«Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы»
жүктеу/скачать 4,14 Mb.
|
«ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖАҢА ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ЗАМАН ТАРИХЫ» пәнінің оқу- әдістемелік кешені ОҚУ МАТЕРИАЛДАРЫ 5В020300: «Тарих» мамандығына арналған Семей -2014 МАЗМҰНЫ 1 Глоссарий 2 Дәрістер тақырыбы 3 Практикалық сабақтар 4 Студенттердің өздік жұмыстары Глоссарий Актуальды-қазіргі уақыт талабы үшін аса маңызды, көкейкесті. Ақсақал-аталас туыстар билігін жүргізетін адам. Ақын-суырып салма яки жазба өлең шығару қабілеті бойына туа дарыған шығармашылық өнер иесі. Акция-тұтыну заттарына салынатын жанама салықтың бір түрі. Акционер-(фр.-aktionaire- владелец акции)-акция иесі. Алаш-ежелгі қазақ тайпаларының алғашқы қауым болып біріккен одағы. «Қазақ» атауының көне баламасы. Автономия (грек аutonomia- өзін-өзі басқару, тәуелсіздік)-1)Бір мемлекеттің құрамындағы саяси-ұлттық құрылымның айрықша статус алып, өзінің ішкі проблемаларын дербес шешудің кең де ауқымды мүмкіндіктеріне ие болуы. Автонды халық-тұрғылықты, жергілікті халық. Авиация өнеркәсібі-өнеркәсіптің арнаулы конструкторлық және өндірістік тәсілдерімен авиация техникасын жасайтын саласы. Агрессия (лат.aggresio-шабуыл, жаулау) басқыншылық. Агрометеорология-ауыл шаруашылық метеорологиясы. Азамат соғысы- мемлекет ішіндегі әлеуметтік топтармен топтар, діни ағымдар мен кландар арасындағы өкімет билігі жолында жүргізетін қарулы күрес. Азаттық-1950 ж Мюнхеньде «бостандық» деген атпен халықаралық большевизмнен құтқару қоғамы құрған радиостансаның ізбасары. Алыпсатар-өнімдерді сатып алып, қайта қымбат бағамен ұстаумен шұғылданатын сауда капиталының өкілі. Аннотация-кітаптың,мақаланың мазмұнын, құндылығын түсіндіретін қысқаша сипаттама. Анархист-басшысыздық, өкіметсіздік. Ат тұлдау-қайтыс болған ер адамның тірі кезінде мініп жүрген атының жал-құйрығын күзеп, жылына дейін құр жіберу (мінбеу),асына сою. Ауыздық- жүгеннің ат ауызына салынатын темір бөлігі. Ауылбасы- ауыл билігін жүргізетін адам. Акционерлік қоғам- жарғылық қоры акцияға бөлінген кәсіпорын.Оған қажет капитал акцияны сату жолымен жиналады. Аренда- (жалдау, жалгерлік) лат. тіл.,-шарт бойынша жерді, үйді, қазба байлықты,кәсіпорындарды, сонымен қатар жалгерлердің жеке жұмыс істеуіне қажетті жабдықтардың қай түрін болса да уақытша пайдалануға жалға беру. Арсенал-соғыс құралдарының,қару жарақтарының үлкен қоймасы, әскери құрал жасайтын жөнелтетін әскери мекеме. Архив-ескірген документтерді, жазба ескерткіштерді сақтайтын мекеме. Аукциорхин- (бәсеке,сауда) лат. тіл.,-көпшілік алдында кім бағасын асырса, артық төлем ұсынса, бұйым және т.б зат соған сатылатын бәсекелес жария сауда. Аудиенция-(лат.тіл audventia-тыңдау)1)мемлекет басшысының жоғары лауазымды адамның ресми қабылдануы.2)оңаша кеңесу, жекелей сөйлесу. Баж-өңделетін жерге салынатын салық. Байкот-мемлекеттермен, ұйыммен немесе жеке адаммен қатынас байланысын үзу. Балбал- бабалар құрметіне қабір басына қойылатын мүсін тас. Басқақ- монғол хандарының жаулап алынған елдерден алым-салық жинауға және халық санағын жүргізуге тағайындаған адамы. Билік- 1)Сый ретінде билерге берілетін дүние-мүліктің мешіт пайдасына берілетін салық.2)Қазақ халқының дәстүрлі санасында «ел басқару», «өкім ету» сөздерімен мәндес ұғымды білдіреді. Бизнес-( ағыл.business)- бизнес, табыскерлік. Болашақ-бүгінгі шындықтың келешектегі қалпымен жайын білдіру үшін қолданылатын ұғым. Білім-адамдардың белгілі бір жүйедегі ұғымдарының, деректерімен пайымдауларының т/б жиынтығы. Блок-жалпы мақсатқа жету үшін саяси партияның немесе мемлекеттердің бірлесіп жұмыс істеуі жөніндегі келісім. Блокада-бір мемлекеттер тобын соғыс, саяси немесе экономикалық жағдайынан басқа елден бөліп тастау, оқшаулау. Б.