Қазақстан Республикасының

идеясы не?

2. Ж.Жабаевтың «Өтеген батыр» поэмасының

тақырыбы мен идеясы не?

3. Соғыстан кейін жарық көрген қандай поэмалар

бар екен?

идеясын меңгертіу .

2. М.Әуезов драматургия саласына қосқан үлесі.

3. Ғ.Мүсірепов «Аманкелді» драмасы.

4. «Сын сағатта», «Намыс гвардиясы», т.б. пьесаларына

тоқталу.

5. М.Ақынжанов «Ыбырай Алтынсарин» пьесасы жайлы.

Отызыншы жылдардағы қазақ драматургиясында жетекші орын алған халықтың эпостық шығармалары сюжетіне және тарихи оқиғалардың ізімен (оның ішінде тарихи адамдар да бар) жазылған пьесалар 40-50 жылдары да бұл жанрдың табыстарына негіз болды. Қазақ драматургиясының інжу-маржаны саналып, театр репертуарын құраған да осы тақырыптарға жазылған пьесалар еді. М.Әуезов пен Л.Соболевтің «Абайы» халқымыздың ұлы ақынының өмірі мен ол бастан кешкен құбылыстарды, әлеуметтік орта шындығын бейнелеуге үлгілік қызмет атқарса, Ғ.Мүсіреповтің «Қозы Көрпеш – Баян сұлуы» халық жадында сақталған аңыздық бейнелерді тірілтіп, нақты өмір суреттеріне айналдыруда, сол арқылы жастардың бас бостандығы үшін күресіп, қайғылы аяқталған романтикалық махаббатын көркемдік шеберлікпен бейнелеуде ұлттық драматургияны жаңа биікке көтерді.

1941 жылы жазылып, жарыққа шыққан Ғабит Мүсіреповтің жаңа пьесасы – «Ақан сері–Ақтоқты» да драматургтің сол бір қарқынмен, шабытпен дүниеге әкелген ерекше күрделі туындысы болды. Бұл да жоғарыда аталған шығармалар сияқты алғашқы күннен бүгінге шейін сахнадан түспей келеді. 1958 жылы Мәскеуде өткен Қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігінде «Ақын трагедиясы» деген атпен Мәскеудің атақты академиялық кіші театрының сахнасынан көрсетілді.

Ғ.Мүсіреповтің драматургиясы, соның ішінде «Ақан сері – Ақтоқты» туралы көп жазылды. Драматургияны зерттеуші С.Ордалиевтің,

Н.Ғабдуллиннің, Ә.Тәжібаевтың, Е.Нұрғалиевтің театр сыншысы

Қ.Қуандықовтың зерттеулерінде трагедияның идеялық-көркемдік ерекшеліктері кеңінен талданған.Солардың ішінде ақын-драматург Ә.Тәжібаевтың Ақанды романтикалық белеске көтере талдауын әбден құптаған мақұл. Ол ақын туралы шабытпен сөйлейді, ғылыми зерттеу емес, поэтикалық трактат оқып отырғандай әсер қалдырады. Автордың Ғ.Мүсірепов шығармасын әлемдік классикадағы – Карл Гуцковтың «Уриель Акоста» атты трагедиясымен қатар қоюы да дәлелді көрінеді.

Трагедия медреседе әндетіп сабақ оқып отырған шәкірттердің үстіне кіріп келген Ақанның оқыс әрекетінен басталады:

Әділет, хазірет, әділет!

Хазірет атын қанға бояп,

Болмап па едің әлі де?

Қараңғыда сорғалаған қан ізі,

Тағы әкелді қақпанға.

Тоқтат, хазірет, тоқтат мынауыңды!

Пьесаның осы экспозициясында тірідей көрге көмілген Мәрзия тағдырынан оқиғаның қауырт басталып, тартыстың бірден шиеленісуі Ақанның қызу қанды әрекетінен көрініп тұр. Хазіреттің әділетсіздігі Ақанды мешіттен кетіп, ашық айқасқа шығуға мәжбүр етеді. Мәрзия тағдыры Ақтотының қайғылы трагедиясына ұласады. Оқиға ауқымы кеңейіп, тартыс желісі ұлғаюына байланысты екіге бөлініп, Ақан, Ақтоқты, Балта, Жылгелді, Сейіт, Мұрат тобы – Науан, Жалмұқан, Серделі тобымен айқасқа түседі.

Басты кейіпкерлердің бейнелері осы ешбір бәсеңдемейтін талас-тартыс, қызу айтыс-пікір, философиялық толғаныстардан кейін дараланып, көркемдік сипаты айқындала түседі.

Өмір соқпағының талай қиындықтарын басынан кешкен Ақан пьесаның Науан, Жалмұқанмен өтетін көріністерінде нағыз күрескер, әділет жолында ештемеден тайынбайтын, ақиқатты ашып айтатын батыл да алғыр жан болып бейнеленген. Мешітте жүрген кезінде Науанның талай зұлымдықтарын көріп-біліп жүрген Ақан жазықсыз Мәрзияның басынан кешкен қайғылы оқиғадан кейін қара түнек тірліктен ат құйрығын біржола шорт кеседі.

Ол дінге қарсы емес, Науан қазіреттің елдің сеніміне кіріп алып, дінді халыққа қол шоқпар етпек арам саясатына қарсы. Бұрын мешіт маңында дін жолын ұстамақ болған оны хазіреттің Мәрзияға жасаған қиянаты сол жолынан тайдырады. «Қарауылдай елге Науандай надан хазірет болыпты деп қайтам ба мешітке?» – дейді ол.

