа кесене тұрғызу туралы бұйрық келді деп болжауға болады. Тапсырыс берушінің ерік-жігері жалпы жоспарды, негізгі өлшемдерді және ғимараттың өзінің кейбір сәндік бөлшектерін және ішкі безендіруді көздейтін жарлықпен бекітілді. Бас күмбездің диаметрі қырық бір гязға тең болуға тиіс, оның өлшемдері ескерткіштің қалған барлық пропорцияларына негізделген. Алдыңғы жағында екі мұнаралы биік аркалы портал болады деп болжанған. Оның артында ортасында су айдыны (хауз) бар жеті металл қорытпасынан жасалған, екі жағы отыз газ және есік ілмектері құйылған үлкен күмбезді үй-жай бар. Одан әрі жағы он екі газ болатын бөлме, оның кіші күмбезінің астыңғы жағында Тауризден жасалған мәрмәр тақтайшалармен салынған шейхтың өзінің құлпытасы. Ғибадатхананың оң және сол жағында әрқайсысы 16,5 х 13,5 газ болатын жиналыстар орнатуға арналған екі үй-жай (чарсуфалар). Бұдан басқа, бірнеше басқа да үй-жайлар, сондай-ақ ғибадат етуге келетін қажылар үшін худжр. Күмбездер мен қабырғалар, дәуірдің сәулеттік талғамы талап еткендей, кәдімгі киіммен көмкерілуі тиіс еді. Бұл Мавлян Убайдулла Садрға жүктелген тапсырма еді.

Ескерткіштің түрлі бөліктеріндегі және оның жекелеген заттарындағы жазбаларда кесене құрылысына қатысушылардың кейбір шеберлерінің есімдері бізге дейін жеткен. Киіз жейдені шираздық Қажы Хасан жүргізген, оның аты-жөні мен жұмыс күні - 800 ж.ж. - солтүстік қасбеттің сыртқы қуысының үстіне көк кірпіштермен салынған. Күмбездің үстіндегі шағын қабырғалы күмбездің барабанындағы алты бұрышты мүсін басқа ширазшы Шемс Абд-ал-Вахабаның есімін сақтаған, ол жазбаға сәйкес, бүкіл кесенені емес, бәлкім, күмбездің өзін жасаған. Тадж-ед-Диннің ұлы исфаганец Иез-ед-Дин екі есікте күміспен қапталған қола ілмектер мен бірнеше тамаша қола шамдарды жасады. Үлкен қола қазанды Шараф ад-Дин Тебризидің ұлы Абд-ал-Азиз құяды.

Бірақ аталған және басқа да атаусыз қалған шеберлердің және білікті емес жұмысшылардың саны одан да көп болса да, Мавляна Убайдулла Садрдың ғимараттың құрылысын екі жыл ішінде (ал кейбір қолжазбалар бойынша - бір жыл ішінде) аяқтағанына күмән келтіруге болады, деп жазады Тимур тарихының авторы Шереф-ед-Дин. Осы уақытқа дейін бас порталдың аяқталмаған қара денесі және орталық қазандықтың үстінде сыртқы күмбездің және көптеген үй-жайларда декордың жоқтығы құрылыстың мүлдем аяқталмағанын айқын көрсетеді. Ішкі есіктердің ілгектерінің бірінде тұрған б.д. 1394\5 ж.ж. 797 жылы жұмыстар 1397 жылдың күзінде емес, бәлкім, бірнеше жыл бұрын басталғанын және Тимур өзінің зиаратын жасай отырып, құрылысты қызу қолға алғанын айғақтайды. Қалай болғанда да, ол өзінің өкімі бойынша жасалған және 799 жылғы 20 рамазанда, яғни б.э.1397 жылғы 17 маусымда аяқталған шамдар мен шамдарға арналған барлық алты қола тұғырықты көре алады.
Түркiстан құрылысының басқа да беделдi зерттеушiлерi шамамен осындай қорытындыға келедi. Атап айтқанда, Б.Т.Тұяқбаева мен А.Н.Проскурин 1395-1399жж.

Осымен толық хронологиялық келісіп, онда қозғалған оқиғалардан кешірек жазылған жергілікті аңыз Алтын Орда Түркістан ханына жасаған бір шабуылынан кейін Тохтамыш Қожа Ахмед мазарына сенушілердің барлық құнды сыйлықтарын және шейх ұрпақтарының мүлкін Волгаға қайтарып алғанын баяндайды. Кек алушыға айналған Тимур Тоқтамышты жеңіп, Ясы қаласынан алғандарының бәрін қайтарып алды. Татарлардан басып алынған бай олжаның басым бөлігі, «Тимур түсінде алған нұсқауға сәйкес», жаңа кесене мен медресе салуға жіберілді. Әмірдің мерзімінен бұрын қайтыс болуы ғана қорымды аяқтауға кедергі келтірді, ал медресе салуға кіріскен жоқ.

