Кеңістік ұғымының ғалымдарда қолданылуы

3.1. Философиялық кеңістік

3.2. Тарихи кеңістік

3.3. Географиялық кеңістік

4. Қазақ халқының кеңістік туралы ұғымдары:

4.1. Сақтардың әлемнің құрылысын 3-ке бөлуі: жоғарғы, орта, төменгі.

4.2. Ежелгі тайпалардың түсініктері: Әлемнің 4 бұрышы болған (оң, сол, алдыңғы, артқы).

4.3. XVIII ғғ. Бұқар жырау «шыртарыс» – жердің дөңгелек екендігін аңғарған.

1. Анықтама: Карта – жер бетінің немесе оның жекелеген бөліктерінің кішірейтілген көрінісі.

2. Картаның негізін қалаушылар:

2.1. Ең алғашқы карта – Қытайда.

2.2. Ең жақсы дамыған карта – Грекияда.

2.3. Алғаш рет жердің кескін картасын жобалап жасаған – Геродот.

2.4. Птоломей б.з.б. ІІ ғ. «География» дүние жүзі картасы 26 мемлекеттің аумағы.

2.5. Махмұд Қашқари ХІ ғ. Қазақ жерінің саяси-этностық тарихы.

2.6. Әл-Идриси «Сурат-әл-ард» (Жер бетінің суреті) қимақтарда 16 қала бар деп көрсетелді.

2.7. С. Ремезов XVII ғ. – алғаш рет қазақ жерін картаға түсірген – «Сібірдің сызба кітабы».

2.8. И.Г.Ренат Қазақ жері картасын Жоңғар қонтайшысының тапсырысымен жасайды.

3. Картадағы қазақ жері туралы мәліметтер берген

3.1. Арий, тур тайпалары.

3.2. Араб, парсы көпестері.

3.3. Саяхатшылар мен саудагерлер.

3.4. Қазақтың ұлы перзенттері

4. Қазақ жерін географиялық тұрғыдан зерттеген ұлы ғалым Шоқан Уалиханов.

4.1. Орыс географиялық қоғамының мүшесі.

4.2. Ыстықкөлді алғаш рет топографиялық картаға түсірді.

4.3. Қазақстанның Оңтүстік өңірлерінің және Шығыс Түркістанның картасын жасады.

5. Қазақстанның картадағы орны

5.1. Аумағы – Қазақстан – 5 құрлықпен шектеседі.

5.2. Солтүстікте – Ресеймен, Шығыста – Қытаймен, Оңтүстікте – Өзбекістан, Туркия, Батыс Каспий теңізі – Әзірбайжан.

5.3. Ұзындығы – 15 мың шақырым.

5.4. Бас қала – Астана, Қазақстанның солтүстігінде.

§9. Қазақстан әлемдегі ірі мемлекеттің бірі

1. Хронологиялық негізі – XV ғ 50-60- XXI ғ

2. Тәуелсіз мемлекет аталуы – 1991 жылы, 16 желтоқсан.

3. Орналасқан орны – Еуразияның дәл ортасында “Еуразия кіндігінде”.

4. Жер көлемі – 2 миллион 724,9 шақырым. 1 шаршы шақырым жерге 6 адамнан келеді.

5. Әлемдегі жер көлемі бойынша тоғызыншы орында.

6. Аумағы:

6.1 Батыстан Шығысқа – 3000 шақырым.

6.2 Солтүстіктен Оңтүстікке – 1600 шақырым созылып жатыр.

7. Шекаралық келісім 2005 жылы қаңтар айында - Қытай, Өзбекістан, Ресей.

7.1. Таулары – Тянь-Шань, Алтай, Алатау, Памир.

7.2. Көлдері – Каспий, Арал, Балқаш.

8.1. Пайдалы қазба байлығына байлынысты: Жезді, Қорғасын; Қалайы.

8.2. Жануарлар, өсімдіктер дүниесін байланысты жер аттары: Аюлы, Маралды, Теректі, Қарағайлы... т.б.

8.3. Тарихи оқиғаларға байланысты: Дон, Днепр, Днестр, Дунай.

8.4. Тұлғалар аттарына байланысты: Едіге билігі – Ұлытаудағы Көкжартас, Абылайдың – Баянауыл, Малайсары тауы – Жетісуда.

§10. Біздің Отанымыз – Қазақстан

1. Қазақстанның табиғаты әр алуан.

2. Территориясы Қазақстанның оңт-батыс және оңтүстік аудандары Тұран жазығымен шектеседі.

2.1. Қазақстанның шығысында Алтай таулары жатыр, ең биік шыңы 4506 метр.

2.2. Орталық Қазақстанның солт-шығысында Баянаул таулары, ең биік жері 1026 метр жететін Ақбек тауы.