Ұ.Ұ- 1945ж 25 сәуірде-26 маусымда Сан-Францискода өткен конференцияда құрылды.мақсаты:халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау, қарым-қатынасты дамыту.Экономикалық мәселелерді шешуде халықаралық бірлестікте іске асыру. Генерал-губернаторлық- бірнеше облыстардан құралған Ресейдің әкәмшілік- территориялық бірлігі. Геноцид-халықтардың, кейбір топтардың нәсілдік, ұлттық, діни ерекшкліктерін жою, оларды біржола не жартылай кұрту үшін әдейі жағдайлар жасау әрекеттері. ГУЛАГ-Лагерлер бас басқармасы. Декларация-(лат.deklaratio) үкіметтің,саяси партияның, халықаралық ұйымның атынан, сонымен қатар бір немесе бірнеше мемлекеттердің халықаралық саясат мәселелері бойынша жарияланатын саяси ресми мәлімдеме, құжат. Демократия-(грек demos-халық және kratos-билік) қоғамды, мемлекеттік билікті саяси және әлеуметтік ұйымдастырудың негізгі тиімдерінің бірі. Демократиялық мемлекет- демократиялық принциптерге негізделген мемлекеттің тұрпаты,демократиялық саяси жүйенің ұйытқысы. Демилитаризация-Қарусыздандыру Демография- халықтың саны, құқрылымы және динамикасы туралы ғылым Демографиялық саясат-халықтың ұдайы өсуі үшін мемлекет тарапынан жүзеге асырылатын әкімшілік, әлеуметтік, экономикалық және құқықтық шаралар жүйесі. Демографиялық дүмпу-халық санының щұғылда қарқынды табиғи өсуі. Дерек-хабар-ошар.Ғылымдағы ізденіс нәтижесі,табылған мәлімет, оқиғалар дәйегі, ғылыми дәлел. Деректану-тарихи деректер,олардың ашылуы,зерттелуі және қолданылуының теориясымен практикасы туралы ғылым. Диктатура-мемлекеттік билікті жүзеге асырудың күш қолдануға негізделген тәсілі. Дипломатия-мемлекетпен үкімет басшыларының, мемлекеттің сыртқы істер органдары қызметкерлерінің сыртқы саясат саласындағы саяси іс-әркеттері. Дипломатиялық иммунитет-елшіліктерге, олардың басшыларымен қызметкерлеріне берілетін құқықтық және басқада жеңілдіктер. Диссертация-Ғылыми дәреже алу үшін көпшілік алдында қорғауға даярланған ғылыми еңбек. Диаспора-өз отанынан алыс елдерде қоныстанған халықтар. Диуан (дуан)- 1)монғол мемлекетінде атқарушы билік органы; 2)Ресей империясындағы округтік приказдар. Девальвация- (құнсыздану) лат.тіл.,-имею значение (маңызым бар),стою (тұрарлық іс, тұрамын)-ұлттық валютаның құнсыздануы, ол ұлттық валюта бағамының шетел валюталарына немесе халықаралық ақша өлшемдеріне қарағанда төмендеуінен көрініс табады. Делимитация- (межелену,шекараны қалыптастыру) лат. тіл.,- басқа мемлекетпен бекітілген келісімге сай мемлекеттік шекараны оның өту жолдарын діл сипаттамасымен анықтау және картаға түсіру. Демаркация- (жүргізу, өткізу)фр тіл.,-шекараны делимитациалау туралы келісімнің негізінде арнайы шекарклық белгілермен көрсетілген мемлекеттік шекара шебін орнату. Диверсификация- әртараптандыру;ол жаңа өнімдер рыногтеріндегі қызмет аясының санын ұлғайтуға бағытталған. Экономикалық қызметті диверсификациялау (әртараптандыру) маркетинг стратегиясының бір түрі, ол өндірісті жан-жақты дамытуға, өндірістің бір-бірімен байланысты емес көптеген түрлерін бір мезгілде дамытуға, өндірілетін бұйымдардың түр-түрін кеңейтуге бағытталған. Дивиденд (үлесақы, үлеспайда, акциядан түскен табыс) лат.тіл.,-салық төлегеннен соң айырған қаражаттың өндірістің өсуіне, қаржы қорына т.