Ә.Тәжібаев Ақанды М.Әуезовтің «Қаракөзіндегі» Сырыммен салыстыра келіп: «...Сырым туралы, серілік, еркіндік қимыл-қозғалысынан, ақындық өжеттік жағынан көбінесе Ақанды аңғарғандай боламыз... Сырымның сырты да, іші де аңызға айналған Ақанға түгел келеді» – деген еді. Сондықтан болуы керек, енді біз Ақанды көргенде Сырымды көргендей сезінеміз... «Оның үстіне ақын геройларға барлық жаратылыстарымен, барлық жүректерімен сүйе табысқан Қаракөз бен Ақтоқты да егіз сияқты. Құлап сүйетін, жылап сүйетін қазақ Ләйлілері...» – деген пікірі тауып айтылған. Шынында, бұлардың сал-серілерге тән ұқсастықтарымен бірге, өздеріне тән даралықтары да айқын.

Өзінің думанды ортасына, ән мен күйіне қайта оралған Ақан мен доста-ры кездесетін сахнада өнер еркіндігін, бостандықты аңсаған жандардың қайталанбас өршіл әрекеті мен үні ақындық шабытпен берілген. Ақан мен тағдыры ұқсас жандардың аузынан шыққан диалогтер мен монологтер лиризмге, ерлік пеп серілік, әсемдік пен сұлулық мазмұна толы. Мәселен, Мәрзия:

Ақан қайда – ән сонда емес пе еді?

Сен кеттің,

Түндігі жабылып қалған жоқ па?

Қарауылдың қазынасындай қайран ән, –

Азан астында қалмасын деп,

Ақан құлағына қайта шалынсын деп,

Әдейі салатын едім тұтқында,– деген

монологте өнер еркіндігін аңсаған жанның болмысы көрініп тұр. Мұнан әрі қарай Ақан бейнесі өзінің бар болмысымен ашылып, ойшылдық пен ақындық, сал-серілік сұлу сипатымен даралана түседі. Өзінің достарымен кездесуі, қыздардың қолынан шыққан сый-сияпатқа көзқарасы – бәр-бәріде ақындық шабытпен жазылған тамаша лирикалық көріністер.

Мәрзия дауы аяқтала бере, Ақтоқты күйінің араласуы – трагедия тартысын мүлде ширатып, шарықтау шегіне бір-ақ жетіп, кісі өлімімен шешімін табады. Енді Ақан әлемінің лирикалық тынысына, оның көздеген мақсатына жетпей тынбайтын, әділдік жолында өліспей беріспейтін қажырлы да қайсарлық,күрескерлік сипаты қосылып, бейнелік характері күрделене түседі. Драмада бір күйден екінші күйге ауысу сәттері жиіленіп, кейіпкерлер әрекеттері де сан қилы құбылысқа түсіп, бейнелері де толысып, тереңдейді.

Осы тұста Ақан мен Ақтоқтының кіршіксіз махаббат, бас бостандығы мен ән-өлең еркіндігін аңсаған асыл жандар характерлері алғашқы кездесу, той сахналарында барынша айқын көрініс береді. Тойға келген Ақан әрекеті нағыз серінің болмысынан туған, оған елтіген Ақтоқты да бар тірлікті ұмытып, өзін мүлде еркін ұстайды. Құшақтасып амандасу бірін-бірі сағынған ғашықтардың төңірегіндегі қауіп-қатерді ұмыттырып, махаббат құдіретінің іштей тулаған сезімі еріксіз сыртқа тебеді. Ақтоқтының Ақанмен қоштасатын сәті ішкі драматизмге толы. Оның іштен тасып шыққан өрт-жалынды ашу-ызасын тежеп, Ақанды қызғыштай қорғауы, соның амандығына өзін құрбан етуге дайын қайсарлығы мен батылдығы ұлы махаббатың құдіретінен туған. Ел тыныштығы мен азамат амандығын ойлаған Ақтоқтының, некеқияр көрінісіндегі ішкі көңіл-күйі арпалысы, Ақанның домбырасы қирап, Жалмұқанның талақ ететін сахналардағы өр мінезді қимыл-әрекеттері лаулаған ғашықтық сезіммен шарпысып, анық сұлу да нәзік бейнесін аса биік көркемдік деңгейге көтерген.

Науан, Жалмұқандардың әмірімен ағашқа таңылып, қиналып жатса да, Ақтоқтының алған бетінен қайтпайтын, еркіндік жолындағы күресі жалғаса береді, ол жұртты ән мен күйді, ақындықты, Ақанды қорғауға шақырады. Ең соңында маңайына келген дұшпандарының бет пердесін сыпырып, олардың қара ниет зұлымдықтарын бетіне басып әшкерелейді. Мұндай зорлық-зомбылықтан, пасық ортадан адал өлімді артық санайды, өзіне қанжар салады. Бұл – Ақтоқтының жеңісі, кісілік жеңісі. Қоршаудан сытылып, Балталар тобына қосылған Ақан да алдағы үлкен айқасқа бел байлаған – күрескер. Шығарманың, осындай оптимистік рухпен аяқталуы – трагедия жанрына тән шарықтау шегінің, заңды түйіні.

Трагедияда оқиғасының осылай өрістеуіне аса мықты жасалған Науан, Жалмұқан бейнелерінің әсері мол. Науан – дін мен мешітті өзінің жеке басының қамына жарата білетін, сол арқылы қанды қылмыстарының ізін бүркемелеген, әккі де қатал, ойы терең, тілге жүйрік, шешен, ел арасындағы дау-шардың, әбден ысылған мол тәжірибенің адамы.