2.3. Қарағанды облысында орналасқан Қарқаралы тауы, биік жері Қызыл Арай 1565 метр.

2.4. Сарыарқаның қиыр оңтүстік-батысында Ұлытау, биік жері 1133 метр.

2.5. Орал тауының жалғасы болып табылатын Мұғалжар тауы, 25 шақырым.

3. Қазақстан Республикасында – 14 облыс, 90-ға жуық қалалар, 200 қала тектес кенттен, 150-ден астам аудан.

4. Қазақстандағы өзендер мен көлдер 85 мыңға жуық өзендер, 48 мыңға жуық көлдер: Балхаш, Алакөл, Теңіз, Марқакөл.

5. Жануарлар дүниесі 155 жануар, 480 құстар, 49 бауырымен жорғалаушылар, 11 қосмекенділер, 150 балықтың түрлері.

6. Шөл, шөлейт далалар Бетпақдала, Қарақұм, Борсық құмы, Үстірт.

7. Қазба байлықтыры әр алуан (қорғасын, қалайы, күміс, вольфрам, фосфорит, барий, т.б.)

7.1. Мыс (Кенді Алтай, Орталық Қазақстан, Жоңғар Алатау, Қаратау)

7.2. Алтын (Солтүстік Қазақастан, Ақмола, Шығыс Қазақстан)

7.3. Мыс (Жезқазған)

7.4. Темір(Теміртау)

7.5. Мұнай (Батыс Қазақстан)

7.6. Алтын, уран (Шығыс Қазақстан)

7.7. Көмір (Екібастұз)

1. Анықтама. Этнос – бергілі бір аумақта тұратын тілі мен діні, шығу тегі ортақ ұлт. Диаспора – өз елінен тыс жерде өмір сүретін этностық топ.

1.1. Жер бетінде 3 мыңдай этнос өмір сүрсе, соның тек 200-дейі ғана өз мемлекетін құрған.

2. Қазақ халқының басынан өткен қиын қыстау кезеңдері.

2.1. Жоңғар шапқышылығы. XVIII ғ.

2.2. Ресейдің отырлау саясаттары.

2.3. Ашаршылық 1930-32 жылдары.

2.4. Зиялылардың репрессияға ұшырауы. 1937-38 жыл.

2.5. Қазақ жерін басқа ұлт өкілдерінің жаппай қоныс аударуы. (Қиыр Шығыстан 96 мың кәріс отбасымен, 105 мың поляк Қазақстанға күшпен әкелінуі. Еділ өзенінің бойына 1 миллионнан аса немістің шығысқа көшірілуі, соның ішінде 400 мыңы Қазақстанға келді. 1943-44 жылдары қарашай қалмақ, Қырым татарлары, балғар, шешендер, ингуштар келуі.)

2.6. Ұжымдастыру кезеңінде қазақтардың шетелге қоныс аударуы.

2.7. Индустрияландыру, тың игеру жылдарында Қазақстанға басқа ұлт өкілдерінің келуі және тұрақтап қалуы. Жалпы 2,5 миллиондай басқа ұлт өкілдері қоныстандырылды.

2.8. 1954-65 жылдары азық түлік проблемасын шешу мақсатында тың жыне тыңайған жерлерде игеру науқаны жүргізілді. Қазақстанға тағыда 2 миллиондай басқа ұлт өкілдері көшіп келді.

3. Қазіргі күнде Қазақстан көп ұлтты мемлекет.

4. Қазақстан Республикасының ерекшелігі:

4.1. Ата заңда дініне, тіліне, тегіне қарамастан барлық ұлттардың құқықтары теңестірілген.

4.2. Елімізді мекен ететін аз ұлт өкілдеріне қолдау көрсетіледі.

4.3. Әр ұлттың өз тілдерінде басылымдары газет, теледидар, хабарлар таратуға мүмкіндік бар.

5. Қазақстанның негізгі шарты:

5.1. Ұлт аралық қатынасты орнықтыру.

5.2. Мемлекеттік тілді білу, құрметтеу.

5.3. Аянбай еңбек етіп, кәсіби мемлекет құру.

§12. Қазақстан қалалары

1. Хронологиясы XX ғасырлар.

2. Қазақстан қалаларының тарихы 2004 жылы 14 облыс, 90-ға жуық қалалар, 200 қала тектес кенттен, 150-ден астам аудан болды.

3. Ең көне қала – Түркістан, жасы 2000 жыл бұрын салынған.

3.1. Саяси және экономикалық маңызы: Түркістан төрт жолдың торабында орналасқан.

3.2. Батыс пен шығыс, оңтүстік пен солтүстіктен келген керуен жолдарының түйісетін жері.