б қажеттілікке жұмсалған кейінгі акционерлік ұйымның қарамағында қалған пайданың акционерлер арасында бөліске түсетін бір бөлігі. Дотация (жәрдем, демеу қаржы) лат.тіл.,-кәсіпорындарға , ұйымдарға, мекемелерге шығындарының орнын толтыру үшін немесе басқа да мақсаттарға мемлекет беретін жәрдем, үстеме ақы,материалдық көмек. Депортация-биліктің нұсқауымен жеке адамдардың, халықтардың еріксіз, күшпен жер аударылуы. Делимитация-мемлекеттік шекараларының қалай өтетінін сипаттап белгіленген шартқа сай картаға түсіріп айқындау. Диферсификация-іс-әрекет саласының әртүрлілігі жан-жақты даму. Ескерткіш-елдің, халықтың мәдени мұрасының жалпылама атауы. Жарлық-мемлекет басшысының қабылдайтын құқықтық актісі. Жаһандану-Ғаламдану,әлемдік ауқымдану,глобализация,жаңа жалпыәлемдік саяси,экономикалық, мәдени жәнеақпараттық тұтастық құрылуының үрдісі. Жекешелендіру-меншік қатынастарын реформалау арқылы мемлекеттік меншікті меншіктің басқа нысандарына айналдыру процесі. Желтоқсан көтерілісі-1986 ж 17-19 желтоқсан аралығында Алматыда болған қаіақ жастарының КСРО үкіметінің отаршылдық, әміршіл-әкімшіл жүйесіне қарсы наразылық қимылдары. Жоғарғы кеңес-Ресей федерациясының құрамына енетін бірқатар республикалардағы заң шығарушы органның (парламеттің) атауы. Жатақ-кедей егіншілер. Жұртшылдық-туыс-туғандардың қарызын өтеу үшін әркімнен жиналатын (өз ықтиярына қарай) дәстүрлі көмектің бір түрі. Жұт- белгілі бір аймақтағы ауа райының аса қолайсыз құбылыстарының салдары, ел басына түсетін табиғи ауыртпалық кесапат. Жылу- ауыр жағдайға душар болған адамдарға берілетін көмек. Зекет- мал басынан жиналатын салық. (1/20 бөлігі) Заң-мемлекет белгілеген бүкіл нормативтік – құқықтық актілер, жалпыға бірдей міндетті ережелер. Инаугурация-мемлекет басшысының мәртебелі лауазымды атқаруға кірісуін атап өтетін салтанатты рәсім. Интеграция-экон. Субъектілерді біріктіру,олардың арасындағы байланыстарды дамытып, өзара ынтымақты іс-қимылын тереңдету. Империя-отарлықө меншіктері бар мемлекет Ирригация-суландыру. Ирредента-босатылмаған,азат етілмеген (жер) Инвестиция-лат. тіл.,- одеваю (киіндіремін, кигіземін), облачаю (жамылдыртамын)- капиталдың ел ішіндегі және шетелдегі экономикаға ұзақ мерзімді жұмсалымы. Инвестор,лат. тіл.,-вкладчик (сақтық кассасына ақша салып қоюшы)-инвестицияларды жүзеге асырушы, өзінің қарыз қаражатын немесе өзге де сырттан тартылған қаражатты инвеститциялық жобаларға салушы заңды немесе жеке тұлға. Инжиниринг,лат.тіл.,изобетельность (ойлап тапқыштық, өнер тапқыштық), выдумка (ойлап шығарылған), знания (білім мағлұматы) - 1) Өнеркәсіп обьектілерін құру мәселелерін, нифрақұрылымды т.б пысықтау жөніндегі ең алдымен комерциялық негізде түрлі инженерлік- консультациялық қызметтер көрсету нысанасындағы қызмет саласы. 2)Коммерциялық негізде жүзеге асырылатын қызметтер тұрпаты; өндірісті ұйымдавстырудың техникалық және экономикалық мүмкіндіктерін бағалау; жабдықты және осы жабдық орналастырылатын үй-жайларды жобалау;тәжірибелік үлгілердің сызбаларын дайындау; құрылысты қадағалау;өндірісті техникалық жағынан басқаруға көмектесу; қызметкерлерді оқыту; жабдықтарды пайдалану жөнінде ақыл-кеңес беру; технологиялық үрдістерді оңтайландыру; өнім өткізуді ұйымдастыру т.б. Инновация,лат.тіл.,обновление (жаңарту, жаңару), изменение (өзгерту) ұйымдастырудың, басқарудың және қаржыландырудың жаңа нысаналарын пайдалануға негізделген қызмет. Ипотека, грек.тіл.,залог (кепіл) –жылжымайтын мүліктерді (негізінен жерді, құрылыстарды,ғимараттарды) кепілге салу шартымен берілетін ақшалай несие. Инфляция,лат.