Қазақстан тарихы билет жауаптары Дариға 1
жүктеу/скачать 1,04 Mb.
|
Қазақстан тарихы билет жауаптары Дариға 1-emirsaba.org
| Семей полигоны - КСРО ядролық сынақ полигондарының бірі, аса маңызды стратегиялық объектісі болды. КСРО заманында Қазақстан аумағында атом бомбалары сынақтан өтті. Ол үшін арнайы 18 млн га жер бөлініп, Семей ядролық полигоны ашылды. Бастапқысынды адамдарға, жануарлар мен табиғатқа тікелей зардабын тигізген ашық сынақтар жасалды. Сосын оларды жер астына жасай бастады. Атом бомбаларының жарылыстары сұмдық ауыр болды. Семей маңындағы радиациялық әсер аймағында тұратын 500 мыңдай адам осы сынақтан азап шекті.
Ресми мәліметтер бойынша, миллионға жуық адам радиациядан зардап шеккен. Семей облысы экологиялық апат аймағына айналды. Сынақ орнына жақын елді мекендерде қалқанша безінің қатерлі ісіктері, гемабластома, лейкемия, лимфома және созылмалы лейкемия аурулары жиі кездесті. Дәрігерлерге бұл ауруларды радиацияның әсерімен байланыстыруға тыйым салынды. 1950 жылдан бастап, нәрестелер өлімі 5-10 есе көбейді. Өмір сүру ұзақтығы 3-4 жылға қысқарды. Ал, полигон айналасындағы ауылдарда мутант балалар дүниеге келе бастады. 1989 жылы 12 ақпанда кезекті жарылыстан кейін антиядролық қозғалыс құрылып, оны ақын және қоғам қайраткері Олжас Сүлейменов басқарды. Семейде, Алматыда, Мәскеуде және т.б. қалаларда митингілер мен наразылық акциялары өтіп, үкіметтен полигонды жабу талап етілді. Нәтижесінде, Қазақстан жерінде ядролық сынақтар тоқтатылып, 1991 жылғы 29 тамыздағы Президенттің Жарлығымен Семей ядролық полигоны жабылды. Арал мәселесі Арал тенізі - Қазакстаныың інжу-маржаны, шөл белдеміндегі бірден-бір көгілдір су айдыны еді. Оыың апатқа ұшырағанға дейінгі көлемі -1066 км2, тсреңдігі - 30-60 метр, тұздылығы - 10-12 % болған. Қойнауы кәсіптік бағалы балықтарға бай, жағасы қоға мен қамысты теңіз еді. Сол кездерде жылына 50-150 мын балық ауланса, теңіз жағасынан едәуір мөлшерде бұлғын терісі игерілген 1960 жылдардаи бастап Арал өңірін игеру қолға алынды. Осы аймақтағы игерілетін жер көлемі бұрынгыдан Өзбекстан мсн Тәжікстанда 1,5, Түрікменсанда 2,4, Қазақстанда 1,7 есеге өсті. Ал Әмудария мен Сырдария бойындағы халықтың саны 1960-1987 жылдар аралығында 2,2 есеге артты. Халық санының өсуіне орай суға деген кажеттілік те артты. Осыған орай, 1970-1980 жылдар аралыгында Аралға құйылатын су мөлшері азайды. Онын негізгі себептері - антропогендік факторлар еді. Екі өзен бойындағы суды мол кажет ететін күріш пен мақта есіру ісі каркындап дамыды (Шардара). Оның үстіне ауыл шаруашылығының басқа да салалары барынша дамыды. Өзен бойлары игеріліп, суды ысырапсыз пайдалану жүзеге асты. Мәселен, Аралға 1960-1965 жылдар арасында 44 мың м3 су кұйылса, бұл көрсеткіш 1974-1978 жылдары 13 мың м3, ал 1990 жылдары екі есеге қысқарды. Нәтижесінде, Арал теңізінің деңгейі 23 метрге дейін төмендеп, оның су айдыны 30-200 км-ге дейін қусырылды. Судың тұздылығы 40 пайызға дейін артты. Оның үстіне екі өзен бойындағы шаруашылықтарда тыңайтқыштар мен химиялык препараттарды қолдану бүрын-соңды болмаған көрсеткішке жетті. Тыңайтқыштарды қолдану 10-15 есеге өскен. Осындай антропогендік факторлар Арал өңірін экологиялық апатқа ұшыратты. Құрғап қалған теңіз түбінен жыл сайын айналаға зияндылығы өте жоғары 2 млн. т тұзды шаңдар көтеріліп, желмен тарай бастады. Сонымен, Арал апатына себеп болған факторларға: - жергілікті жердің тарихи-табиғи ерекшсліктерін ескермеу; - ауыл шаруашылығын дүрыс жоспарламау, судың қорын есепке алмау; - суды өте көп қажет ететін күріш, мақта дақылдарып барынша көбейтіп жіберу; - жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және суды үнемді пайдаланбау; Осы аталған фактілер Арал теңізі экожүйесіндегі тіршілік атаулыны экологиялык дағдарысқа әкелді. Бұл жағдайлар адам баласының қолдан істеген қателігі ретінде дүние жүзіне белгілі болды. Арал теңізін құтқару жөнінде бірнеше ғылыми болжамдар мен жобалар бар. Олар: 1. Сібір өзендерін Қазақстанға бұру. 2. Әмудария мен Сырдария өзендерінің суын реттеу аркылы суды молайту. 