Бұлардан басқа мұндағы Ақтоқтының әкесі Қоңқай – ұлттық

драматургиядағы кішкентай адам бейнесін жасаудың үлгісі. Ал Мылқау –

трагедия оқиғасын қоюлата түсуге, әрекеттің алмасуына орнымен табылған әрі қызық сипаттама тапқан кейіпкер. Кейбір зерттеулерде мұны халық өкілі дәрежесіне көтеру орын алады. Бұл–дәлелсіз. Мылқаудың әрекетінде әлеуметтік сипат жоқ. Бұл–ұлтымыздың ұлы актері Қалыбек Қуанышбаевтың қайталанбас тамаша ойынын көргеннен кейін туған пікір болуы да ықтимал.

Жинақтай келгенде, «Ақан сері – Ақтоқты» дін мен мешіт маңайында қарақан басының қамынан аса алмағандарды әшкерелеумен бірге, бүгінгі жаңа заманның көрермендерін де эстетикалық ләззатқа бөлеп, мөлдір махаббаттың құдіретін, ән мен күй, ақындық шабыт пеп өнер әлемін өсиеттеген көркем дүние екені даусыз.

Тақырыбы мен көтерген мәселелері жағынан осы алуандас пьесалар осы дәуір драматургиясында көп кездеседі. Бірақ кезінде азды-көпті репертуар қажеттілігін өтегені болмаса, көбісі көркемдік мазмұнының әлсіздігінен театр сахнасында тұрақтай алмады. Солардың бір парасы атақты әнші Майра Уәлиқызының өміріне байланысты. Ш.Хұсайынов пен Қ.Қуанышбаевтың 1948 жылы жазылып, сахнаға қойылған «Шаншарлар» пьесасындағы Сайра есімді шағын кейіпкер, сол Майра өмірінен алынған. Сонан кейін қазақ театрында 1952 жылы қойылған Қ.Байсейітов пен Д.Уәлиевтің «Майра» пьесасында Майра бейнесі екінші рет көрінді. Мұның барлығы да әйгілі әншінің бейнесіне барудағы алғашқы қадам, тұңғыш толғаныс қана.

Әйгілі әншінің жинақты да көркем бейнесі Әбділда Тәжібаевтың, 1956 жьілы жазылған «Майра» пьесасында жазылып, драматургияның іргелі жетістіктерінің қатарына қосылды. Кейін (1969) автор пьесаға қайта оралғанда, кейбір көріністеріне өзгерістер енгізді, сол кезеңінің талабына сай оның әлеуметтік мазмұнын тереңдете түсті. Автор Майра қатысатын әрі соның аузымен айтылатын өткір диалогтер мен монологтердің денін ақ өлеңмен жазып, оның әкімшілік-өнерпаздық келбетін айқынырақ ашуға баса көңіл аударған. Сөйтіп, берісі бас бостандығы, әрісі өнер еркіндігі үшін күрескен Майра тағдырын пьесаға драмалық өзек еткен. Және тартыс тек Майраның тағдырына құрылып, сонымен ғана шектеліп қалмай, сол уақыттағы халықтың, еркіндік аңсаған күресімен астасып жатыр. Ақындық шабытпен жазылған пьесада Майра қалың қауымның арасында, әнін сүйген ел-жұртымен тығыз байланыста алынған. Сонан әнші Майра халықтың сүйіктісі, еркесі болып есте қалады.

Ән мен еркіндікті аңсаған Майраның өзінің намысы мен махаббатын, адамгершілік қасиетін қорғай алатын қажыр-қайратын айтуда, жазушы табысы татымды. Ол Майраны күрделі оқиғаларға араластырып, күрескерлік дәрежеге көтереді. Даланың көкжал бөрісі, қатал да әккі Тайманмен бұрын шәкірттес болып, кейін ислам дінін уағыздаушы, саудаға арын сатқан мырза Дүрбітпен, жанын шүберекке түйіп, өлімге басын байлаған жалдамалы қарақшы Балтамен өтетін сахналарда Майра әрекеті ішкі драматизмге толы. Ол әнімен де, жүйелі сөзімен де, табанды мінезімен де өзін қорғай алатын бейне болып қалыптасады.

Пьесаның, оқиғасы азамат соғысы. Ақтар мен қызылдардың арпалысып жатқан тұсында өтеді. Екінші актіде Ертіс өзенінің арғы бетіне бағыт алған кеменің үстіндегі уақиғадан өріс алады. Майраға ғашық болып, айтқанына көнбесе, күштеуден тайынбайтын арам пиғылды Дүрбіт, оның шашбауын көтеріп, табанын жалауға дайын адвокат Ақаев және басқалар, бұлардың жауыздық әрекетін алыстан сезіп, тойтарыс берудің амалын қарастырып, байламды мезгілді күткен кеме капитаны Мұрат, көмекшісі Александров арасындағы сырт көзге айқын шалына бермейтін іштей тартыс – ел тағдыры үшін күреске ұласады.

Біраз кейіпкерлердің характері де осы кеменің үстінде шешіледі. Әсіресе Айбарша қыздың көзі осы кемеде ашылады. Бұл – қазақ драматургиясында бұрын-соңды кездеспеген өзгеше кейіпкер. Өмірдің талай соқпағын көріп өскен Майраға қарама-қарсы алынған Айбарша тұңғыш қадамын сәтсіз бастап, опық жейді. Дүрбіттің алдауына түсіп қалған Айбаршаның ендігі өмірі шытырман тартыс үстінде, Бақтиярдай адал дос тауып, тағдырдың дамылсыз соққан дауылынан өтіп барып есейеді. Ол сүйген жігіті Бақтиярдың ішкілікке салынуына аянышпен қарайды, Дүрбіттің опасыздығын бетіне басып, онан түңілу сәттері пьесада психологиялық тереңдікпен ашылған.