3.3. Түркі халықтарының саяси-рухани орталығы.

3.4. Сопылық діннің негізін қалаушы Қожахмет Яссауидің күмбезі бар.

3.5. Ұлы адамдар жерленген пантиондар (Абылай, Есім хан, т.б.)

4. Ақтау. Ірге тасы қаланған жыл – 1959. 1964 – Шевченко деп өзгертілді, 1992 жылдан – Ақтау деп аталады.

4.1. Маңғыстау облысының орталығы.

4.2. Каспий теңізінің жағалауындағы портты қала.

4.3. Мұнай мен газ өндірілетін экономикалық аймақ.

5. Ақтөбе. Ірге тасы қаланған жыл – 1869. Қала атағы мәртебесін алған жыл – 1891.

5.1. Облыс орталығы.

5.2. Елек өзенінің бойында жатыр.

6. Алматы. Ірге тасы қаланған жыл – 1854. Ресейдің әскери бекенісінің тірегі ретінде қаланды.

6.1. 1921 жылға дейін Верный деп аталды.

6.2. 1921-1993-ке дейін Алма-Ата, 1993 жылдан Алматы деп өзгертілді.

6.3. Қазақ мемлекетінің 1929-1997 жыл аралығында астана мәртебесіне ие болған.

6.4. Саяси, экономикалық, туристік аймақ орталығы.

7. Атырау. Ірге тасы қаланған жыл – 1640.

7.1. Алғашқы атауы – Үйшік, деп аталатын балықшы қыстағы болған.

7.2. Гурьев көпестің қаржысымен 1662 жылы салынған, 1992 жылға дейін соның атымен аталды.

7.3. 1992 жылдан бастап Атырау қаласы деп аталды.

7.4. Алтын Орданың саяси орталығы, Сарайшық орн.

7.5. Жәнібек, Бұрындық, Қасым хандар билік жүргізді.

8. Қарағанды. Ірге тасы қаланған жыл – 1934. Қарағанды аталу себебі – «қарағаны қалың өскен жер» мағынасынан шыққан.

8.1. Көмір кенінің орталығы.

8.2. Қарағанды саяси тұтқындар қамалатын ең үлкен лагерге айналған аймақ.

9. Қостанай. Ірге тасы қаланған жыл – 1897. Облыс орт.

9.1. 1893 жылға дейін Николаевка деп аталған.

9.2. Қостан деген батырдың атымен байланыстырылған.

9.3. «Қос өзен» деген мағынаны білдіреді (Тобыл, Обаған).

10. Қызылорда – Сырдария өзенінің бойында орналасқан облыс орталығы.

10.1. 1853 жылға дейін Ақмешіт деп аталды.

10.2. 1853-1922 жылдар аралығында Перовск.

10.3. 1922-1925 ж қайтадан Ақмешіт.

10.4. 1925 жылдан бастап Қызылорда болып өзгертілді.

11. Семей. Ірге тасы қаланған жыл – 1718. Ресейдің бекінісі ретінде тұрғызылған.

11.1. 1782 жылдан қала міртебесіне ие болды.\

11.2. Атаудың шығу тарихы – орыстың «семь палат» сөзінен шыққан.

11.3. Ертіс жағалауында қимақтардың қонысы болған.

11.4. XVII ғ.б. қалмақтар 7 үй, пұтхана (дінге табынатын орын) салған.

12. Шымкент – Оңтүстік Қазақстан облысының орталығы.

12.1. XII ғ. белгілі ортағасырлық қала.

12.2. Атауының тарихы. «Көк майсалы, бау-бақшалы, шыммен қоршалған бекіністі қала».

§13. Адамды кім жаратты?

1. Хронологиясы: 2-2,5-3 миллион жылдай бұрын – Африка мен Азияда өмір сүрген.

2. Адамның пайда болуы.

2.1. Түпкі аталарын аң-құстар деп есептелген.

2.2. Жануарларға, өсімдіктерге немесе табиғат құбылыстарына байланыстырған. Сондықтан да, әр ру өз тотеміне сиынып, әдеп-ғұрыптарын сақтап келген. Бір тотемге табынатын ру өз ішінде туыс саналған және қыз алыспаған.

3. Жаратушы туралы қазақ аңыздары.

3.1. Көне тотемдік сенімдер (аю, бұғы, бүркіт, қасқыр). Осы сенім-нанымдардың барысында тәңірлік дін қалыптасты. Мекені – көк аспан. Өкілдері – бақсылар. Жаратушы – Құдай. Иелік етуші, Адамды жаратқан. Ал Адам Ата жалғызсырамасын деп, оның қабырғасынан, Хауа Ананы жаратты. Жер бетіндегі адамзат содан тараған.

4. Адам туралы ілімдер.