3. Арал теңізін жартылай сақтап қалу. 4. Каспий теңізінің суын жасанды канал арқылы әкелу. 5. Жер асты суларын пайдалану. 90 90. 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі және оның тарихи маңызы. 1986 жылғы 6-8 ақпанда Қазақстан Коммунистік партиясының XVI съезі өтті — соңғысы Д.А. Қонаевтың басшылығымен. Көп ұзамай ҚКП ОК бірінші хатшысының босатылған орнына лайықты кандидат салыстырмалы түрде жас әрі белсенді көшбасшы — Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Төрағасы Нұрсұлтан Назарбаев болып саналды [4]. Ұзақ уақыт бойы Қазақ КСР-в билікте болған Қонаев ауылдағы басқа да Жас қазақтар сияқты Назарбаевқа жергілікті партиялық баспалдақпен ілгерілеуге белсенді көмектесті [5]. Соған қарамастан, белгісіз жеке себептермен Қонаев Назарбаевтың тағайындалуына күрт қарсы бола бастады [4]. "Қонаев аскет емес еді, — деп жазады сол кездегі КСРО КГБ төрағасының бірінші орынбасары Ф.д. Бобков, - бірақ оның жанқиярлығына көпшілік қызғанышпен қарауы мүмкін. Рас, оның жақын ортасында күдікті істерге қатысы бар адамдар көп болды. Олар жастардың кеңдігін пайдаланып, тәртіпсіздіктерді қоздырды. Ұлтшылдық сезімдерімен ерекшеленетін кейбір ЖОО оқытушылары да өз үлестерін қосты " [6]. 1986 жылы 11 желтоқсанда Д. А. Қонаевтың қатысуынсыз КОКП ОК Саяси Бюросының отырысы өтіп, оның зейнетке шығу туралы өтінішін қанағаттандырды. 1986 жылы 16 желтоқсанда небәрі 18 минутқа созылған Қазақстан КП ОК Пленумында Қонаев отставкаға кетті, бұл оның 75 жылдығы қарсаңында (1987 жылғы 12 Қаңтар), ал оның орнына КОКП ОК мүшесі Г.в. Колбин сайланды. Студенттер жатақханаларда 14-15 және 15-16 желтоқсанға қараған түні үгіт жүргізе бастағаны туралы мәліметтер бар[11]. Сонымен қатар, эмигранттардың "орыс ойы" ыстық ізімен хабарлағандай, студенттер 17 желтоқсан күні таңертең қала көшелеріне шыққан транспаранттар "сөйлеуден үш ай бұрын жасалған". "Осы оқиғаларды " ұйымдастырудың жіптері", - деп мәлімдеді газет, жоғары оқу орындарының оқытушыларынан "қазақ драма театрының бас режиссері А.Мамбетов және жетекші ақын О. Сүлейменов сияқты шығармашылық зиялы қауымға, одан әрі ОК үйіне"[12]. КГБ жедел қорытындысынан: "16.12.86 ж. 21.00-22.30. Алматы мемлекеттік театр-көркемсурет институтының жатақханасы. Студенттер С.А. Жұмаділов, А. и. Жұмашев, К. Р. Байбеков, Р. А. Токушева бірқатар бөлмелерді аралап, V Пленумның шешімдерімен келіспеушіліктерімен студенттерді қоздырды. Пікірталас барысында Брежнев алаңына шығу арқылы наразылық білдіру туралы ұсыныс айтылды. Осы уақытта олардың курстастары А. Д. Қанетов, Б. ж. Сейтінбеков шет тілдер институтының № 1 жатақханасында ынталандыру жұмыстарын жүргізді, онда оларды белсенді қолдады"[13]. Баяндамалар 16 желтоқсанда қазақ жастарының алғашқы топтары л. и. Брежнев атындағы алаңға (бұрын — жаңа алаң, қазір — Республика алаңы) Колбиннің тағайындалуын жоюды талап етіп шыққан кезде демонстрациядан басталды. Содан кейін қайта құру енді басталды, елдегі билік әлі де күшті болды, сондықтан Мәскеудегі Үкіметтің реакциясы (бірнеше жылдан кейін Тбилисиде, Бакуде және т.б. ұқсас оқиғалардан айырмашылығы) найзағай болды: ол дереу ІІМ-ге митингті таратуды тапсырды. Қалада телефон байланысы дереу өшірілді, бұл топтарды полиция таратып жіберді (Боран операциясы-1986). Сібір әскери училищесінің арнайы жасақтары, сондай-ақ жергілікті шекара училищесінің курсанттары жиналды. Алаңда өнер көрсету туралы қауесет бүкіл қаланы бірден айналып өтті. 17 желтоқсан күні таңертең Орталық Комитет ғимаратының алдындағы л. и. Брежнев атындағы алаңға белсенді Ұлттық патриоттар басқаратын жастар тобы шықты. Демонстранттардың плакаттарында " біз өзімізді анықтауды талап етеміз!", "Әр халықтың өз көшбасшысы!", "37-ші болмаңыз!", "Ұлы державаның ессіздігін тоқтату!» 