Аңыз осылай дейді. Тарих Тохтамыштың 1387 жылдан бастап Орта Азияға бірнеше рет басып кіргенін біледі. Тимур онымен ұрыс даласында бірнеше рет кездескен болатын, тек 1395 жылғы батыл шайқастар ғана татар ханын жеңіске жету жолынан түбегейлі жойды. Сол жылы күйдірілген Алтын Орданың астанасы - Сарай Тимурге ірі әскери өнім берді.

Оқиғаның шынайы кезектілігі қандай болса да, Қожа Ахмед кесенесін тұрғызу кезінде Тимур әмірінің оның одан әрі өмір сүруін қамтамасыз етуге тырысып жатқаны күмәнсіз болып қалуда. Бізге дейін жеткен оның «вакфнамасының» (сыйлық грамотасының) ұзын кітапшасында Ясы қаласының төңірегінде иеліктен шығарылған суармалы жерлер мен арықтардың тізбесі бар, олардың кірістері әмір жасаған өсиетке сәйкес қатаң бөлінуге тиіс. Мұрагерлік құқығы бар БІРІНШІ мутевалли лауазымына Ахмедтің ағасы Мир Али Ходжа шейх атты ұрпағы тағайындалған болатын, ол өзінің адамгершілік қасиеттері бойынша вакуфтық мүлікті басқару жөніндегі істерді жүргізуге лайықты адам ретінде тағайындалған болатын. Оған сыйақы барлық кірістердің оннан бір бөлігі мөлшерінде белгіленген. Патшаға деген дұға мен хатибтің басқа да міндеттері Хазірет Дервиш Әлиге жүктелді және бұл лауазымға орналасу құқығы да оның ұрпақтарына жүктелді. Мазарға қызмет көрсететін адамдардың белгіленген штаттық құрамы құран, су сорғыш, тазалаушы және вакуф бақшасындағы екі бағбанның барлық сүрлеулерін жатқа оқуға қабілетті екі қари көздеген. Қари, зикр жасайтын адамдар, кедейлер, мүгедектер, жетімдер мен саяхатшылар үшін аптасына екі рет, жұма және дүйсенбі күндері 2 батман(10 фунт) бидай мен 2 батман(10 фунт) еттен «халим» пісіру керек болатын.

Орталық Азия халықтарын біртұтас империяға біріктірген әмір Тимур, әрине, өз билігі үшін рухани тірекке, идеялық, діни беделге сүйенуге мұқтаж болатын. Бұл оны 1397 жылғы күндердің біріне алып келген сияқты. Ясы қаласындағы Ахмет Ясауи қожайыны қабіріне. Осы оқиғаға аз уақыт қалғанда қала мен оның басты киелі үйін бүлікші Тохтамыш ханның әскерлері түбегейлі қиратты. Бәлкім, «ұлы мистиктің, ең кемел адамдардың жетекшісінің» қабірінің жағдайы әмірдің көңілінен шықпаса керек. Нәтижесінде ескірген кесененің орнына әсем ғимарат салу туралы жарлық шығарылды. Бұл Тимур билігінің тарихында және Қазақстан тарихында тарихи-мәдени түсіндірілмеген бірегей факт. Әңгіме мынада, Ахмет Ясауи қожасының ханакасы әмірдің туған қаласы Шахрисябздан және оның империясының астанасы Самарқандтан тыс жерде қолға алған жалғыз құрылыс бастамасы.

Ұлы әмірдің Қожа Ахмедті еске алуға деген ерекше құрметі 1370 жылдан бастап оның рухани тәлімгері Сейид Береке (1403ж. Ол, басқа суфизмнің кейбір елшілері сияқты, Тимурдің көз алдында сенімге ие болғандықтан, табысты қолбасшы өзінің барлық табыстарын «шейх Шемс ад-дин Құлалдың дұғасымен, шейх Зейн ад-дин Хавафидің қамқорлығымен және сейид Берекенің батасымен» түсіндіріп, әмір оны жерлеу аяғында жерлеуді мұра етті сейида. Міне, осылай болды. Сейид Берекенің күлі бастапқыда жерленген Андхойдан көшіріліп, Гур-Эмирдегі Темірдің басына жерленген. Егер бірқатар зерттеушілердің айтқандарын ескерсек, Береке сейітінің Йасавия тарикатының ізбасары болу ықтималдығы Тимурдың Қожа Ахмед пен оның жерленген жеріне деген ерекше көзқарасы анағұрлым түсінікті болады