тіл., вздутье (қабару,қампаю,мыс: бағаның көтерілуі),чрезмерный (тым шектен шығарушылық)-айналыстағы қағаз ақшаның құнсыздануы, яғни оның сатып алу қабілетінің құлдырауы, бұл құнсыздану барлық тауарлар мен қызметтер бағасының өсуінен болады. Интеллигенция-қоғамдағы ғылыми-мәдени құндылықтарды қалыптастырып, дамытатын және тарататын прогресшіл әлеуметтік топ. Идея-идея, ой сана, пікір, адам ойының материалдық дүниені бейнелеу жемісі. Идеолог-бір топтың немесе қоғамдық топтың идеологиясын таратушы, әрі қозғаушы. Идеология-қоғамдағы топтармен әлеуметтік топтардың мүдделерін білдіретін саяси, провалық,философиялық, моральдық, діни этикалық, эстетикалық көзқарастардың жиынтығы. Карлаг-Қарағанды лагерьлер басқармасы. Коллоквиум-оқушылардың білімін, ғылымға,әдебиетке,өнерге т/б ынтасын анықтау мақсатында оқытушының оқушылармен арнайы әңгімелесуі. Компания-заңды және жеке тұлғалардың сауда,өнеркәсіп, көлік сақтандыру немесе басқа нысандардағы бірлестігі. Конституциялық кеңес-конституциялық бақылаудың жүзеге асыратын ерекше сот органы. Конституциялық сот-бірқатар елдердегі конституциялық бақылау бірден-бір немесе басты міндеті болып табылатын ерекше орган. Консул-басқа мемлекетте белгілі бір міндеттерді орындау үшін тұрақты өкіл ретінде тағайындалған лауазымды адам. Контрибуция-мемлекеттермен қоғамдық ұйымдар өкілдерінің, әлдебір ұйымдар мүшелерінің, ғылымдарының жиналысы, мәжілісі. Концессия- мемлекеттің немесе муниципалиттердің меншігіндегі табиғат байлығы, кәсіпорындарды т.б шаруашылық нысандарын белгілі бір шартпен пайдалану үшін жасалатын келісім. Компрадор- отар елдердің империя буржуазиясымен тығыз байланысты болған жергілікті буржуазиясы Картель-қағаз, документ. Күпшүр- мал басынан жиналатын салық. Квота (үлес,бөлік) лат.тіл.,-1)ортақ істен қатысушылардың әрқайсысына тиесілі үлес, бөлік, жарна, пай; 2)белгілі бір мерзімде өндіруді, сатуды, тұтынудың экспорт пен импортты сан жағынан шектеу; 3)шектеу шаралары квоталау деп аталады. Коалиция, лат.тіл.,- ортақ мақсаттағы мемлекеттердің одағы немесе партиялардың жасаған бірлестігі. Кодекс (кітап) лат. тіл.,- заңның бір саласына қатысты жүйеленген заң ережесі. Коммерция (сауда) лат.тіл.,-саудалық-делдалдық қызмет;саудаға қатысу не болмаса тауар мен қызмет көрсетуге көмектесу; кең мағынасында кәсіпкерлік іс-әрекет Коммюнике,фр.тіл.,- баспасөзде жарияланатын ресми хабар. Конвенсия, лат.тіл.,- арнаулы мәселе бойынша халықаралық келісім. Консорциум (бірлестік) лат. тіл.,- заемді бірлесіп орналастыру, үлкен мақсатты бағдарламаларды, жобаларды іске асыру, қаржы-несие, коммерсия операцияларын жүргізу, өнім-өндірісін ұлғайту үшін уақытша өз еркімен бірлескен бірнеше банк немесе кәсіпорын арасындағы келісім. Конституция,лат.тіл.,- қоғамдық және мемлекеттік құрылыстың негізін мемлекеттік органдардың жүйесін, олардың құрылуын және қызметін, адамдардың құқықтары мен міндеттерін анықтап беретін мемлекеттің негізгі заңы. Концепция, лат.тіл.,- белгілі құбылыстар жайындағы көзқарастар жүйесі, бір мәселе жөніндегі негізгі пікір. Концессия (келісім-шарт) лат.тіл.,- мемлекеттің не жергілікті әкімшілік органдардың меншік өндіріс орындарын, пайдалы кендерді, құрылыс салу және басқа да шаруашылық обьектілерін пайдалану үшін арнаулы мерзімге шетелдік фирмаларға не болмаса жеке тұлғаларға жалға беру шарты.Мемлекет келісім уақыты біткеннен кейін халықаралық заңға сәйкес концессия жұмысын тоқтатуы мүмкін. Кредит,лат.