1987 жылдың басында КОКП ОК қаулысы қабылданды, онда болған оқиға қазақ ұлтшылдығының көрінісі деп жарияланды. Алайда, болашақта қайта құру процестерінің дамуына және саяси жағдайдың өзгеруіне байланысты орталық биліктің ұстанымы өзгерді. 1989 жылы 9 қаңтарда екінші хатшы лауазымына этникалық қазақ қойылды, ал сол жылдың 22 маусымында Назарбаев Колбиннің орнына республика басшысы болды. 1989 жылы 14 қарашада жазушы Мұхтар Шаханов бастаған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі депутаттарының тобы КОКП Орталық Комитетіне "Қазақ ұлтшылдығының көрінісі" деген тұжырымды алып тастау туралы өтініш білдіріп, тұжырым жойылды. 1991 жылғы 16 желтоқсанда, осы оқиғалардан тура бес жыл өткен соң, Қазақстан Кеңес республикаларының соңғысы ретінде өзінің тәуелсіздігін жариялады. 1986 жылғы желтоқсандағы оқиғалар диктат пен тоталитаризмге қарсы жаппай халықтық наразылықтың жарқын мысалы болды. Көтеріліс қазақ ұлты мен Қазақстанның көпұлтты халқының өздерінің саяси құндылықтары мен мүдделерін түсінуіне және елдегі бейбітшілік пен тұрақтылық үшін жауапкершілік қазақстандықтардың өздеріне жүктелетінін түсінуге әкелді. Көтеріліс қазақ жастарының патриоттық рухы мен еркіндікке деген сүйіспеншілігінің биіктігін көрсетті. Халықаралық қоғамның қысымының арқасында КОКП ОК жазалаушы қуғын-сүргіннің қарқындылығы мен күшін азайтуға мәжбүр болды 91 Мемлекеттік егемендік туралы декларация - 1990 ж. 25 қазанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің қаулысы бойынша қабылданған тарихи құжат.Декларацияда Қазақ КСР-інің мемлекеттік егемендігі жарияланып, елдің саяси-құқықтық тәуелсіздігінің бағдарламасы баяндалды. Ел аумағының тұтастығы, оған қол сұғылмайтындығы, қазақ халқының және Қазақстандағы басқа да этнос өкілдерінің төл мәдениетін, дәстүрін, тілін қайта түлету мен дамыту, ұлттық қадір-қасиетті нығайту мемлекеттің аса маңызды міндеттерінің бірі ретінде айтылды. Конституциялық құрылысқа қарсы жасалатын кез келген күштеу әрекеттері, оның аумағының тұтастығын бұзуға шақыратын, ұлт араздығын қоздыратын жарияұрандардың заң бойынша жазаланатыны ескертілді. Республиканың саяси,экономикалық, әлеуметтік, ұлттық-мәдени құрылысына, оның әкімшілік-аумақтық құрылысына байланысты мәселелер ешкімнің араласуынсыз дербес шешілетіні жарияланды.Президент - Республиканың басшысы, ең жоғарғы әкімшілік-атқарушылық биліктің иесі ретінде танылды. Жер, оның қойнауы, су, әуе кеңістігі, өсімдіктер мен хайуанаттар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар, халықтың мәдени және тарихи қазыналары, бүкіл экономикалық, ғылыми-техникалық әлеует Республика егемендігінің негізін құрай отырып, оның ерекше меншігінде болатыны көрсетілді.Декларацияда: "Қазақ КСР-і Республика үлесіне сәйкес жалпыодақтық мүліктегі, оның ішінде алмас, валюта қорлары мен алтын қорындағы өз үлесіне құқылы, республика аумағында ядролық қарудың сыналуына, жаппай қырып-жоятын қарудың өзге түрлері үшін сынақ полигондарын салуға және олардың жұмыс істеуіне тыйым салынады" деп жазылды. "Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі мен Президентке бағынатын, солардың бақылауында болатын өз ішкі әскерлерін, мемлекеттік қауіпсіздік және ішкі істер органдарын ұстауға Қазақ КСР-нің құқы бар" делінді.Декларациядағы бағдарлама негізінде 1991 ж. 16 желтоқсанда "Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Тәуелсіздігі туралы" Конституциялық Заң қабылданды. Қазақ КСР мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияның қабылдануы.