4.1. Адам маймылдан жаратылған – Еуропада– XVIII-XIX.

4.2. Адам мен маймылдың арасында туыстық бар – Карл Линней және Чарльз Дарвин.

4.3. Адамның қалыптасуына еңбек әсер етті – Фридрих Энгельс.

4.4. Адам маймылға ұқсас – грек ойшылы Аристотель.

4.5. Маймылдың бірте-бірте барысында адамға айналуы мүмкін – Жан Ламарк.

5. Адамның пайда болуы және оның даму кезеңдері. 4 кезеңнен тұрады.

Синантроп «Қытай адамы», 1927 ж Пекин, Чжоу-коу-дянь үңгірінен табылған. Б.з.б. 500-200 мың жыл бұрын.

Неандерталь адамы 1856 ж. Германиядан табылған. 1938 жылы Окладников Өзбекістандағы Тесіктас үңгірінен неандерталь баланың сүйегін тапты. Б.з.б. 100-35 мың жыл бұрын.

Краманьон адамы «Қазіргі адамға ұқсас саналы адам – Homo sapiens», Францияның Краманьон үңгірінен табылған. Б.з.б. 40-35 мың жыл бұрын.

6. Қазақстан жерінен табылған алғашқы адамдар – 1 миллион жыл бұрын.

6.1. Ежелгі адамдардың тұрағы – Қаратау маңы, Жамбыл облысынан тапқан Х. Алпысбаев, 1958 ж.

1. Анықтама. Адам баласының алғашқы еңбек құралдары тастан жасалғандықтан тас дәуірі деп аталады. Қолдану дәуірі өте ұзаққа созылған дәуір.

2. Кезеңдерге бөлінуі. 3-бөлінеді:

2.1. Ежелгі палеолит – (Хр: б.з.б. 2,5 млн-100 мыңжылдықтыр арасы)

2.2. Ортаңғы палеолит немесе мустьер дәуірі (б.з.б. 100-40 мыңжылдықтар арасы)

2.3. Кейінгі палеолит (б.з.б. 40-12 мыңжылдықтар)

3. Еңбек құралдары:

3.1. Тескіш, кескіш, қырғыш, чоппер, чопплинг. Тас өңдеу технологиясы: үшкір тастар арқылы жарып түсіру – Қызылрысбек, Арыстанды қоныстарынан кездеседі.

3.2. Болас (жіпке байланған домалақ тас). Тас құралдың 20 жуық түрі болды. Шикізаты кварцит, яшма, тақтатас.

3.3. Найза, дротик.

4. Табиғаты. Б.з.б. ауа райы күрт өзгерді. Күн суытып жер бетін мұз басады. Көптеген жануарлармен бірге адамдар да топ-тобымен қырылады. Бұл уақыт мұз дәуірі деп аталады.

4.1. Мұздықтың еріп, қазіргі ауа-райының қалыптаса бастаған кезеңі, 13 мың жылдай бұрын.

4.2. Қазақстан табиғаты өзгеріске ұшырады. Субтропиктік ормандар басты, қайың-шырша көп өсті.

4.3. Жануарлардан піл, мүйізтұмсық, жабайы жылқы, бизон, мамонттар болды.

5. Орта тас ғасыры (Мезолит). Хр кезеңі 12-5 мыңж.

5.1. Ерекшелігі – ірі жаңалықтардың бастамасы болды. Садақ, бумеранг шықты.

5.2. Табиғаты: мұз басу аяқталды, күрт жылынды.

5.3. Еңбек құралдары: жебелі садақ (доғал және домалақ ұшы), бумеранг (имек ағаш сияқты аңға лақтыратын қару) шықты.

6. Шаруашылығы.

6.1. Аң және балық шаруашылығы. Қайық ойлап тапты.

6.2. Мал шаруашылығы мен егін шаруашылығының алғашқы белгілері білінді.

7. Тас өңдеу технологиясы жетілді.

7.1. Тас кесу, жону.

7.2. Тасты жылтырата тегістеу.

7.3. Тасты тілетін арнайы құралдар пайда болды.

8. Жаңа тас ғасыры (Неолит). Неолиттің басты жаңалығы балшықтан ыдыс жасау, егіншілік, мал шаруашылығы пайда болды. Хр кезеңі б.з.б. 5-3 м.ж.–600 тұрақ табылған.

9. Ерекшелігі: Жабайы жануарларды қолға үйретті(итті үй жануарлары ретінде), саз балшықтан ыдыс жасады, жер өңдеудің жаңа түрін ойлап тапты. Өнімді еңбек дамыды, кен өндірісінің алғашқы белгілері пайла болды. Сондықтанда бұл кезең неолиттік төңкеріс деп аталды.