тіл.,ссуда (қарыз),долг(қарыз,борыш), верить (илану), доверять (сеніп тапсыру)-тауарлармен ақшалай қаражатты белгілі бір мерзімге, әдетте пайыз төленетін борышқа беру. Коммендация-жеке басын қорғағаны үшін феодалдың әміршіге әскери қызмет немесе басқа да жұмыстар атқаруы. Конгресс-халықтық сипаттағы кеңес, съезд. Конверция-соғыс өнімдерін шығаратын кәсіп орындарды бейбіт заттар өндірісіне айналдыру. «Қара шығын»- 1868жылы «Уақытша ережелер» қабылданғаннан кейін қазақтардан күштеп жиналған жанама салық. Құжат-материал негізінде дәлме-дәл жазып алынған, бір ізге түсіруге мүмкіндік беретін ақиқат. Қолданбалы (нақты) деректану- әр түрлі тарихи кезеңдерге тән нақты деректерді тану. Құрылтай-халықтық мәселелер қаралатын, көп адам қатысатын үлкен жиналыс. Лизинг,ағыл.,аренда, имущественный наем (мүлікті жалдау)- жабдықты, машиналарды,өндірістік мақсаттағы ғимараттарды ұзақ мерзімді жалға беру. Меритократия- аса дарындылығын, ерекше қасиеттерін ескере отырып хан сайлау принципі. Маркетинг,ағыл.,рынок (нарық), сбыт (өтім);нем.,реализация (іске асыру) ,сбыт (өтім)-өндірісті басқаруға және өнімді өткізуге кешенді көзқарас, ол өндірілетін тауарлар өткізімін ұлғайту мақсатымен нарық талаптарын ескеруге және тұтынушылар сұранымына белсенді түрде ықпал етуге бағдарланған. Маргинал-қалыптасқан әлеуметтік шеңберде, тұрақты әлеуметтік институттарда жікке, топқа жату белгілерін жоғалтқан, олардың арасындағы жеке жағдайдағы адамдар. Мобилизация-(лат. mobilis)- әскери міндетті адамдарды жаппай әскери қызметке шақыру ісі, жұртты белгілі бір іске жұмылдыру әрекеті. Мәмілегер-елді келістіретін, білімдар, ақылгөй, бітімші. Менеджмент-өндірісті және қызметкерлерді басқару қағидаттарының, нысандарының, әдістерінің тәсілдері мен құралдарының жиынтығы, онда басқару ғылымының соңғы жетістіктері қолданылады. Мердігерлік (подряд)- бір жақ (мердігер) екінші жақтың (тапсырма берушінің) тапсырмасы бойынша оның немесе өзінің материалдарын пайдаланып, белгілі бір жұмысты келісілген еңбекақы бойынша орындауға міндеттенетін, ал тапсырыс беруші атқарылған жұмысты қабылдап, келісілген ақысын төлеуге міндеттенетін шарт. Бұл шаруашылықты, жұмысты жүргізудің үдемелі әдісі. Монополия (дара,жеке иелік) грек.тіл –бір адамға , бір адамдар тобына немесе мемлекетке тиесілі өндірудің, сауда жасаудың, кәсіп қылудың,қызмет көрсетудің т.б айрықша құқығы. Мемлекеттік мұрағат-ұлттық мұрағат қорының құжаттарын жинақтауға (сатып алуға), тұрақты сақтауға және пайдалануды ұйымдастыруға құқық беретін мекеме (Қ.Р заңы) НАТО-саяси одақ 1949 жылдың сәуірінде құрылған.ОЛжылы Европаның 10 елі кірді Оралман-шетелдерден өз елдеріне оралған адамдар. Округ-патша үкіметінің 1822 жылы «Сібір қазақтары туралы жарғы» бойынша Орта жүзде енгізілген әкімшілік-территориялық бөлігі. Округтік приказ-1822ж. «Жарғы» бойынша құрылған әскери- әкімшілік басқару мекемесі. Республика-мемлекет басқару формасының бір түрі. Реформа, фр.тіл.-жаңа заң актілері арқылы сол қоғамның шеңберінде өзгерістер жасау. Репатриация-отанға оралу, қайтып келу. Референдум-мемлекеттік құқықта сайлаушылар корпусының конститутциялық, заңдық және басқа ішкі сыртқы мәселелер бойынша түпкілікті шешім қабылдауы. Саясат-қоғамдық топтардың өз мүдделері үшін күресінде көздеген мақсаттарымен міндеттері. Степлаг-далалық лагерьлер басқармасы. Патронимия-бір атадан (рудан) тараған адамдар тобы. Протекторат-1)отаршылық өктемдіктің түрі;мемлекеттіліктің сыртқы белгілерінің сақталып қалуы.2)тең құқықсыз шарт нәтижесінде белгіленетін және қамқоршы протектор мемлекетке толық бағыныштылық жағдайда тәуелді елде мемлкеттіліктің сыртқы белгілерді ғана сақталуымен сипатталатын бүркемеленген үстемдік нышаны. Приказдар-трек пункті. Тәркілеу-(лат.confiscatio-конфискация)- мүлікті, т/б. қазына есебіне тәркілеу. Тендер (саудаласу) ағыл.,бәсекелестер қойған бағаларды ескере отырып тауар өндірушінің ұсынған тауар бағасы. Тоталитаризхм, лат.