Қазақ КСР-нің "мемлекеттік егемендігі туралы" декларациясы - 1990 ж. 25 қазанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі қабылдаған декларация. "Қазақ КСР-інің Мемлекеттік егемендігі. туралы" Декларация республика егемендігін заң жүзінде бекітудің бастамасы болды. Онда республиканың тең қүқылы шарт негізінде, егеменді республикалар одағына кіру ойынынан басқа, алғаш рет Қаз КСР-нің егеменділік құқығы жағдайы үшін принципті мемлекеттік-құқықтық ережелер: Одақтың шешуіне берген мәселелерді қоспағанда, Қаз КСР аумағында Республика Конституциясы мен заңдарының үстемдігі туралы, Одақтық Жоғарғы органдардың Қаз КСР-і Конституциясы мен егеменділік құқықтарын бұзатын заңдарының және басқа да актілерінің өз аумағында күшін жою құқы, Қазақ КСР-нің егемендігінің негізін құрайтын өзіндік меншігі, жер және оның қойнауы, су, ауа кеңістігі, өсімдік және жануарлар әлемі, басқа да табиғи ресурстар, халықтың мәдени және тарихи қазыналары,оның аумағындағы барлық ұлттық байлықтар - экономикалық және ғылымитехникалық әлеует туралы, республиканың қосқан үлесіне сай жалпы Одақтық мүліктен өз үлесіне құқы, соның ішінде алмаз,валюта қоры және алтын қорындағы үлесіне, халықаралық қатынастардың субъектісі болу, өз мүддесіне сай сыртқы саясатын анықтау туралы бекітілген. Сонымен қатар, Декларация алғаш рет билікті бөлу принципін паш етті. Декларацияға сай, заң шығару билігі Жоғарғы кеңеске берілді, Президент Республика басшысы болып, жоғарғы атқарушы билікті иеленді, ал сот билігі Жоғарғы Сотқа берілді; мемлекеттің әлеуметтік негізін анықтауға таптық тұрғыдан қараудан бас тартты; республика аумағында ядролық қаруды сынауды жүргізуге, қырып-жою қаруларының барлық түрі үшін сынақ полигондарының құрылысы мен қызметіне тыйым салды. Қазақстан қоғамының республикадағы демократиялық, құқықтық, әлеуметтік- экономикалық және мәдени қайта жаңарулары туралы негізгі идеяларды қамтыған Декларациядан Республиканың жаңа Конституциясын жасау басталды. Декларацияда Қазақ КСР-інің мемлекеттік егемендігі жарияланып,елдің саяси-құқықтық тәуелсіздігінің бағдарламасы баяндалды. Ел аумағының тұтастығы, оған қол сұғылмайтындығы, қазақ халқының және Қазақстандағы басқа да этнос өкілдерінің төл мәдениетін, дәстүрін,тілін қайта түлету мен дамыту, ұлттық қадір-қасиетті нығайту мемлекеттің аса маңызды міндеттерінің бірі ретінде айтылды. Конституциялық құрылысқа қарсы жасалатын кез келген күштеу әрекеттері, оның аумағының тұтастығын бұзуға шақыратын, ұлт араздығын қоздыратын жарияұрандардың заң бойынша жазаланатыны ескертілді. Республиканың саяси, экономикалық, әлеуметтік, ұлттық-мәдени құрылысына, оның әкімшілікаумақтық құрылысына байланысты мәселелер ешкімнің араласуынсыз дербес шешілетіні жарияланды. Президент - Республиканың басшысы, ең жоғарғы әкімшілік-атқарушылық биліктің иесі ретінде танылды. Жер, оның қойнауы, су, әуе кеңістігі, өсімдіктер мен хайуанаттар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар, халықтың мәдени және тарихи қазыналары, бүкіл экономикалық, ғылыми-техникалық әлеует Республика егемендігінің негізін құрай отырып, оның ерекше меншігінде болатыны көрсетілді. Деклараңияда: "Қазақ КСР-і Республика үлесіне сәйкес жалпыодақтық мүліктегі, оның ішінде алмас, валюта қорлары мен алтын қорындағы өз үлесіне құқылы, республика аумағында ядролық қарудың сыналуына, жаппай қырып-жоятын қарудың өзге түрлері (хим., бактериолог., биолог., т.б.) үшін сынақ полигондарын салуға және олардың жұмыс істеуіне тыйым. салынады" деп жазылды. "Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі мен Президентке бағынатын, солардың бақылауында болатын өз ішкі әскерлерін, мемлекеттік қауіпсіздік және ішкі істер органдарын ұстауға Қазақ КСР-нің құқы бар" делінді. Декларациядағы бағдарлама негізінде 1991 ж. 16желтоқсанда "Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Тәуелсіздігі туралы" Конституциялық Заң қабылданды. Сол сәттен бастап егеменді Қазақстан өзіндік көзқарасы бар жеке мемлекет ретінде таныла бастады.Қабылданған декларация Қазақстанның болашақ тәуелсіздігінің іргетасы саналды. Бұл декларацияның қабылдануымен егемендігін мәлім ететін жеке территориясы, азаматтығы, мемлекеттік бюджеті, халықаралық қатынастардағы дербестігі, мемлекеттік рәміздеріміз бекітілді. Қазақстанның егемендігі және территориясының тұтастығы саяси, құқықтық және экономикалық тұрғыдан дәйектелді. Осы кезден бастап демократиялық қоғам құру мақсатында ел ішіндегі қоғамдық-саяси құрылымға біраз өзгерістер енгізіле бастады. Бұл акт арқылы әлем картасындағы жаңа мемлекет -Қазақстан Республикасының негізі қаланды. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы тiл туралы» Заңы 1997 жылғы 11 шiлдеде қабылданды. Осы Заңы 4-шi бабында: Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тiлi - қазақ тiлi. Мемлекеттiк тiл - мемлекеттiң бүкiл аумағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттiк басқару, заң шығару, сот iсiн жүргiзу және iс қағаздарын жүргiзу тiлi.Сонымен бiрге, Үкiмет, мемлекеттiк органдар мемлекеттiк тiлдi яғни қазақ тiлiн барынша дамытуға, оның халықаралық беделiн нығайтуға және қазақ диаспорасына ана тiлiн сақтауы мен дамытуы үшiн көмек көрсетуге мiндеттi деп көрсетiлген.Аталған Заңның 1-шi бабында диаспора деген терминге «өзiнiң тарихи шығу тегiнен тысқары елде тұрып жатқан халықтың бiр бөлiгi» деген түсiнiктеме берiлген, яғни шет елдерде тұрып жатқан бiздiң қандас бауырларымыз. Қазақ халқы өзiнiң тарихи отанында тұрып ақ, ешқандай қуғын-сүргiнсiз ана тiлi мәселесiне келгенде диаспораға айналды. Тiл туралы Заң қабылданғаннан берi, оны жүзеге асыру үшiн Қазақстан Үкiметi бiрқатар қаулылар қабылдады. Атап айтқанда, 1998 жылғы 14 тамызда «Мемлекеттiк органдарда мемлекеттiк тiлдiң қолданылу аясын кеңейту туралы», Елбасының 1998 жылғы 5 қазаңдағы № 4106 Жарлығымен бекiтiлген «Тiлдердi қолдану мен дамытудың мемлекеттiк бағдарламасы» тағы басқалары. Қазақстанның территориялық тұтастығының және ұлт мәдениетінің сақталуы мен дамуының басты шарты – қазақ тілі болыпт абылады.Осы Заң қасиетті қазақ жерін мекендейтін, қазақ халқының мәдениетін және ұлттық болмысын сыйлайтын әрбір азаматтың, оның конституциялық парызы – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілін меңгеруін және қазақ тілінің республиканың барлық аумағында толық көлемде қолданылуын, Қазақстан азаматтарының мемлекеттік тілді қолдану құқықтарын қамтамасыз етуге бағытталған. Тіл туралы заң, тілді мемлекетте қолдануды реттейді. Тіл заңы – мемлекеттің негізгі қолданыс құралы. Әрбір мемлекеттің Конституциясында тілді қолданудың жалпы бағыты көрсетіліп,оның қоғамдағы орны мен заңға сәйкес дұрыс қолданылуы қамтамасыз етіледі. Тіл заңын нақты іске асыру үшін үкімет пен парламентте арнайы комиссия құрылады. 20 ғасырдың 20 – 90-жылдар аралығында жарияланған Қазақстандағы Тіл туралы заңның құқықтық актілері, қаулылары, бұйрықтар “Қазақстандағы тіл саясаты. Құжаттар жинағы. 1921 – 91 жылдар” атты еңбекте жинақталып, жүйеленген. Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тілі. Қазақстанда заң жүзінде қазақ тілінің қолданылу аясын кеңейту жөнінде жаңа тілдік жағдай қалыптастыру саясаты қолға алынған (“Тілдер туралы” Заңы, Мемлекеттік бағдарламалар, т.б.). Қазіргі таңда Қазақстанда қазақ тілін модернизациялау шаралары жүргізілуде. Одақтың шешуіне берген мәселелерді қоспағанда, Қаз КСР аумағында Республика Конституциясы мен заңдарының үстемдігі туралы, Одақтық Жоғарғы органдардың Қаз КСР-і Конституциясы мен егеменділік құқықтарын бұзатын заңдарының және басқа да актілерінің өз аумағында күшін жою құқы, Қазақ КСР-нің егемендігінің негізін құрайтын өзіндік меншігі, жер және оның қойнауы, су, ауа кеңістігі, өсімдік және жануарлар әлемі, басқа да табиғи ресурстар, халықтың мәдени және тарихи қазыналары, оның аумағындағы барлық ұлттық байлықтар - экономикалық және ғылыми-техникалық әлеует туралы, республиканың қосқан үлесіне сай жалпы Одақтық мүліктен өз үлесіне құқы, соның ішінде алмаз, валюта қоры және алтын қорындағы үлесіне, халықаралық қатынастардың субъектісі болу, өз мүддесіне сай сыртқы саясатын анықтау туралы бекітілген. Сонымен қатар, Декларация алғаш рет билікті бөлу принципін паш етті. Декларацияға сай, заң шығару билігі Жоғарғы кеңеске берілді, Президент Республика басшысы болып, жоғарғы атқарушы билікті иеленді, ал сот билігі Жоғарғы Сотқа берілді; мемлекеттің әлеуметтік негізін анықтауға таптық тұрғыдан қараудан бас тартты; республика аумағында ядролық қаруды сынауды