Пьесада көркемдік шоқтығы биік шыққан кейіпкерлердің бірі – Дүрбіт. Ол өзін сырттай сымбатты да салмақты, зиялы қауымның өкіліне санап, іштегі бақай есебі мен зұлымдығын сездірмейтін айлалы мырза. Салғаннан өзінің жомарттығын аңғартып, Майра көңілін аулап, асыл сый тартқан Дүрбіт өзінің арам пиғылын жүзеге асырудың небір сойқан түрінен тайынбайтын, құлашын кеңге сілтеген, әрекетке әбден ойластырып баратын қауіпті адам. Оның философиясы – ақшадан, алтыннан артық ештеме жоқ, бәрін сатуға, бәрін сатып алуға болады деген тұжырыммен тұйықталады.

Адвокат Ақаев кешегі заманның саяси аласапыраны тұсында «Қалың елім, қазағым» дегеи ұранды бүркеніп, талайды арандатқан, табанының бүдірі, ісінде береке жоқ, жағымсыз оқыған сымақтардың жиынтық бейнесі ретінде алынған.

Тағы бір көркем шыққан – Тайманның бейнесі. Ол жесір дауы мен жер дауында қарсыласқанына қан құстырып, әлі жеткенін жүнше түткен озбыр. Ол – байлық пен ақшаға құныққан пасық, нағыз дүниеқоңыз. Әлсізге батыл, күштіге әлсіз жан. Майраның әкесі мен шешесіне қамшы үйіріп, білек күшіне сыйынса, Мұрат пеп Бақтиярға келгенде, шегіншектеп, алды-артын орап, тек ащы тілмен, шенеумен шектеледі.

Қорыта айтқанда, ақын-драматург Ә.Тәжібасвтың «Майра» пьесасы – қазақ драматургиясының алтын қорына енген классикалық үлгі.

Қазақ драматургиясында тарихи-биографиялық пьесаларда көп жа-зылды. Алайда олардың көбі, көркемдік олқылығынан, сахнада тұрақтамай, түсіп қалып отырды. Осы тақырыпқа жазылған пьесалардың ішінен театрлардың, репертуарына еніп, сахнада қойылғандары–С.Мұқановтың «Шоқан Уәлиханов», М.Ақынжановтың «Ыбырай Алтынсарин», жайында Қ.Мұқашевтың «Дала дастаны», З.Ақышевтың «Жаяу Мұса», Ш.Хұсайыновтың «Ғани Мұратбаев», т.б. пьесаларды атауға болады. Өмірден ерте кеткен дарынды ақын-драматург Қ.Мұқашевтың «Дала дастанында» халқымыздың асыл перзенті, атақты ақын І.Жансүгіровтің балалық шағы мен өмір кешкен ортасы шынайы суреттеу тапқан. Ақынның дүниеге келуін, көзқарасының қалыптасуын автор сол уақытпен байланыстыру жолын қарастырған. Сондықтан пьесада ол өз заманының ұлы болып қалыптасады. Қазақ даласындағы Қазан төңкерісінің алғашқы кезеңіндегі аумалы-төкпелі құбылыс кейіпкерлерінің әрекеті арқылы көрінуі – пьесаның ұтымды жағы.

Өмірден ерте кеткен талантты режисеср Қадыр Жетпісбаев жас автормен бірге пьесаның көркемдік мазмұнын тереңдете түсіп, қойылымның қызғылықты кілтін тапқан. Шымылдық ашылмастан,біресе жақындап, біресе алыстап бара жатқан, біресе сатырлатып келіп қалған, біресе бәсеңдеп барып басылған аттың дүбірі естіледі. Бұл–тек ат тұяғының ғана дүбірі емес, халықтың, оянған даланың дүбірі. Халыққа жеткен жақсы хабардың дүбірі, ақынға тән леп, күш-қуат, шабыт құйған дүбір. Ол көненің шаңырағы ортаға түсіп, жаңаның салтанат құрғанын әлемге паш еткен дүбір. Келісті табылған осы дүбір символы әу баста пьесаның сұлбасынан өтіп жатқан әуені іспеттес.

Жас драматургтің тұңғышы мен қойылымды ұнатып, қолдап мақала жазған Сәбит Мұқанов: «Мен тебіреніп отырмын. Дәлірек айтсам, тебіренуге хақым бар әрі міндетті сияқтымын. Неге десеңіз, мен бір сәтте өз ғұмырымның жастық шағы мен албырт шағының, дүрбелең шағымның балаң портретімен кездестім –дейді.