тіл.,- қоғамның, жеке адамдардың өмірін деспоттық, авторитарлық-бюрократиялық мемлекеттің күшімен басқаратын қоғамдық-саяси құрылым. Унитарлық мемлекет- территориясы федерактивтік бөліктерге бөлінбейтін мемлекеттік құрылыстың түрі. Холдинг (холдинг-серіктестік)-басқа кәсіпорындардың, бірлестіктердің акция пакеттерін иемденіп, олардың жұмысына бақылау жасап басқаратын серіктестік, корпарация. Эвакуация, лат.тіл-адамдарды,мекемелерді,кәсіпорындарды ұйымдасқан түрде көшіру. Этнография-(грек.etnos- народ, grapho-пишу)-әлем халықтарының құрамын, шығу тегін, қоныстануын, материалдық және рухани мәдениетін зерттейтін ғылым. Дәріс сабақтарының жоспары мен мазмұны Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы Дәріс №1 Кіріспе дәріс. Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы пәні 1.Пәнге кіріспе. Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы пәні, оның басқа да қоғамдық ғылымдардың ортасындағы орны. Жаңа заман тарихынның кезеңдері. «Менің тарихқа ден қоюымның сыр-себебі де бүгінгі күннің оқиғаларынан тарихтың «табын сезінгенімде деп білемін» - деп жазды Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің қазақ тарихына арнап, тебірене жазған «Тарих толқынында» атты кітабында. Көптеген қоғамдық ғылымдар ішінде тарихтың атқарар қызметі орасан зор. Оның қоғамдағы орны күннен күнге артып, ұлттық сананы қалыптастыруда таптырмас құралға айналып отыр. Әңгіме сол құралды тиімді әрі ұтымды пайдалана білуде. Антика заманында өмір сүріп, «біз тарих жазбаймыз, біз өмірбаян жазамыз» деген қанатты сөздің авторы Плутарх өзі жазған «Салыстырмалы өмірбаян» еңбегінің жастарды тәрбиелеу ісінде таптырмайтын құрал екендігін айтқан болатын. Бұл кітап жастарға өздеріне дейін өмір сүрген тарихи тұлғалар өнеге алар, үлгі тұтар жандар болатындығына кәміл сенді. Сол дәуірде сол елде өмір сүрген Гай Саллюстий Крисп, Прокөпий Кесарийский сияқты авторлар да тарихтың тәрбиелік міндеттерін мойындаған болатын. Тарихи білімнің келешек ұрпақтың ғылыми көзқарасының қалыптасуында атқаратын қызметі талас тудырмауға тиісті. ХІХ ғасырда Европа елдерінде тарих орта мектеп бағдарламаларында өзінің заңды орынын иемденді. Оны міндетті түрде оқылатын пәндер қатарынан шығарып, мектептен тыс оқылатын сабақ ретінде қарастыру жағдайының орын алған уақыттары да болған. Бірақ, мұндай әрекеттердің барлығы сәтсіздікке ұшырап, тарих пәні оқу орындарындағы өзінің мәртебелі орнына қайта оралды. Әлемдегі тарихи процесстерге қанықпаған оқушылар басқа пәндерді, әсіресе қоғамдық ғылымдарды игеруге құлық танытпайды.
Дәстүрлі қазақ қоғамында жас ұрпаққа тәрбие беру процесінде оларға тарихи білім беру негізгі міндет болып есептелді. «Жеті атасын білмеген жетесіз» деген қанатты сөз осы уақытта туса керек. Ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақ болмысының келесі бір ерекшелігі – оның тарихшылдығы. Қара халықтың тарихтан хабардарлығы мейлінше жоғары болған. Керек десеңіз, білім институттарының дамыған жүйесі бар бүгінгі күннің өзін бұрынғы қазақтардың санасындағы жаппай тарихшылдықпен салыстыруға болмайды» деп жазды. ХVІІІ ғасырда қазақ елі отаршылдық күрестін шарпауында болды. Дәл осы дәуірде халыққа тарихи мағлұмат беру күрестін бір негізгі формасына айналды. Өкінішке орай орыстың, жоңғардың, қытайдың ықпалында қалған аймақтарда халық өзінің тарихи жадынан айырыла бастады. Жат жерлік ғалымдар қазақ тарихын бұрмалап, оған түзету енгізіп, халқымыздың өткені жөнінде өз нұсқаларын жасады. Сөйтіп халық арасында жалған тарихшылық пайда болды. Осындай да атақты үнді халқының көсемі Джавахарлар Нерудің мына сөздері еске түседі: «История почти всегда пишется победителями и завоевателями и отражает их точку зрения, или, по крайней мере, версии победителей отдается предпочтение, и она берет верх». Бұл айтылған сөздер қазақ тарихына да қатысты. Алдымен А.И.Левшин соңынан бір топ орыс тарихшылары еліміздің бұрмаланған тарихын жасады. Бұл кеселдің осы күнге дейін ақтаңдағын тарихшы ғалымдар аршып келеді. ХІХ ғасырдан бастап Қазақстан тарихы орыс империясының тарихымен тығыз байланыста зерттелді. Тарихи білім мектептен басталатыны белгілі. Ресей империясы құрамындағы қазақ балалары орыс мектептерінде оқыды. Сөйтіп олар орыстың тарихи дәстүрінде тәрбиеленді. Кеңес үкіметі орнаған алғашқы жылдарда тарихтың орнына қоғамтану пәні оқытылды. Қоғамтану пәнінде оқушылар тарихи схемалар мен фактілермен ғана танысып қойды. ХХ ғасырдың 30 жылдары Кеңес қоғамы тарихи білімнің жетіспейтіндігін сезе бастады. 1934 жылы ақпан – науырыз айларында Партияның Орталық Комитетінің тапсырмасымен Рессей Федерациясының Халық Ағарту Комиссариаты тарихшы-ғалымдар мен мектеп мұғалімдерінің мәжілістерін өткізді. Сол кездегі көрнекті қоғам қайраткері Н.К.Крупская «...самое, важное, - научить ребят из ряда конретных фактов делать вывод. История для этого – чрезвычайно благодарная дисциплина. Мұның өзі сол кездегі коммунистер лидерінің тарихтың тәрбиелік мәнін түсіне бастағанын көрсетеді. Осы жылдары тарих пәнін төменгі сыныптан жоғарғы сыныпқа дейін кіргізу, тарих пәнінің мұғалімін дайындау оның оқулығын жазу жұмыстары қызу жүріп жатты. 1934 жылдан бастап Кеңес мектептерінің 3-4 сыныптарында СССР тарихының қарапайым курсы енгізілді, оның оқулығы жазылды. Көп кешікпей 8-9 сыныптарға арналған СССР тарихының оқулығы жазылды. 1934 жылдың тамыз айында А.А.Жданов, С.Н.Киров және И.В.Сталин сияқты партия қайраткерлері СССР тарихының оқулығымен танысып, оған өзінің сын-ескертпелерін берді. Әділдігін айту керек сын-ескертпеде оқулық авторларының тек қана орыс халқының тарихы баяндалғаны баса айтады. Авторларға СССР-дің құрамына кірген орыс емес халықтар тарихының қалып қойғандығы ескертіледі. Бұдан да басқа оқулықтың кемшіліктері айтылады. Оқулықтың түзетілген нұсқасы 1936 жылдың 26 ақпанында қайта талқыға түсті. Осыдан кейін жарық көрген СССР Халық Комиссариатының Кеңесі және Партия Орталық Комитетінің қаулысында оқулықта бұрыңғы кемшіліктердің қайталанғандығын, оны мектептерде пайдалануға болмайтындығы айтылды. Міне, осыдан кейін оқулық дайындауға конкурс жарияланып, 1936 жылдың ақпанында оның қорытындылары белгілі болды. Міне, сол оқулықтар бойынша Кеңес жастары қырық жылға жақын білім және тәрбие алды. Шындығында КСРО тарихының 85-90%-ы орыс тарихын баяндауға арналды. Қалған 20%-дың 0,5 бөлігі ғана қазақ халқының тарихына арналды. Қорыта айтқанда, Кеңес заманында қазақ жастарының шынайы ұлттық тарихи санасы қалыптасты деп айту қиын. Дәстүрлі қазақ отбасыларында жас ұрпақтың тарихи санасын әжесі мен атасы, әкесі мен шешесі қалыптастырды. Тарихи сананың қалыптасуына қазақ аңыз-ертегілері, ғашықтық жырлары, батырлық эпостары орасан зор әсер етті. ХХ ғасырдың 60 – 70 жылдарында жазылған қазақтың талантты жазушысы Ілияс Есенберлиннің «Көшпенділер» романы қазақ жастарының санасында ірі бет-бұрыс туғызды. Тек осы жылдары қазақ халқы өзінің тарихы бар екендігін біле бастады. 