жүргізуге, қырып-жою қаруларының барлық түрі үшін сынақ полигондарының құрылысы мен қызметіне тыйым салды. Қазақстан қоғамының республикадағы демократиялық, құқықтық, әлеуметтік-экономикалық және мәдени қайта жаңарулары туралы негізгі идеяларды қамтыған Декларациядан Республиканың жаңа Конституциясын жасау басталды 92 1991 жылдың 16 желтоқсанында «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заңы қабылданды. Осы уақыттан бастап республика егеменді, демократиялық мемлекет мәртебесіне ие болып, өз территориясында өкімет билігін толық иеленіп, ішкі және сыртқы саясатын дербес белгілеп, жүргізе бастады. Президент Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқы Ассамблеясының ХV сессиясында сөйлеген сөзінде: «Біз эволюциялық даму мен сала-матты прагматизмнің пайдасына, қарапайым адамдардың берекеттілі-гі мен өркендеуі үшін тоталитарлық өткеннен, сілкіністер мен жұмылдырушылық жолынан біржолата бас тарттық» деп атап өтті. Қазақстандықтар мемлекеттік стратегияны басшылыққа ала отырып, әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүзеге асыруда, саяси жүйені жетілдіріп, демократиялық институттарды дамыту үстінде. Ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін нығайту – Президент Нұрсұлтан Назарбаев белгілеген біздің еліміздің магистральдық бағыттарының бірі болып табылады. Бұл «2010-2014 жылдарға арналған жедел индустриялық-инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламасында» көрініс тапты. Бұл міндетті шешу жаңа технологияларды құру мен енгізуді, озық жобаларды жүзеге асыруды, еліміздің зияткерлік әлеуетін шоғырландыратын ғылыми-өндірістік кешендерді құруды талап етеді. Отандық жоғары мектепті халықаралық білім стандарттарына жетуге бағыттайтын бұл мақсаттар, «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» және «Ғылым туралы» жаңа Заңда ескерілген. Бұл еліміздің негізгі құқықтық құжаттарында, ең алдымен, Конституциясында негізге алынған стратегиялық басымдықтардың көрінісі болып табылады. Үнемі алға қарай жылжу, қоғамдық саяси, әлеуметтік-экономикалық салалардағы өзгерістер айқын ілгерілеушілік сипатқа ие болуда. Қазақстан Республикасы әлемдік аренада өзін сенімді түрде танытып келеді. Бүгінгі таңда еліміз өзгерістерге, халықаралық интеграцияларға, халықтың тұрмысын жақсартуға ұмтылысымен тартымды болып отыр. Қазақстанның көшбасшылығы сәтті таңдап алынған өтпелі дәуірдің саяси-экономикалық үлгісіне негізделген». Сонымен қатар бұл стратегиялық бағыттың сәтті болуы көбінесе тәуелсіздік алған алғашқы жылдары Президент негізін салған құқықтық іргетасқа негізделеді. 1990 жылы 25 қазандағы Қазақ КСР-інің Мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясы қазақ мемлекеттілігінің егемендік құқығын нығайту үшін негізгі, түбегейлі құқықтық нормаларын белгілеп берді. Декларация Қазақ КСР аумағында Конституция мен заңдардың үстемдігін жариялады. Жер және оның қойнауы, су, ауа кеңістігі, өсімдік және жануарлар әлемі, басқа да табиғи ресурстар, халықтың мәдени және тарихи қазыналары, оның аумағындағы барлық ұлттық байлықтар – экономикалық және ғылыми-техникалық әлеует Қазақ КСР-нің егемендігінің негізін құрайтын өзіндік меншігі болып жарияланды. Сонымен қатар декларация Қазақ КСР-індегі заң шығарудың ұлттық жүйесі туралы маңызды қағиданы бекітті. Бұл кейін мемлекеттік тәуелсіздік туралы Конституциялық заңда көрініс тапты. Қазақстандық қоғамның демократиялық, құқықтық, әлеуметтік-экономикалық және мәдени қайта құрулар туралы басты идеяларын негізге алған осы Декларациядан, толық мемлекеттік тәуелсіздікті құру жолындағы елдің мемлекеттік-құқықтық жүйесін одан әрі дамытудың дайындық кезеңі басталды. 93 Н. Назарбаев 1992 жылы 4 маусымда «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік туы туралы», «Қазақстан Республикасының елтаңбасы туралы» және «Қазақстан Республикасы Мемлекеттік әнұранының музыкалық редакциясы туралы» Заңға қол қойды. Сол күні Президент резиденциясы мен Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесінің алдына Мемлекеттік ту тігіліп, елтаңба ілінді. 