Ойлы өлеңдерімен оқырман қауымға танымал болған ақын Құдаш Мұқашевтың «Дала дастаны» пьесасын Мұхтар Әуезов атындағы академиялық драма театры жұрт назарына ұсынған екен. Спектакльді қоюшы – талантты жас режиссер Қадыр Жетпісбаев. Рөлдегі артистердің дені – жастар. Драманың оқиға желісі де ақын Ілияс Жансүгіровтің жастық шағына тұспа-тұс келген Қазан төңкерісінің алғашқы кезеңі. Қазақ даласына жаңа таң, жас таң әкелген жасампаз дәуірдің албырт кезеңі. Осыларға қарап: «Бұл спектакльді жастық шақ символикасы деуге болатындай»,– деп түйеді ойын. Әңгіме қойылым туралы болғанымен, оның негізі – пьеса екенін айтып жатудың өзі артық. Жақсы спектакльдің жақсы пьесадан туатыны да белгілі. Тағы да сол Сәбең: «...автор «Дала» және «Дастан» деген екі сөзді бекер біріктірмеген. Мен өзім Ілияспен еңбектес болып, оның әкесі Жансүгірді де көрген кісімін. Ілияс үшін «Дала» ұғымының қаншалықты құдіретті екені, оның өз даласын мұқалмас махаббатпен сүйе білгені маған аян. Сол даланың адалдығын, әділдігін, қайсарлығын драматург пен театр коллективі Жансүгір арқылы көрсетіп, оны Ілияс сезімінің шалқар дастанымен ұластырып әкеткен. Бұл–шеберлік» –деп қызық тұжырым жасайды. Әйгілі жазушының осы қызық тұжырымы пьесаға берілген әділ баға.

«Абай» мен «Ақан сері – Ақтоқтыдан» аса сәтті көркемдік бастау алған ұлттық драматургиямыздағы тарихи-биографиялық жанр екінші әлем соғысынан кейінгі кезеңде өрістей дамып, көркемдік сипаты әр деңгейдегі көптеген пьесалардың жарыққа шығуына жол ашты. Кейбір шығармалардың қамтыған тарихи оқиғалары қазақ топырағымен шектелмей, басқа елдерге де ауысып жатады. Осыған орай тарихи және тарихи-биографиялық пьесаларға дара тұлғалар шынайы тарихи болмыспен етене араласып, сонымен бірге дамиды әрі солар арқылы шығармада адам, халық тағдырымен байланыста қалыптасады.

Осы биік талап тұрғысынан келгенде, С.Мұқановтың «Шоқан Уәлиханов» пьесасында драматургиялық ізденістің сипаты бар екенін мойындау қажет. Мұнда орыс пен қазақ халқының арасындағы байланыс, орыс мәдениетінің қазақтың ұлы ағартушы-демократының саяси-қоғамдық көзқарасының қалыптасуына еткен әсері суреттелген. Пьесаның басты қаһарманы Шоқан Уәлихановтың, сол өзі өмір кешкен тарихи ортамен тығыз байланыста суреттелуі – автордың қол жеткізген ірі шығармашылық жемісі.

Пьесаның өн бойынан екі Ресейдің: патшалық-басыбайлылық Ресей мен бостандық сүйгіш Ресейдің бейнесі өтеді. Шоқан Уәлиханов – сол озық ойлы Ресейдің жақтаушысы. Пьесада Шоқан өмірінің үш кезеңі – Омбы, Петербург, туған ауылы көрсетіледі. Шоқанды осы өмір болмысының үш кезеңімен өткізу – пьеса оқиғасын қоюлатып, кейіпкер санын көбейтіп жіберген. Сонымен бірге автордың ұлы ағартушы-демократ өміріне байланысты оқиғаларды, көбірек қамту ниетімен пьесаның сюжеттік желісін шұбатып, ішкі драматизмін әлсіретіп алғаны да байқалады. Соған қарамастан, «Шоқан Уәлиханов» – қазақ драматургиясының мол ізденісін айқындаған шығарма.

Қазақ халқының әлеуметтік-қоғамдық тарихында өзіндік ерекше орны бар ұлтымыздың ұлы қайраткері Ыбырай Алтынсарин жайындағы Мұсатай Ақынжановтың пьесасы да 50-жылдардың басында жазылып, біраз театрлардың кезеңдік табысына қосылады. Осы пьесаның қойылымы 1958 жылы Мәскеуде өткен Бүкілодақтық жастар театрларының фестивалінде екінші орын алды.

Дәрісті бекіту сұрақтары:1. Қандай тарихи драма үлгілері бар?

2. М.Әуезовтің драматургия саласына қосқан үлесі

қандай?

3. «Сын сағатта», «Намыс гвардиясы» пьесалары

ғылымының өркендеу жолдарын түсіндіру.

Б.Кенжебаев, З.Ахметовтардың еңбектері.

2. «Қазақ әдебиетінің тарихының» Ітомы, «Қазақ

әдебиетінің тарихының очеркі», т.б. зерттеулердің

жарық көруі.Олардың ғылыми практикалық маңызы.

1941-56 жылдар ішіндегі қазақ әдебиеті басынан кешкен саяси-қоғамдық өмірдің қысымшылығы әдебиет сыны мен әдебиеттану ғылымына да зор әсер етті.

Ұлы Отан соғысы кезінде сын да, зерттеу де көңілдегідей дамуға мүмкіндік ала алмады. Әдебиет кітаптары аз шықты. Әдеби газет-журналдар жабылып қалды, жастар газеттері де шықпады. «Социалистік Қазақстан», «Казахстанская правда» газеттері ғана сақталып (кейде шағын форматпен), олардың бетінде сирек те болса, шығып тұрған кітаптарға сын-рецензиялар басылды. Солардың ішінен көңіл аударатындары – Ғ.Мүсіреповтің, М.Әуезовтің «Абай» романының бірінші кітабы жөнінде жазған «Абай» романы туралы» (1943) мақаласымен майданнан жіберілген Қ.Аманжоловтың «Абдолла» поэмасы және Ә.Сәрсенбаевтың «Ақша бұлт» өлеңі туралы «Майданнан соққан жаңа леп» деген мақаласы (1944). Бұл екі шығарма да «Социалистік Қазақстан» газетінде басылған. Олар туралы пікірді Мүсірепов те сол газетте жариялады. Алғашқы мақала М.Әуезовтің Абай өмірі жайлы эпопеялық туындысының бірінші кітабына арналған еді. Мүсірепов онда ұлы жазушының үлкен жоспарының сәтті басталғанын айтып, романның құрылысына, идеялық-көркемдік сипаттарына бірінші рет кең талдау берді. Екішні мақалада майдангер ақындардың «өзекті өртеп шыққан» жалынды сөздеріне көңіл аударды. «Барлығы жеңіс үшін, барлығы майдан үшін» деп, майдан жаққа көз салып отырған халыққа бұл жырлар «майданнан соққан жаңа леп» болғанын айтты. Е.Ысмайыловтың, Б.Кенжебаевтың, С.Төлешевтің, Қ.Жармағанбетовтің сирек те болса басылған мақалалары жаңа кітаптар мен әдеби өмірдің мәселелеріне арналды.