1980 жылдардың аяғында қазақ қоғамында тарихтың қажеттілігі кенеттен байқалды. Мұны жоғарыда отырған партия-совет басшылары да түсіне бастады. Осы жолдардың авторы 1990 жылы сол кездегі Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің хатшысы Өзбекәлі Жәнібековке хат жолдап, онда қазақ тарихын бала бақшасынан бастап аспирантураға түсу емтиханына дейін кіргізу мәселесі қойылды. Қазақтың асыл азаматы Ө. Жәнібеков хаттың мазмұнын дұрыс түсініп, халық ағарту министрі Шайсұлтан Шаяхметовке тапсырма берді.Сөйтіп, алдымен барлық жоғарғы оқу орындарына қазақ тарихы курсы енгізіліп, кейіннен орта мектептерде қазақ тарихын оқытуға 221 сағат уақыт бөлінді. Министрлікте қызмет істейтін ұлтжанды азаматты Т.Абраев ақсақал бағдарлама жазу, оқулық дайындау үшін авторлық ұжым құру мәселесін тез арада қолға алды. Сол жылдары бағдарламаның үш нұсқасы жазылып, белгілі ғалымдармен тәжірибелі ұстаздар әр сыныпқа арналған мектеп оқулықтарын жазып шығарды. Бүгінде Қазақстан тарихы пәні өзінің мәртебелі міндеттерін аброймен орындап отыр. Белгілі қазақ тарихшысы профессор Т.Омарбеков «Жалпы алғанда ел болып қалыптасуымыз үшін, ұлт болып тұтасуымыз үшін, ұлттық сана сезіміміздің нығая түсуі үшін, ұлттық туған тарихқа құштарлық процессін жағымды, тіптен бізге аса қажет құбылыс ретінде бағалаймыз» дей келе тарихтың ұлттық сананы қалыптастыруындағы орнына аса зор баға береді. «Қазақ тарихы» журналының алғашқы нөмерінде Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің кафедра меңгерушісі, профессор Қамбар Атабаев қазақ тарихын реформалау мәселесін көтерген болатын. Әлбетте, мақалада өте көкейтесті проблемалар көтерілген. Білім берудің әрбір деңгейінде Қазақ тарихы пәні бағдарламаларының өзгерместен қайталануы. Балалар бақшасында, орта мектепте Қазақстан тарихының мазмұны, жүйелі түрде беріледі. Жоғарғы оқу орнына түскен баланың ел тарихынан жалпы түсінігі бар, көне заманнан осы күнге дейін халық басынан өткізген тарихи процесстер туралы жүйелі білімі бар. Университетте сол алынған, игерілген материал жалғасын табуға тиісті. Өкінішке орай ол олай емес. Бірінші курстың студенті сол мектепте оқығанын қайталайды, ешқандай жаңа информация алмайды, тарихи процесс күрделенбейді, теориялық тұжырымдар жасалмайды, әлем тарихындағы қазақ халқының орыны нақтыланбайды. Осыдан студент қазақ тарихынан мезі болады. Университетке жаңа түскен, небары үш-төрт ай оқыған төменгі курс студентіне Қазақ тарихы мемлекеттік емтихан тапсыратын қорқынышты, қауыпты пәнге айналады. Мұндай жағдай халқымыздың тарихына сүйіспеншілік тудырмайтыны белгілі. Осы күнге дейін Министрлік мақұлдаған жоғарғы оқу орындары, колледж студентеріне арналған оқулықтардың жоқтығы. Оқулық жоқ емес, бар. 1990 жылдардан бері бірнеше рет басылған. Ә.Әбдіәкімов, В.Кан, Ж.Артықбаев, Е.Әбіл және осы жылдардың авторы жазған оқулықтар студент жастар сұранысын қанағаттандырып келеді. Көп елдің көзі қорақты зиялы қауымы Қазақстан деген елді білгісі келеді. Ал ел туралы білім оның тарихынан басталады. Еліміздің елдігін қорғаған асыл ерлерінің болғандығын, әлемдік өркениетке өз үлесін қосқан мәдениет, әдебиет және ғылым саласында айтулы із қалдырған қайраткерлеріміз болғандығын әлемге паш ететін тарих ғылымы. Сондықтан да тарих тек қана ғылым, қуатты тәрбие құралы ғана емес, ол – саясат.
жүктеу/скачать 4,14 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||