1992 жылдың 11 желтоқсанында Мемлекеттік әнұранның мәтіні бекітілді. Сонынан мемлекеттік рәміздер туралы ереже 1996 жылғы 24 қаңтардағы «Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздері туралы» арнайы конституциялық заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен айқындалды. Елтаңба: Рәмiздiк тұрғыдан ҚР мемлекеттік гербiнiң негiзi — шаңырақ. Ол — елтаңбаның жүрегi. Шаңырақ — мемлекеттiң түп-негiзi — отбасының бейнесi. Шаңырақ — Күн шеңберi. Айналған Күн шеңберiнiң қозғалыстағы суретi iспеттi, Шаңырақ — киiз үйдiң күмбезi көшпелi түркiлер үшiн үйдiң, ошақтың, отбасының бейнесi. Тұлпар — дала дүлдiлi, ер-азаматтың сәйгүлiгi, желдей ескен жүйрiк аты.Елтаңбасының авторлары — Жандарбек Мәлiбеков пен Шотаман Уәлиханов Ту: Қазақстан Республикасының мемлекеттiк Туы – Қазақстан Республикасының мемлекеттiк негiзгi рәмiздердiң бiрi. Туының авторы — суретшi Шәкен Ниязбеков. Бiрыңғай көк-көгiлдiр түс төбедегi бұлтсыз ашық аспанның биiк күмбезiн елестетедi және Қазақстан халқының бiрлiк, ынтымақ жолына адалдығын аңғартады. Бұлтсыз көк аспан барлық халықтарда әрқашан да бейбiтшiлiктiң, тыныштық пен жақсылықтың нышаны болған Әнұран: Қазакстан Республикасынын мемлекеттік негізгі рәміздерінің бірі - әнұран, мемлекеттік ту мен мемлекеттік елтаңбаның поэтикалық музыкалық баламасы. Әнұран салтанатты рәсімдерде, мемлекеттік органдарда өткізетін өзге де шараларға байланысты орындалады 2006 жылдың 6 қаңтарында Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі мен Сенатының бірлескен отырысында жаңа әнұран қабылдау туралы айтылды. Заң жобасына талқылау барысында бірқатар депутаттар («Менін Қазақстаным») жаңа әнұранның авторлар құрамына Н.Ә.Назарбаевты ресми түрде қосу туралы ұсыныстарын білдірді. Парламент депутаттары жаңа әнұран мәтінінің авторлары Ж. Нәжімеденов пен Н.Ә.Назарбаевты бір ауыздан қолдады. Ал әні бұрынғы қалпында сақталды. Әнін жазған Ш.Қалдаяқов. Бүкілхалықтық референдум, қазіргі қолданыстағы ҚР Конституциясын қабылдау. 1993 жылғы Конституция Қазақ КСР-ның демократиялық өркениетті мемлекетке көшуінің қажет екендігін көрсетті. 1993 Конституция ұлттық-мемлекеттік тәуелсіздікті құрудың негізін қалап қана қойған жоқ, сонымен қатар мемлекеттік-басқару жүйесінің құрылымдық реформаларының бастауы болды. Конституция төрт бөлім, 21 тарау, 131 бап пен өтпелі кезең ережелерінен тұрды. Бұл құжатта конституциялық құрылымның негіздері бекітілді. Қазақстан Республикасы — барлық азаматтарының құқықтық теңдігін қамтамасыз ететін демократиялық, зайырлы және біртұтас мемлекет деп танылды. Халықтың атынан билік жүргізу құқығы өздерінің конституциялық өкілеттігі шегінде Жоғарғы Кеңес пен Президентке берілді. Кейіннен 1993 жылдың Конституциясы мемлекеттік құрылымды жетілдіріп, әлеуметтік-экономикалық және саяси реформаларды дамыту жолында құқықтық кедергіге айналды. 1994–1995 жылдардың арасында орын алған парламенттік дағдарыс Қазақстанның саяси жүйесінде ескіліктің орын алып отырғанын көрсетті. Жоғарғы Кеңес пен президент институты арасындағы антогонистік қайшылықтардың болуы президенттің елді басқару міндетін өз қолына алып, қоғамда демократиялық қатынастарды орната алатынын дәлелдеді. 1995 жылы көктемде жаңа конституцияны дайындау жұмыстары басталды. Еліміздің заңгерлеріне заман талаптарына жауап беретін жаңа конституция жобасын дайындау міндеті қойылды. Құқықтанушылар мен заңгерлерден құралған команданың құқықтық мемлекеттің саяси жүйесін жаңғырту үшін негіз бола алатын конституцияның тиімді жобасын дайындау жұмыстары күтіп тұрған еді. Құрамына қазақстандық құқықтанушылардан басқа екі француз саясаткері-де кірген Сараптамалық-консультативтік кеңес конституцияның алғашқы нұсқасын сараптау нәтижесінде оған елеулі өзгерістер жасады. Жобаға жасалған пысықтаулардың нәтижесінде конституция мемлекет басшысына маңызды өкілеттіктер беретін деголлдік президенттік республиканы бекітті. 