Бұрыннан жүріп келе жатқан ғылыми жұмыстың жалғасы ретінде С.Мұқановтың «ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті тарихынан очерктер» (1941), А.Жұбановтың «Қазақ композиторларының өмірі мен шығармашылығы» (1944), Қ.Жұмалиев пеп Е.Ысмайыловтың «Қазақ әдебиеті» атты мектепке арнаған оқулықтары шықты. 1945 жылы Абайдың туғанына 100 жыл толуы атап өтіліп, ақын шығармашылығын зерттеуге арналған еңбектер жарық көрді. Олардың ішінде М.Әуезов пен Б.Кенжебаевтың «Абай – қазақтың ұлы ақыны» атты кітапшасы мен С.Мұқановтың,Қ.Жұмалиевтің, Е.Ысмайыловтың,

Б.Шалабаевтың мақалалары бар еді. Бұлардың қатарын соғыс кезінде Қазақстанға келген орыс ғалымы, академик А.С.Орловтың «Қазақтың батырлық эпосы» атты кітабы толықтырды.

Соғыстың бас кезінде, қысылшаңдық туғанда И.В.Сталиннің аузымен ата-бабаның аруағы еске алынып, партия әр елдің патриоттық сезімін бір арнаға бағыттай білген еді. Ал жаудың беті қайта бастаған уақытта тарихтың үлгілі әсері күшейіп, әр халық өзінің өткенінен сабақ алуға ұмтыла бастағанын тағы да көрді. Мұндай «ұлтшылдыққа» жол беріп отыруды орынсыз деп тапқан партия олардың бетін қайтару жұмысын бастады. Оның бастамасы ретінде ВКП(б) Орталық Комитетінің «Татар партия ұйымындағы көпшілік-саяси және идеологиялық жұмыстың жай-күйі және оны жақсарту шаралары туралы» (1944) қаулысы алынды. Онда түркі халықтарының ортақ батыры, ел билеушісі Едігенің қызметіне теріс баға берілді. Едігені өткен заманның кертартпа билеушілері қатарына қосып, ол туралы халық әдебиеті жоққа шығарылды. Бұдан кейінгі кезекте Сталин екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуына байланысты ұйымдастырылған жеңіс шеруінің қабылдауында соғыстың ауыртпашылығын көтерген орыс халқы деп атап, оны ұлы халықтар қатарына қосты. Оның саулығы үшін тост көтерді. Орысты аға тұтып үйренген саясат жеңді де, оны ұнатпағандар іштен тынды. Әйтпесе, соғыста кеңес халықтарының бәрі де өзінің санына лайық қару ұстады, құрбандық берді, етігімен су кешті. Тіпті жері жау қолында қалған Балтық республикалары мен Украина, Белоруссия мүддесі ескерілмеді. Бұл жағдайлар бұрын да жүргізіліп келген ұлыдержавалық шовинизмді қоздырды. Щовинизм мемлекеттік-партиялық саясаттың өзегіне айналды. Ендігі жерде аға халықтың ыңғайына көніп, басқа халықтар өзінің ерлік дәстүрлерінен, ата-бабаларының ұлы істерінен безуі қажет болды. Патша өкіметі тұсындағы отаршылдық коммунистік партияның саясатына кірді.

Кеудемізді ешкімге бастырмаймыз, өзгелер бізден үйренсін деген коммунистік өркөкіректік айналымға келмей, «батысқа бас имеу», «табынбау» деген науқанды көтерді. Олар ел соғыспен әлек болып жатқанда, халықтың бүкіл рухани дүниесі батыстың іріген-шіріген мәдениетінің әсерімен бұзыла бастаған екен деген ой түйді. Партия осыны ауыздықтау шараларын белгіледі. Мұндай науқан халық шаруашылығын қалпына келтіру ісіндегі қиындықтардан назарды басқа жаққа аудару, сөз бостандығын жиі пайдаланатын әдебиет пен өнер адамдарын тежеу мақсатында атқарылды. Оның үстіне, соғыс жылдары ата-баба аруағын еске түсіру арқылы өзінің тарихын және тарихи тұлғаларын көтере бастағандарды шектеп, оны таптық, партиялық тұрғыда ғана пайдалану мәселесін қойды. Бір жағынан, батысқа бас июшілікке қарсы күрес, екінші жағынан, одақтас республикаларда ұлтшылдықтың өріс алуын әшкерелеу процесі қатар жүрді.

