Қазақстандағы археологиялық тастаңба нысандарының таралуы нәдірқұл Н. М. 5В011600 – География мамандығының 3 курс студенті Ғылыми жетекшісі: Кошербаева Ш. С

5В011600 – География мамандығының 3 курс студенті

Ғылыми жетекшісі: Кошербаева Ш.С., п.ғ.м.

Алматы университетінің аға оқытушысы

Алматы қаласы

Еліміз ежелден халық жиі қоныстанғанын айғақтайтын тарихи-археологиялық ескерткіштерге бай. Олардың қатарына отырықшы және көшпенді мәдениеттің қатар дамығанын айғақтайтын туристік-рекреациялық маңызы бар төмендегі рухани материалдық мұралар:

- адамзат қоғамының дамуының баспалдағы болған Ұлы Жібек жолының солтүстік-шығыс тармағының бойындағы ерте орта ғасырлық сауда-экономикалық, әкімшілік-аумақтық маңызы бар қалалар;

- қола, сақ-ғұн кезеңдерінің петроглифтері, қорғандары мен бал-бал тастары;

- керуен жолдарының бойындағы сауда бекеті, әскери бекініс қызметін атқарған төрткүлдер мен астрономиялық және әскери бақылау қосыны қызметтерін атқарған қарауыл төбелер;

- қазақ-жоңғар соғысы кезінде кескілескен шайқас болған орындар;

- ХVІІІ-ХІХ ғасырлардан сақталған этнографиялық маңызы бар қазақ қыстақтары жатады.

Өткеннің сан алуан тарихи ескерткіштерінің ішінде жартастағы өрнектер (андрондық мәдениет), бедерлер мен әшекейлер көрнекті орын алады. Қырма өнерінен шыққан ежелгі ескерткіштер Қазақстан аумағының көп жерлеріне таралған. Бәрінен көп петроглифтер жоғарғы Ертіс, Балқаш бойынан, Жетісудан және Оңтүстік Қазақстаннан табылды. Мұнда Батыс Алтайдың, Іле, Жоңғар Алатауларының және Қаратаудың көрікті шатқалдарының сілемдерінде "шөлдік күнге күю" деп аталатын темір мен марганец тотықтарының тамшыларынан жиналған жылтыр қабыршақтармен жабылған жартастар мен қойтастар мол. Петроглифтер тек аталған аймақтарда ғана емес, олар республиканың басқа аудандарында, мәселен, Орталық Қазақстанда, Маңғыстауда көп таралған. Қазақтың ең бір асыл ескерткіштері адам баласы оңайшылықпен таппайтын көзден таса жерлерге орналасқан[4].

Таңбалы тас – қорым (пантеон) және қорық жер, оның жақпар тасына салынған алғашқы таңбалар Шыңғыс хан заманына, тіпті одан да әрі әлмисаққа нұсқайды. Қазақтың қазақ болмай алты алаш болып тұрған кезінде жазылған жазулар да осы Таңбалы тас бетінде тұрған мөр есепті. Таңбалардың түйдек түскен заманы қазақ этносының қалыптасуына байланысты. Дегенмен, қазақ жеріндегі ең бір қасиетті ескерткіш әлі күнге ғылыми түрде нәтижелі зерттеліп, оқырманға танылмай отыр.

Зерттеу жұмысында Қазақстандағы археологиялық тастаңба нысандарының таралуына сипаттама беру міндеттеріне сәйкес бірқатаржартастағы суреттер-петроглифтерге сипаттама берілді. Кешеннің маңыздылығына қарай Тамғалыдағы тасқа салынған суреттер 1 бөлімнің 1 тарауына жан-жақты сипатталды.

Жыл сайын петроглифтерді зерттеу жасағы Жетісуда суреттердің жаңа жинақтарын тауып алады. Бұл аймақ жартасқа салынған өнердің аса қаныққан ескерткіші болып табылады және қола дәуіріндегі петроглифтер негізгі бөлігін құрайды. Осы топта Қазақстан ежелгі тұрғындарының байырғы тіл діні және мифологиялық ұғымдармен байланысты, ақпаратты және қызықты суреттер бар. Олардың арасында жасанған кейіпкер, аң (қақсыр) маскасын киген адамдардың суреті, алғашқы билерлің суреті, күнбасты кейіпкерлер мен екі аяқты күйме арбаның суреті бар діни сюжеттер.

Тамғалы шатқалы, Құлжабасы, Ешкіөлмес және Баянжүрек тауларындағы суреттер тарих үшін аса жарқын болып табылады. Тамғалыдағы суреттер және, Ақ-Қайнар жеріндегі құрып кеткен жабай бұқалардың мүсіні аса қызықтыларға жатқызуға болады. Олардың кейбіреуі үш метрден ұзын. Ақ-Қайнар шатқалында қасқыр маскадағы ерлердің мүсіндері және артқы аяқта тұрған қасқырлардың суреттері бар. Сол жерде осы бұқаның мүйізінде би қалпындағы адамдар мүсіндері бар. Ешкіөлмес тауындағы жартаста жүз шақты ежелгі екі аяқты күйме арба, жануарларды құрбан шалған сахнасы соғып жасалынған. Осы петроглифтер біздің заманызғадейін екінші мыңжылдықта соғып жасалынған. Ол туралы ескі екі аяқты күйме арба, қару түрлері (балта, шоқпар) және тау бөктерінде орналасқан қола дәуірінің ежелгі қоныстануы айта алады.