1995 жылы 30 тамызда «Жобасы 1 тамыздағы басылымдарда жарияланған Қазақстан Рсепубликасының жаңа конституциясын қабылдайсыз ба?» сұрағы бойынша жалпыхалықтық референдум өткізілді. 1995 жылы өткізілген дауыс беру нәтижесі бойынша, қатысушылардың 89 пайызы жаң Конституция үшін дауыс берді [1]. Конституцияның негізін Жалпыға ортақ адам құқықтары жөніндегі декларацияда, Экономикалық, әлеуметтік, және мәдени құқықтар жөніндегі халықаралық пактіде, Азаматтық және саяси құқықтар жөніндегі халықаралық пактіде бекітілген құқықтық ережелер құрады. Қазақстан республикасының 1995 жылғы Конституциясы 9 бөлімнен, 98 баптан тұрады. [2]. Қазақстан Республикасының демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет екендігі, мемлекеттің ең жоғарғы құндылығының адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандығы екендігі нақтыланған. Жаңа Конституция мемлекеттіктің табиғаты жөніндегі мәселелерді түбегейлі шешті. Биліктің бірден-бір көзі болып Қазақстанның халқы танылды. Қолданыстағы Конституцияда алғашқы рет «Қазақстан — ежелден келе жатқан қазақ жерінде оның халқы тарапынан құрылған мемлекет» екендігі бекітілді. Осы көзқарастың арқасында ұлттық мемлекет идеясы азаматтық қоғамды құруға және мемлекеттік механизмнің тиімді жұмыс істей бастауына мүмкіндік берді. 1995 жылдың Конституциясы мемлекеттің президенттік басқару жүйесіне өтуін заң бойынша бекітті, осыған орай Қазақстандағы билік өкілеттіктерін бөлу схемасы түбегейлі түрде өзгеріске ұшырады. Бұл схема бойынша президенттік билік айтарлықтай күшейді, мұның әсерін билік өкілеттіктерінің орталықтандырылуынан көруге болады. Конституцияға тағы бір жаңалық енгізілді. Бұдан былай жергілікті өкілдік етуші және атқарушы органдар жергілікті мемлекеттік басқаруға қарайтын болды.Конституцияда бекітілген құқықтық нормалар 1998 жылы саяси жүйенің жаңғыртылуы жолындағы маңызды бір қадам болып есептелетін жаңа түзетулердің енгізілуіне мүмкіндік берді. 1998 жылы 7 қазанда бірінші шақырылымдағы Қазақстан Республикасы Парламенті Палаталарының біріккен отырысында Қазақстан Президенті «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң жобасын оқыды. Бұл түзетулерге сәйкес елдің саяси өмірінде Парламенттің ролі айтарлықтай күшейтілді, екі палатаның спикерлерінің статустары көтеріліп, олар мемлекеттік иерархия бойынша Премьер-Министрден жоғары тұратын болды. Президент тарапынан бекітілген мерзім мен тәртіп бойынша әкімдерді (ауданнан төмен) сайлау мүмкіншілігі; бір айдың ішінде президент сайлауын өткізіп, президенттің өкілеттік мерзімін азайту мүмкіншілігі; соттарда алқа билер институты; Үкіметтің мүшелеріне сенімсіздік таныту ережелері енгізілді; Президент пен Жоғарғы Сот Кеңесі лауазымдары бөлінді.
1995 жылғы Қазақстан Республикасы Ата Заңына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар саяси жүйе, мемлкеттік басқару және азаматтық қоғамды жаңартудың жаңа парақтарын ашты. Қазақстан Республикасы — президенттік басқару формасы бар демократиялық, құқықтық, унитарлы, зайырлы мемлекет. Алғашқы конституция 1993 жылы қаңтарда қабылданды. 1995 жылы тамыз айында жаңа конституция қабылданды; 1998 жылы оған түзетулер енгізілді. Жаңа конституция бойынша Қазақстан — демократиялық құқықтық унитарлы мемлекет, оның тәуелсіз үш билік тармағы бар: атқарушы, заң шығарушы жән сот биліктері. Атқарушы билікті президент басқарады, ол 40 жастан асқан, Республика аумағында соңғы 15 жыл тұрған және мемлекеттік тілде (қазақ тілінде) еркін сөйлей алатын азаматтыры арасынан 5 жылға сайланады. Заң шығарушы билікті қос палаталы парламент атқарады (Сенат - 47 депутат және Мәжіліс - 107 депутат). Сот билігін Конституциялық сот пен жергілікті соттар жүйесі атқарады; сот төрелері қызметіне Қазақстан Республикасының Конституциясы мен Конституциялық заңдарға сәйкес тағайындалады және тұрақыты түрде толық өкілетілікке ие болады жүктеу/скачать 1,04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|