1946 жылы ВКП(б) Орталық Комитеті «Звезда» және «Лснинград» журналдары туралы» (14 тамыз), екі жұмадан кейін «Драмалық театрлардың репертуарлары және оны жақсарту шаралары туралы» (26 шілде), 8 күннен соң «Ұлы өмір» кинофильмі туралы» (4 қыркүйек) қаулылар алынды. Сәл кейінірек музыка өнері жайлы «В. Мураделидің «Ұлы достық» операсы туралы» (10 ақпан 1948) қарар шықты.

Сырт қарағанда, бұл қаулыларда Орталық Комитет формализм, пес-симизм, бисаясаттық сияқты ұнамсыз құбылыстармен күресу қажеттігін көтеріп, орыс мәдениетінің демократиялық дәстүрлерін басшылыққа алуға үндесе де, шын мағынасында, ол әдебиет пен өнерде партиялық принципті күшейтуді көздеді. Социалистік реализмнің жаңа өмірді мадақтап, жеңімпаз кеңес халқының жеңісіне лайық шығармалар туғызу тұжырымдамасын қолдады. Өткен заманды қызық тұтпауға, шет елдің арзан, жылтырақ мәдениетін дәріптемеуге үндеді.

Партияның осы қаулыларында белгіленген шараларды жүзеге асыру Қазақстанда талай әпербақандықтар тудырғанын еске алу абзал. Қазақстан партия ұйымы елден бұрын елпілдеп, Мәскеудің ығына жығылып ұлт мәдениетіне әңгіртаяқ ойнатқаны жасырын емес. Мұның нақты фактылерін Қазақстан Коммунистік партиясының «Әдебиет пен өнер мәселелері бойынша 30-40 жылдар кезеңі мен 50 жылдар басында қабылданған қаулыларды зерттеу жөніндегі Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық Комитеті комиссиясының қорытындысы» (1989) атты құжаттан табуға болады. Осы «Қорытынды» бойынша бүкіл рухани өміріміз бен мәдениетімізге ылаң салған 8 қаулы бірден өзінің күшін жойып, ақыл-санаға азаттық берілді. Бірақ Коммунистік партия өзі жасаған қысастықты, әсіресе, қазақ тарихы мен мәдениетіне байланысты әділетсіздіктерді өз қолымен түзетіп кете алмады, кешікпей тарап кетті.

Өзінің сойқанды күшінен айырылған қаулылар қайсы және олардың қандай зардаптары болғанын әдебиеттану ғылымы мен сынына жанастыра айтсақ, біздің бүкіл рухани дүниеміздің қандай қорлық-зорлық көргенін анық аңғарып, артық пен кемдіктің сырын түсінуге мүмкіндік туады. Сонда ғана зиялы ойларға 50-60 жыл бойы бұғау салып, ақыл-парасат пен таным-білікті қалай қыспаққа түсіргенін көреміз.

«Қорытындыда» хат, түсіндірме деп аталғанмен, біздің бүкіл ой жүйемізге қырсығын тигізіп, кесірін өршіте түсуге себепкер болған бір құжатқа- «ВКП(б) өлкелік комитетінің мәдениет және насихат бөлімі мен Қазақстанның марксизм-ленинизм институтының «Сталин жолдастың хатына байланысты Қазақстанда теория майданындағы күрес міндеттері туралы» түсіндірме хатына айрықша тоқталған. Бұл құжат Ф.И.Голощекин тұсында алынды да, сол кездегі және одан соңғы көп бұрмалаушылықтарға жол салды.

Бұл құжат,ең алдымен әрбір құбылысты өз кезіндегі таным деңгейінде бағалау керек деген диалектика қағидасын елемеді. Бәрін бүгіннің безбеніне салып өлшеді де, өткеннің бәрін таптық тұрғыдан сараптады. Осы түсіндірме хатты жүзеге асырудың алғашқы сөзі КазАПП-тың 1932 жылы 26-29 ақпанында өткен бірінші съезінде айтылды.КазАПП басшысы М.Қайыпназаров дайындаған, съезд қол көтеріп бекіткен қаулысында: «Қазақ көркем әдебиетінің социалды құрылыс міндеттеріне ілесе алмай жүргенінің себебі: алдымен, қазақ кеңес жазушыларының көбінде алашордашылдық, байшылдық салт-сананың ықпалы әлі күнге дейін күшті, бірқыдыру жазушылардың шығармаларында бай-феодал салт-санасы, жергілікті ұлтшылдық, төңкеріске қарсы троцкизм сарындары бар (Сәкен). Қазақ қара шаруаларының артта қалған сарындарына еріп, қара шаруаның өрісі тар көзқарасына және ұсақ буржуазияшылдық санашылдыққа (идеализмге) салынғандық та бар (Ілияс, Бейімбет, Сәбит, Өтебай және басқалар), жік тартысын көркем әдебиетке қыстырғандық та бар. Сын, өзара сынды бетке ұстап, кейбір жолбике жазушылардың кеңес мекемелерін, коммунистерді, колхоздарды обывательдерше сынағандары да (Мәжит, Жұмат және басқалар) болды» деген сөздер жазылған («Әдебиет майданы» журналы, 1932, №4, 13-бет). Аты аталғаннан қорықты ма, әлде түсінігі солай ма, әйтеуір Өтебай Тұрманжанов «КазАПП-тың Ісъезі не деді» атты мақаласында «алашорда оқығандары (жазушылары) төңкеріске дейін де, төңкерістен кейіп де қазақ еңбекшілерінің, пролетариаттың дұшпаны болды дейміз. Еңбекшілердің досы емес, қасы болды дейміз» деп жазды.

Ғаббас Тоғжанов өзін сыннан арашалап, жаңа басшылыққа жағыну мақсатымен «Большевик Казахстана» журналының 1932 жылы 5 саныда «Байтұрсынов және байтұрсыновшылдық туралы» мақала жазып, алашордашылықты «әшкереледі». Голошекиннің Қазақстанда «кіші Октябрь» науқанын өткізіп, партия ұйымдарын болышевиктендіру, ауылды советтендіру, жедел коллективтендіру саясатын қолдамаған қаламгер қалмады.

Қазақтың әдебиетші коммунистері осындай мақалалармен әлгі хатқа жауап беріп жатқанда, марксизм-ленинизм институтының қызметкерлері қазақ ұлтшылдарын әшкерелейтін зерттеу дайындап та үлгерді. «Очерки по истории Алаш-Орды» деген кітапты С.Брайнин мен Ш. Шафиро жазды.Онда«Алаш» партиясы былай тұрсын, бүкіл қазақ халқының еңбекші бұқарасының патша өкіметі мен империализмге қарсы күресі, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі, азамат соғысы жылдарында көрген азабы, алаш азаматтарының атқарған қызметі түгелдей жоққа шығарылды.

Сондықтан да «Қорытындыда» 1932 жылғы 10 қаңтардағы түсіндірме хат «Халықтың рухани өміріндегі құбылыстар мен тенденцияларға, тарихи өткеніне баға беруде маркстік көзқарастың жоқтығынан ақсап жатты. Революцияға дейінгі кезеңнің аса көрнекті бірқатар ақындарының шығармашылығына жөнсіз жазғыруды күшейтіп, сол кездегі маңдай алды әдебиетшілерді (А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, М.Жұмабаев, М.Әуезов, С.Мұқанов, І.Жансүгіров, Б.Майлин және басқалар) қуғындауды өршітті, олардың көпшілігі кейіннен репрессияға ұшырады» деген тұжырым жасалды. Бұл хаттың зардабы мен ызғары уақыт өткен сайын күшейе түспесе, азайған емес.

Бұдан басқа құжаттардың бәрі де 1946-1956 жылдар арасында алынып, ғылыми ізденістің бағытын теріске бұрып, халықтың азаматтық тарихы мен мәдениетін, өнері мен әдебиетін шындық деңгейінде зерттеуге мұрсат бермеді; соған қоса, олар 1937 жылғы науқан кезінде ұлттық нигилистердің қаулап шығуына жағдай жасады. Өзінше ойлауға, еркін жазуға мұрша бермеді.

«Қорытындыда» күшінен айырылған құжаттың ішінде «Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы өрескел саяси қателіктер туралы» (21.01.1947) қаулы аталды. Оның қиратқыш күші орасан зор болды, кейінгі, 50-жылдардың орта тұсына дейін созылған «ұлтшылдықты әшкерелеу» науқаны осы қаулыдан тарамдалды.

Осы қаулыға ілесе 1947 жылдың 29 сәуірінде «ВКП(б) Орталық Комитетінің «Драма театрларының репертуары және оны жақсарту шаралары туралы» қаулысын орындау барысы туралы» деген қарар қабылданып, Ә.Тәжібаевтың еш жерде қойылмаған, кітап болып басылып шықпаған «Біз де қазақпыз» деген драмасын сынап, қазақ театрларының қалыптасқан репертуарын тас-талқан етті. Аз ғана жыл ішінде есін жиып, қатары көбейе түскен қазақ зиялыларына, әсіресе, ғалымдар мен ақын-жазушыларға тағы да сталиндік жұт айналып соқты.

Екінші дүниежүзілік соғыста ұлы ата-бабаларымыздың рухына сыйынып, соғыста олардың қолдауын тілегеніміз жоғарыда айтылды. Елдің ерлік дәстүрлерін мақтан тұту, тарихи оқиғалар мен қайраткерлерді еске алу соғыс кезінде барлық ұлт республикаларында өріс алды. Қазақстанда халықты отаршылдыққа қарсы күреске үндеген Кенесары мен Наурызбай есімдері еске алынды, олар жайлы зерттеулер жасалды. Таптық көзқарас жаңа орнығып келе жатқан кезде, 1923 жылы «Қара тақтаға жазылып жүрмеңдер, шешендер» деген атышулы мақаласында Кенесары-Наурызбай қозғалысын теріс бағалаған С.Мұқанов 1942 жылы «Қазақтың ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер» деген еңбегінде оларды ұлттық мақтан деңгейіне көтерді. 1943 жылы шыққан «Қазақ ССР тарихында» олар-ұлт-азаттық көтерілісінің көсемдері ретінде аталды. Тарих тереңінде жатқан Абылай, Кенесары-Наурызбай туралы деректер мен жырлар жарыққа шығып насихатталды, елдің рухын көтерді.

Алайда, мәдени-әдеби және тарихи мұраны игерудің мүмкіндігі ұзаққа бармады. 1943 жылы Кеңес Одағында тұңғыш рет жасалған, одақтың ең мықты тарихшылары Н.М.Дружинин, А.М.Панкратова, А.Н.Бернштам, М.П.Вяткин, т. б. мен қазақ ғылымының өкілдері М. Әуезов, Е.Ысмайылов, Е.Бекмаханов, Б.Сүлейменов қатысып жазылған «Қазақ ССР тарихы» сталиндік сыйлыққа ұсынылды. Талқылау ақырғы сатыға жеткен кезде профессор А.И.Яковлевтің «бұл орысқа қарсы жазылған кітап» деген пікірі белгілі болды. Мұндай шовинистік пікірлерге кезінде жауап берілгенімен, идеологиялық таластарда ол әрдайым еске алынып отырды.